ഹിതോപദേശഃ

ഹിതോപദേശഃ രചന:വിഷ്ണുശർമ്മണാസംഗൃഹീതഃ (1847)

[ 3 ] പഞ്ചതന്ത്രപ്രഭൃതിനീതീശാസ്ത്രോദ്ധൃതഃ

മിത്രലാഭ—സുഗൃത്ഭേദ—വിഗ്രഹ—സന്ധ്യവയവാന്വിതഃ

ഹിതോപദേശഃ

വിഷ്ണുശൎമ്മണാസംഗൃഹീതഃ

ഛാത്രാണാംഹിതാൎത്ഥം

ഇഗ്ലണ്ഡീയവങ്ഗീയകതിപയപണ്ഡിതൈഃശോധിതഃ
കൊട്ടയനാമ്നിനഗരേ മിശൻ യന്ത്രാലയേമുദ്രാങ്കിതശ്ച

കൊല്ലവരുഷം ൧൦൨൨

COTTAYAM:

PRINTED AT THE CHURCH MISSION PRESS

1847 [ 5 ] അഥഹിതോപദേശസ്യാനുക്രമനികാ

പ്രഥമാധ്യായേമിത്രലാഭേ ।
ഇതിഹാസഃ
ആഭാഷഃ
൧ കാക—കൂൎമ്മ—മൂഷിക—കപോത—ഹരിണാനാം
൨ വ്യാഘ്ര—പഥികയോഃ
൩ കാക—മൃഗ—ശൃഗാലാനാം
൪ ശകുനി—മാൎജ്ജാര—പക്ഷിണാം
൫ പരിബ്രാജക—മൂഷികഹിരണ്യകയോഃ
൬ വ്യാധ—മൃഗ—സൂകര—സൎപ്പ—സൃഗാലാനാം
൭ സൃഗാല—ഹസ്തിനാം

ദ്വിതീയാധ്യായേസുഹൃത്ഭേദേ ।

൧ ബണിൿ—വൃഷ—സിംഹ—സൃഗാലാനാം
൨ കീലോല്പാടിവാനരസ്യ
൩ ഗൎദ്ദഭ—കുക്കുര—ചൊരാണാം
൪ മൂഷിക—വിലാള—സിംഹാനാം
൫ ഘണ്ടാകൎണ്ണകുട്ടിന്യോഃ
൬ വായസദമ്പതീ—കൃഷ്ണസൎപ്പാണാം
൭ സിംഹ—ശശകയോഃ
൮ സമുദ്രടിട്ടിഭയോഃ

തൃതീയാധ്യായേവിഗ്രഹേ ।

൧ മയൂര—ഹംസാദീനാം
൨ പക്ഷി—വാനരാണാം
൩ വ്യാഘ്ര—ചൎമ്മാവൃതഗൎദ്ദഭയോഃ
൪ ശശകഹസ്തിനാം
൫ കാക—ഹംസാനാം
൬ കാക—വൎത്തകാനാം [ 6 ] ഇതിഹാസഃ
൭ നീലി—സൃഗാലസ്യ
൮ സ്വീയപുത്രബലിപ്രദാനകാരിവീരവരസ്യ
൯ ഭിക്ഷുകഘാതിനാപിതസ്യ

ചതുൎത്ഥോധ്യായേസന്ധൌ ।

൧ ഹംസ—മയൂരാണാം
൨ ശങ്കടവികടനാമ്നോൎഹം സയോരേവംതയോൎമ്മിത്രകംബു
ഗ്രീവനാമകൂൎമ്മസ്യ
൩ മത്സ്യത്രയാണാം
൪ നകുല—വകാനാം
൫ മുനി—മൂഷികയോഃ
൬ വക—കൎക്കട—മത്സ്യാനാം
൭ ശക്തുശരാവനഷ്ടകാരിബ്രാഹ്മണസ്യ
൮ സുന്ദോപസുന്ദയോഃ
൯ ബ്രാഹ്മണ—ഛാഗയോഃ
൧൦ ഉഷ്ട്ര—കാക—വ്യാഘ്ര—സൃഗാലാനാം
൧൧ വൃദ്ധസൎപ്പ—മണ്ഡൂകാനാം
൧൨ ബ്രാഹ്മണസ്യ—നകുലസ്യച [ 7 ] ശ്രുതോഹിതോപദേശോ,യംപാടവംസംസ്കൃതോക്തിഷു ।
വാചാംസൎവ്വത്രവൈചിത്ര്യംനീതിവിദ്യാംദദാതിച ॥
അജരാമരവൽപ്രാജ്ഞോവിദ്യാമൎത്ഥഞ്ചചിന്തയേൽ ।
ഗൃഹീതഇവകേശേഷുമൃത്യുനാധൎമ്മമാചരേൽ ॥
സൎവ്വദ്രവ്യേഷുവിദ്യൈവദ്രവ്യമാഹുരനുത്തമം ।
അഹാൎയ്യത്വാൽഅനൎഘത്വാൽഅക്ഷയത്വാച്ചസൎവ്വദാ ॥
സങ്ഗമയതിവിദ്യൈവനീചഗാപിനരംസരിൽ
സമുദ്രമിവദുൎദ്ധൎഷംനൃപംഭാഗ്യംഅതഃപരം ॥
വിദ്യാദദാതിവിനയംവിനയാൽയാതിപാത്രതാം ।
പാത്രത്വാൽധനമാപ്നോതിധനാൽധൎമ്മംതതഃസുഖം ॥
വിദ്യാശസ്ത്രഞ്ചശാസ്ത്രഞ്ചദ്വേവിദ്യേപ്രതിപത്തയേ ।
ആദ്യാഹാസ്യായവൃദ്ധത്വേദ്വിതീയാദ്രിയതേസദാ ॥
യന്നവേഭാജനേലഗ്നഃസംസ്കാരോനാന്യഥാഭവേൽ ।
കഥാഛലേനബാലാനാംനീതിസ്തദിഹകഥ്യതേ ॥
മിത്രലാഭഃസുഹൃൽഭേദോവിഗ്രഹഃസന്ധിരേവച ।
പഞ്ചതന്ത്രാൽതഥാന്യസ്മാൽഗ്രന്ഥാദാകൃഷ്യലിഖ്യതേ ॥
അസ്തിഭാഗീരഥീതീരേപാടലിപുത്രനാമധേയം നഗരം,തത്രസൎവ്വസ്വാ
മിഗുണോപേതഃസുദൎശനോനാമനരപതിരാസീൽ । സഭൂപതിരേകദാ
കേനാപിപഠ്യമാനംശ്ലോകദ്വയം ശുശ്രാവ ॥
അനേകസംശയോഛേദിപരോക്ഷാൎത്ഥസ്യദൎശകം ।
സൎവ്വസ്യലോചനംശാസ്ത്രംയസ്യനാസ്ത്യന്ധഏവസഃ ॥
യൌവനംധനസമ്പത്തിഃപ്രഭുത്വമവിവേകതാ ।
ഏകൈകമപ്യനൎത്ഥായകിമുതത്രചതുഷ്ടയം ॥
ഇത്യാകൎണ്യആത്മനഃ പുത്രാണാംഅനധിഗതശാസ്ത്രാണാംനിത്യമുന്മാ
ൎഗ്ഗഗാമിനാംശാസ്ത്രാനുഷ്ഠാനേനോദ്വിഗ്നമനാഃ സരാജാചിന്തയാമാ
സ ।
കോ,ൎത്ഥഃപുത്രേണജാതേനയോനവിദ്വാൻനധാൎമ്മികഃ ।
കാണേനചക്ഷുഷാകിംവാചക്ഷുഃപീഡൈവകേവലം ॥
അജാതമൂൎഖാണാംവരമാദ്യൌനചാന്തിമഃ ।
സകൃദ്ദുഃഖകരാവാദ്യാവന്തിമസ്തുപദേപദേ ॥ [ 8 ] കിഞ്ച । വരംഗൎബ്ഭശ്രാവോവരമപിചനൈവാഭിഗമനം
വരംജാതഃപ്രേതോപരമപിചകന്യൈവജനിതാ ।
വരംബന്ധ്യാഭാൎയ്യാവരമപിചഗൎഭേഷുവസതിഃ,
നവാവിദ്വാൻരൂപദ്രവിഗണയുക്തോപിതനയഃ ॥
സജാതോയേനജാതേനയാതിവംശഃസമുന്നതിം।
പരിവൎത്തിനിസംസാരേമൃതഃകോവാനജായതേ ॥
അന്യച്ച । ഗുണിഗണനാരംഭേനപതതികഠിനീസുസംഭ്രമാൽയ
സ്യ ।
തേനാംബായദിസുതിനീവദബന്ധ്യാകീദൃശീവതി ॥
അപിച । ദാനേതപസിശൌൎയ്യേചയസ്യനപ്രഥിതംയശഃ ।
വിദ്യായാമൎത്ഥലാഭേചമാതുരുച്ചാരഏവസഃ ॥
അപരഞ്ച । വരമേകോഗുണീപുത്രോനചമൂൎഖശതാന്യപി ।
ഏകശ്ചന്ദ്രസ്തമോഹന്തിനഹിതാരാഗണോപിച ॥
പുണ്യതീൎത്ഥേകൃതംയേനതപഃക്വാപ്യതിദുഷ്കരം ।
തസ്യപുത്രോഭവേൽവശ്യഃസമൃദ്ധോധാൎമ്മികഃസുധീഃ ॥
തഥാചോക്തം । അൎത്ഥാഗമോനിത്യമരോഗിതാചപ്രിയാചഭാൎയ്യാപ്രിയ
വാദിനീച । വശ്യശ്ചപുത്രോ,ൎത്ഥകരീചവിദ്യാഷൾജീവലോകേഷുസു
ഖാനിരാജൻ ।
കോധന്യോബഹുഭിഃപുത്രൈഃകുശൂലാപൂരണാഢകൈഃ ।
വരമേകഃകുലാലംബിയത്രവിശ്രുയതേപിതാ ॥
ഇദാനീമേതേമ്മപുത്രാഗുണവന്തഃക്രീയന്താം ।
യതഃ । ആഹാരനിദ്രാഭയമൈഥുനഞ്ചസാമാന്യമേതൽപശുഭിൎന്നരാ
ണാം ।
ധൎമ്മോഹിതേഷാമധികോവിശേഷാധൎമ്മേണഹീനാഃപശുഭിഃ
സമാനാഃ ॥
യതഃ । ധൎമ്മാൎത്ഥകാമമോക്ഷാണാംയസ്യൈകോപിനവിദ്യതേ ।
അജാഗളസ്തനസ്യേവതസ്യജന്മനിരൎത്ഥകം ॥
യച്ചോച്യതേ । ആയുഃകൎമ്മചവിത്തംചവിദ്യാനിധനമേവച ।
പഞ്ചൈതാന്യപിസൃജ്യന്തേഗൎഭസ്ഥസ്യൈവദേഹിനഃ ॥
കിഞ്ച । അവശ്യംഭാവിനോഭാവാഭവന്തിമഹതാമപി ।
നഗ്നത്വംനീലകണ്ഠസ്യമഹാഹിശയനംഹരേഃ ॥
അന്യച്ച । യദഭാവിനതത്ഭാവിഭാവിചേന്നതദന്യഥാ ।
ഇതിചിന്താവിഷഘ്നോ,യമഗദഃകിന്നപീയതേ ॥
ഏതൽകാൎയ്യാക്ഷമാണാംകേഷാഞ്ചിൽആലസ്യവചനം ।
യഥാഹ്യേകേനചക്രേണനരഥസ്യഗതിൎഭവേൽ ।
ഏവംപുരുഷകാരേണവിനാദൈവംനസിദ്ധ്യതി ॥
തഥാച । പൂൎവ്വജന്മകൃതംകൎമ്മതദ്ദൈവമിതികഥ്യതേ ।
തസ്മാൽപുരുഷകാരേണയത്നംകുൎയ്യാദതന്ദ്രിതഃ ॥
അന്യച്ച । ഉദേയാഗിനംപുരുഷസിംഹമുപൈതിലക്ഷ്മീൎദ്ദൈ വേനദയേ [ 9 ] മിതികാപുരുഷാവദന്തി । ദൈവംനിഹത്യകുരുപൌരുഷമാത്മശക്ത്യായ
ത്നേകൃതേയദിനസിദ്ധ്യതികോ,ത്രദോഷഃ ॥
യഥാമൃതപിണ്ഡതഃകൎത്താകുരുതേയൽയദിഛതി ।
ഏവമാത്മകൃതംകൎമ്മമാനവഃപ്രതിപദ്യതേ ॥
അപരഞ്ച । കാകതാലീയവൽപ്രാപ്തംദൃഷ്ട്വാപിനിധിമഗ്രതഃ ॥
നസ്വയംദൈവമാദത്തേപുരുഷാൎത്ഥമപേക്ഷതേ ॥
ഉദ്യമേനഹിസിദ്ധ്യന്തികാൎയ്യാണിനമനോരഥൈഃ ।
നഹിസുപ്തസ്യസിംഹസ്യപ്രവിശന്തിമുഖേമൃഗാഃ ॥
തഥാചോക്തം । മാതാശത്രുഃപീതാവൈരീയേനബാലോനപാഠിതഃ ।
നശോഭതേസഭാമധ്യേഹംസമധ്യേബകോയഥാ ॥
രൂപയൌവനസമ്പന്നാവിശാലകുലസംഭവാഃ ।
വിദ്യാഹീനാനശോഭന്തേനിൎഗ്ഗന്ധാഇവകിംശുകാഃ ॥
അപരഞ്ച । പുസ്തകേഷുചനാധീതംനാധീതംഗുരുസന്നിധൌ ।
നശോഭതേസഭാമധ്യേജാരഗൎബ്ഭ ഇവസ്ത്രിയഃ ॥
ഏതച്ചിന്തയിത്വാസരാജാപണ്ഡിതസഭാംകാരിതവാൻ ।
രാജോവാചഭോഭോഃപണ്ഡിതാഃശ്രൂയതാംമമവചനം ।
ആസ്തികശ്ചിൽഏവം ഭൂതോവിദ്വാൻയോമമപുത്രാണാം നിത്യമുന്മാൎഗ്ഗ
ഗാമിനാം അനധിഗതശാസ്ത്രാണാം ഇദാനീംനീതിശാസ്ത്രോപദേശേ
നപുനൎജ്ജന്മകാരയിതുംസമൎത്ഥഃ ।
യതഃ । കാചഃകാഞ്ചനസംസൎഗ്ഗാൽധത്തേമാരകീതദ്യുതീഃ ।
തഥാസത്സന്നിധാനേനമൂൎഖോയാതിപ്രവീണതാം॥
ഉക്തഞ്ച । ഹീയതേഹിമതിസ്താതഹീനൈഃസഹസമാഗമാൽ ।
സമൈശ്ചസമതാമേതിവിശിഷ്ടൈശ്ചവിശിഷ്ടതാം ॥
അത്രാന്തരേവിഷ്ണുശൎമ്മനാമാപണ്ഡിതഃസകലനീതിശാസ്ത്രതത്വജ്ഞോ
വൃഹസ്പതിരിവാബ്രവീൽദേവമഹാകുലസം ഭൂതാഏതേ രാജപുത്രാസ്ത
ന്മയാനീതിംഗ്രാഹയിതുംശക്യന്തേ ।
യതഃ । നാദ്രവ്യോനിഹിതാകാചിൽക്രിയാഫലവതീഭവേൽ ।
നവ്യാപാരശതേനാപിശുകവൽപാഠ്യതേവകഃ ॥
അന്യച്ച । അസ്മിംസ്തുനിൎഗ്ഗുണംഗോത്രേനാപത്യമുപജായതേ ।
ആകരേപത്മരാഗാണാംജന്മകാചമലൈഃകുതഃ ॥
അതോഹംഷണ്മാസാഭ്യന്തരേതവപുത്രാൻനീതി ശാസ്ത്രാഭിജ്ഞാൻകരി
ഷ്യാമി । രാജാസവിനയംപുനരുവാച ।
കീടോപിസുമനഃസങ്ഗാദാരോഹതിസതാംശിരഃ ।
അശ്മാപിയാതിദേവത്വംമഹത്ഭിഃസുപ്രതിഷ്ഠിതഃ ॥
അന്യച്ച । യഥോദയഗിരൌദ്രവ്യംസന്നികൎഷേണദീപ്യതേ ।
തഥാസത്സന്നിധാനേനഹീനവൎണ്ണോപിദീപ്യതേ ॥
തദേതേഷാമസ്മതപുത്രാണാം നീതിശാസ്ത്രോപദേശായഭവന്തഃ പ്രമാ
ണമിത്യുക്ത്വാതസ്യവിഷ്ണുശൎമ്മണോബഹുമാനപുരഃ സരംപുത്രാൻസമ
ൎപ്പിതവാൻ । അഥപ്രാസാദപൃഷ്ഠേസുഖോപവിഷ്ടാനാം രാജപുത്രാ [ 10 ] ണാംപുരസ്താൽപ്രസ്താവക്രമേണസപണ്ഡിതോ,ബ്രവീൽ ।
കാവ്യശാസ്ത്രവിനോദേനകാലോഗഛതിധീമതാം ।
വ്യസനേനചമൂൎക്ക്വാനാം‌നിദ്രയാകലഹേനവാ ॥
തത്ഭവതാംവിനോദായകാകകൂൎമ്മാദീനാംവിചിത്രാംകഥാംകഥയാമി । രാ
ജപുത്രൈരുക്തംകഥ്യതാം ।
വിഷ്ണുശൎമ്മോവാചയൂയം ശൃണുതസം‌പ്രതി
മിത്രലാഭഃപ്രസ്തൂയതേയസ്യായമാദ്യഃശ്ലോകഃ ।

പ്രഥമഭാഗോമിത്രലാഭഃ

അസാധനാവിത്തഹീനാബുദ്ധിമന്തഃസുഹൃത്തമാഃ ।
സാധയന്ത്യാശുകാൎയ്യാണികാകകൂൎമ്മമൃഗാഖവഃ ॥
രാജപുത്രാഊചുഃ കഥമേതൽ । സോ,ബ്രവീൽഅസ്തിഗോദാവരീതീ
രേവിശാലഃ ശാല്മലീതരുഃ,തത്രനാനാദിഗ്ദേശാദാഗത്യരാത്രൌപക്ഷി
ണോനിവസന്തി । അഥകദാചിദവസന്നായാംരാത്രൌഅസ്താചലചൂ
ഡാവ ലംബിനിഭഗവതികുമുദിനീനായകേ ചന്ദ്രമസിലഘുപതനക
നാമാവായസഃപ്രബുദ്ധോദ്വിതീയകൃതാന്തമിവഅടന്തംവ്യാധംഅപ
ശ്യൽ। തമവലോക്യാചിന്തയൽ,അദ്യപ്രാതരേവാനിഷ്ടദൎശനംജാതംന
ജാനേകിമനഭിമതം ദൎശയിഷ്യതി,ഇത്യുക്ത്വാതദനുസരണക്രമേണവ്യാ
കുലശ്ചലിതഃ ।
യതഃ । ശോകസ്ഥാനസഹസ്രാണിഭയസ്ഥാനശതാനിച ।
ദിവസേദിവസേമൂഢമാവിശന്തിനപണ്ഡിതം ॥
അന്യച്ച । വിഷയിണാമിദമവശ്യംകൎത്തവ്യം ।
ഉത്ഥായോത്ഥായബോദ്ധവ്യംമഹത്ഭയമുപസ്ഥിതം ।
മരണവ്യാധിശോകാനാംകിമദ്യനിപതിഷ്യതി ॥
അഥതേനവ്യാധേനതണ്ഡുലകണാൻവികീൎയ്യജാലംവിസ്തീൎണ്ണം സ്വ
യഞ്ചപ്രഛന്നോഭൂത്വാസ്ഥിതഃ । അസ്മിന്നേവകാലേചിത്രഗ്രീവനാമാ
കപോതരാജഃസപരിവാരോവിയതിവിസൎപ്പംസ്താം സ്തണ്ഡുലകണാ
ൻഅവലോകയാമാസ । തതഃകപോതരാജസ്തണ്ഡുലകണലുബ്ധാൻക
പോതാൻ പ്രത്യാഹകുതോ,ത്രനിൎജ്ജനേവനേതണ്ഡുലകണാനാംസംഭ
വഃ? തന്നിരൂപ്യതാംതാവൽ । ഭദ്രമിദം നപശ്യാമിപ്രായേനാനേനത
ണ്ഡുലകണലോഭേനാസ്മാഭിരപിതഥാഭവിതവ്യം ।
കങ്കണസ്യതുലോഭേനമഗ്നഃപങ്കേസുദുസ്തരേ ।
വൃദ്ധവ്യാഘ്രേണസം‌പ്രാപ്തഃപഥികഃസംമൃതോയഥാ ॥
കപോതാഊചുഃകഥമേതൽ ? സോ,ബ്രവീൽഅഹമേകദാദക്ഷിണാര
ണ്യേചരന്നപശ്യം,ഏകോവൃദ്ധോവ്യാഘ്രഃസ്നാതഃകുശഹസ്തഃസരസ്തീ [ 11 ] രേബ്രൂതേ,ഭോഭോഃപാന്ഥാഇദംസുവൎണ്ണകങ്കണംഗൃഹ്യതാം । തതോലോ
ഭാവിഷ്ടേനകേനചിൽ പാന്ഥേനാലോചിതംഭാഗ്യേനൈതൽസംഭവ
തികിന്ത്വസ്മിന്നാത്മസന്ദേഹേപ്രവൃത്തിൎന്നവിധേയാ ।
യതഃ । അനിഷ്ഠാദിഷ്ടലാഭേ,പിനഗതിൎജ്ജായതേശുഭാ ।
യത്രാസ്തേവിഷസംസൎഗ്ഗോ,മൃതംതദപിമൃത്യവേ ॥
കിന്തുസൎവ്വത്രാജനേപ്രവൃത്തിഃസസന്ദേഹൈവ ।
തഥാചോക്തം । നസംശയമനാരുഹ്യനരോഭദ്രാണിപശ്യതി ।
സംശയംപുനരാരുഹ്യയദിജീവതിപശ്യതി ॥
തന്നിരൂപയാമിതാവൽപ്രകാശംബ്രൂതേ,കുത്രതവകങ്കണം? വ്യാഘ്രോ
ഹസ്തംപ്രസാൎയ്യദൎശയതിസ്മപാന്ഥോ,വദൽ കഥംമാരാത്മകേത്വയിവി
ശ്വാസഃ? വ്യാഘ്രഉവാചശൃണുരേപാന്ഥപ്രാഗേവയൌവനദശായാം
അതിദുൎവൃത്തോസ്മി,അനേകഗോമാനുഷാണാംബധാന്മേപുത്രാമൃതാദാ
രാശ്ചവംശഹീനശ്ചാഹം । തതഃകേനചിൽധാൎമ്മികേനാഹമാദിഷ്ടഃ ।
ദാനധൎമ്മാദികംചരതുഭവാൻതദുപദേശാൽഇദാനീമഹംസ്നാനശീലോ
ദാതാവൃദ്ധോഗളിതനഖദന്തോനകഥംവിശ്വാസഭൂമിഃ?
യതഃ । ഇജ്യാധ്യയനദാനാനിതപഃസത്യംധൃതിഃക്ഷമാ।
അലോഭഇതിമാൎഗ്ഗോ,യംധൎമ്മസ്യാഷ്ടവിധഃസ്മൃതഃ ॥
തത്രപൂൎവ്വശ്ചതുവൎഗ്ഗോഡംഭാൎത്ഥമപിസേവ്യതേ ।
ഉത്തരസ്തുചതുൎവ്വഗ്ഗോമഹാത്മന്യേവതിഷ്ഠതി ॥
മമചൈതാവാൻലോഭവിരഹോയേനസ്വഹസ്തസ്ഥമപി സുവൎണ്ണക
ങ്കണംയസ്മൈകസ്മൈചിൽദാതുമിഛാമി । തഥാപിവ്യാഘ്രോമാനുഷം
ഖാദതീതിലോകാപവാദോദുൎന്നിവാരഃ।
യതഃ । ഗതാനുഗതികോലോകഃകുട്ടിനീമുപദേശിനീം ।
പ്രമാണയതിനോധൎമ്മേയഥാഗോഘ്നമപിദ്വിജം ॥
മയാചധൎമ്മശാസ്ത്രാണ്യധീതാണിശൃണു ।
പ്രാണായഥാത്മനോഭിഷ്ടാഭൂതനാമപിതേതഥാ ।
ആത്മൌപമ്യേനഭൂതേഷുദയാംകുൎവ്വന്തിസാധവഃ ॥
അപരഞ്ച । പ്രത്യാഖ്യാനേചദാനേചസുഖദുഃഖേപ്രിയാപ്രിയേ ।
അത്മൌപമ്യേനപുരുഷഃപ്രമാണമധിഗഛതി ॥
അന്യച്ച । മാതൃവൽപരദാരേഷുപരദ്രവ്യേഷുലോഷ്ട്രവൽ ।
ആത്മവൽസൎവ്വഭൂതേഷ്ഠയഃപശ്യതിസപണ്ഡിതഃ ॥
ത്വഞ്ചാതീവദുൎഗ്ഗതസ്തേനതത്തുഭ്യാംദാതുംസയത്നോഹം ।
തഥാചോക്തം । ദരിദ്രാൻഭരകൌന്തേയമാപ്രയഛേശ്ചരേധനം ।
വ്യാധിതസ്യൌഷധംപഥ്യംനീരുജസ്തുകിമൌഷധൈഃ ॥
അന്യച്ച । ദാതവ്യമിതിയദ്ദാനംദീയതേ,നുപകാരിണേ ।
ദേശേകാലേചപാത്രേചതദ്ദാനംസാത്വികംവിദുഃ॥
തദത്രസരസിസ്നാത്വാസുവൎണ്ണകങ്കണംഗൃഹാണ । തതോയാവദസൌ
തദ്വചഃപ്രതീതോലോഭോൽസരസിസ്നാതുംപ്രവിശതിതാവന്മഹാപങ്കേ
നിമഗ്നഃപലായിതുമക്ഷമഃ । തംപങ്കേപതിതംദൃഷ്ട്വാവ്യാഘ്രോ,വദൽ, [ 12 ] അഹഹമഹാപങ്കേപതിതോസി ?അതസ്ത്വാംഅഹമുത്ഥാപയാമി,ഇത്യു
ക്ത്വാശനൈഃശനൈരുപഗത്യതേനവ്യാഘ്രേണധൃതഃസപാന്ഥോ, ചി
ന്തയൽ ।
നധൎമ്മശാസ്ത്രംപഠതീതികാരണംനചാപിവേദാധ്യയനംദുരാത്മനഃ ।
സ്വഭാവഏവാത്രതഥാതിരിച്യതേയഥാപ്രകൃത്യാമധുരംഗവാംപയഃ ॥
കിഞ്ച । അവശേന്ദ്രിയചിത്താനാംഹസ്തിസ്നാനമിവക്രിയാ ।
ദുൎഗാഭരണപ്രായോജ്ഞാനംഭാരഃക്രിയാംവിനാ ॥
തന്മയാഭദ്രംനകൃതംയദത്രമാരാത്മകേവിശ്വാസഃകൃതഃ ।
തഥാചോക്തം । ശൃംഗിനാഞ്ചനദീനാഞ്ചനഖിനാംശസ്ത്രപാണിനാം ।
വിശ്വാസോനൈവകൎത്തവ്യഃസ്ത്രീഷുരാജകുലേഷുച ॥
അപരഞ്ച സൎവ്വസ്യഹിപരീക്ഷ്യന്തേസ്വഭാവാനേതരേഗുണാഃ ।
അതീത്യഹിഗുണാൻസൎവ്വാൻസ്വഭാവോമൂദ്ധ്നിവൎത്തതേ ॥
അന്യച്ച । സഹിഗഗനവിഹാരീകല്മഷദ്ധ്വംസകാരീ,
ദശശതകരധാരീജ്യോതിഷാംമധ്യാചാരീ ।
വിധുരപിവിധിയോഗാൽഗ്രസ്യതേരാഹുണാസൌ,
ലിഖിതമപിലലാടേപ്രൊഝിതുംകഃസമൎത്ഥഃ ॥
ഇതിചിന്തയന്നേവാസൌവ്യാഘ്രേണവ്യാപാദിതഃഖാദിതശ്ച ।
അതോഹംബ്രവീമികങ്കണസ്യതുലോഭേനഇത്യാദി । അതഃസൎവ്വഥാഅ
വിചാരിതംകൎമ്മനകൎത്തവ്യമിതി ।
യതഃ ।സുജീൎണ്ണമന്നംസുവിചക്ഷണാഃ സുതഃ സുശാസിതാസ്ത്രീനൃപ
തിഃ സുസേവിതഃ
സുചിന്ത്യചോക്തം സുവിചാൎയ്യയല്കൃതംസുദിൎഘകാ
ലെപിനയാതിവിക്രിയാം ॥
ഏതദ്വചനംശ്രുത്വാകശ്ചിൽകപോതഃ സദൎപ്പമാഹആഃ കിമേവമുച്യ
തേ ।
വൃദ്ധസ്യവചനംഗ്രാഹ്യമാപൽകാലേഹ്യുപസ്ഥിതേ ।
സൎവ്വത്രൈവിചാരേണഭോജനേത്വപ്രവൎത്തനം ॥
യതഃ । ശങ്കാഭിഃസൎവ്വമാക്രാന്തമന്നംപാനഞ്ചഭൂതലേ ।
പ്രവൃത്തിഃകുത്രകൎത്തവ്യാജീവിതവ്യംകഥംനുവാ ॥
തഥാചോക്തം । ൟൎഷ്യീഘൃണീത്വസന്തുഷ്ടഃക്രോധനോനിത്യശങ്കിതഃ ।
പരമാൎഗ്യോപജീവീചഷഡേതേദുഃഖഭാഗിനഃ ॥
ഏതച്ഛ്രു ത്വാസൎവ്വേകപോതാഃതത്രോപവിഷ്ടാഃ ।
യതഃ । സുമഹാന്ത്യപിശാസ്ത്രാണിധാരയന്തോബഹുശ്രുതാഃ ।
ഛേത്താരഃസംശയാനാഞ്ചക്ലിഷ്യന്തേലൊഭമോഹിതാഃ ॥
അന്യച്ച । ലോഭാൽക്രോധഃപ്രഭവതിലോഭാൽകാമഃപ്രജായതേ ।
ലോഭാന്മോഹശ്ചനാശശ്ചലോഭഃപാപസ്യകാരണം ॥
അനന്തരംസൎവ്വേജാലനിബദ്ധാബഭൂവുഃ । തതോയസ്യവചനാൽത
ത്രാവലംബിതാസ്തംസൎവേതിരസ്ക്കുൎവ്വന്തിസ്മ ।
യതഃ ।നഗണസ്യാഗ്രതോഗഛേൽസിദ്ധേകാൎയ്യേസമംഫലം ।
യദികാൎയ്യവിപത്തിഃസ്യാൽമുഖരസ്തത്രഹന്യതേ ॥ [ 13 ] തഥാചോക്തം । ആപദാംകഥിതഃപന്ഥാഇന്ദ്രിയാണാമസംയമഃ ।
തജ്ജയഃസമ്പദാംമാൎഗ്ഗോയേനേഷ്ടംതേനഗമ്യതാം ॥
തസ്യതിരസ്കാരംശ്രുത്വാചിത്രഗ്രീവാഉവാച,നായംഅസ്യദോഷഃ ।
യതഃ । ആപദാമാപതന്തീനാംഹിതോപ്യായാതിഹേതുതാം
മാതൃജംഘാഹിവത്സസ്യസ്തംഭീഭവതിബന്ധനേ ॥
അന്യച്ച । സബന്ധുൎയ്യോവിപന്നാനാമാപദുദ്ധാരണകഷമഃ ।
നതുഭീതപരിത്രാണവസ്തൂ പാലംഭപണ്ഡിതഃ ॥
വിപല്കാലേവിസ്മയഏവകാപുരുഷലക്ഷണംതദത്രധൈൎയ്യമവലം
ബ്യപ്രതീകാരശ്ചിന്ത്യതാം ।
യതഃ । വിപദിധൈൎയ്യമഥാഭ്യുയേക്ഷമാസദസിവാൿപടുതായുധി ।
വിക്രമഃ । യശസിചാഭിരുചിൎവ്യസനംശ്രുതൌപ്രകൃതിസിദ്ധമിദം
ഹിമഹാത്മനാം ॥ സമ്പദിയസ്യനഹൎഷോവിപദിവിഷാദോനരണേ
ചധീരത്വംതംഭുവനത്രയതിലകംജനയതിജനനീസുതംവിരളം ॥
അന്യച്ച । ഷൾദോഷാഃപുരുഷേണേഹഹാതവ്യഭൂതിമിഛതാ ।
നിദ്രാതന്ദ്രാഭയംക്രോധആലസ്യംദീൎഗ്ഘസൂത്രതാ ॥
ഇദാനീമപിഏവം ക്രിയതാം സൎവ്വൈരേകചിത്തീഭൂയജാലമാദായ ഉ
ഡ്ഡീയതാം ।
യതഃ । അത്പാനാമപിവസ്തൂനാംസംഹതിഃകാൎയ്യസാധികാ ।
തൃണൈൎഗ്ഗുണത്വമാപന്നൈൎബധ്യന്തേമത്തദന്തിഃ ॥
സംഹതിഃശ്രേയസീപുംസാംസ്വകുലൈരല്പകൈരപി ।
തുഷേണാപിപരിത്യക്താനപ്രരോഹന്തിതണ്ഡുലാഃ ॥
ഇതിവിചിന്ത്യപക്ഷിണഃസൎവ്വേജാലമാദായഉത്പതിതാഃ । അനന്തരം
സവ്യാധഃ സുദൂരാജ്ജാലാപഹാരകാം സ്താനവലോക്യപശ്ചാഡ്ഡാവി
തോ,ചിന്തയൽ ।
സംഹതാസ്തുഹരന്തീമേജാലംമമവിഹംഗമാഃ ।
യദാതുനിപതിഷ്യന്തിവശമേഷ്യന്തിമേതദാ ॥
തതസ്തേഷു ചക്ഷുൎവ്വിഷയാതിക്രാന്തേഷുപക്ഷിഷു സവ്യാധോനിവൃ
ത്തഃ । അഥലുബ്ധകംനിവൃത്തംദൃഷ്ട്വാകപോതാഊചുഃകിമിദാനീംകൎത്തുമു
ചിതം ? ചിത്രഗ്രീവഉവാച ।
മാതാമിത്രംപിതാചേതിസ്വഭാവാൽത്രിതയംഹിതം ।
കാൎയ്യകാരണതശ്ചാന്യേഭവന്തിഹിതബുദ്ധയഃ ॥
തദസ്മാകംമിത്രം ഹിരണ്യകോനാമമൂഷികരാജോഗണ്ഡകീതീരേചിത്ര
വനേനിവസതി,സോ,സ്മാകംപാശാംഛേത്സ്യതി,ഇത്യാലോച്യ സൎവ്വേ
ഹിരണ്യകവിവരസമീപംഗതാഃ । ഹിരണ്യകശ്ചസൎവ്വദാപായശങ്കയാ
ശത ദ്വാരംവിവരംകൃത്വാനിവസതി,തതോഹിരണ്യകഃ കപോതാവപാ
തഭയാച്ചകിതസ്തൂഷ്ണീംസ്ഥിതഃ । ചിത്രഗ്രീവഉവാചസഖേഹിരണ്യക
കഥമസ്മാന്നസംഭാഷസേ? തതോഹിരണ്യകസ്തദ്വചനംപ്രത്യാഭിജ്ഞാ
യസസംഭ്രമംവഹിൎന്നിഃ സൃത്യാബ്രവീൽ,ആഃ പുണ്യവാനസ്മിപ്രിയ
സുഹൃന്മേചിത്രഗ്രീവഃസമായാതഃ । [ 14 ] യസ്യമിത്രേണസംഭാഷോയസ്യമിത്രേണസംസ്ഥിതിഃ ।
യസ്യമിത്രേണസംല്ലാപസ്തതോനാസ്തീഹപുണ്യവാൻ ॥
അഥപാശബദ്ധാംശ്ചൈതാൻദൃഷ്ട്വാസവിസ്മയഃ ക്ഷണംസ്ഥിത്വാഉ
വാച,സഖേകിമേതൽ ? ചിത്രഗ്രീവഉവാച,സഖേ,സ്മാകം പ്രാക്തനജ
ന്മകൎമ്മണഃഫലമേതൽ ।
യസ്മാച്ചയേനചയഥാചയദാചയച്ചയാവച്ചയത്രച ശുഭാശുഭമാത്മ
കൎമ്മ । തസ്മാച്ചതേനചതഥാചതദാചതച്ചതാവച്ചതത്രചവിധാതൃവശാ
ദുപൈതി ॥
രോഗശോകപരീതാപബന്ധനവ്യസനാനിച ।
ആത്മാപരാധവൃക്ഷാണാംഫലോന്യേതാനി ദേഹിനാം ॥
മൂഷികശ്ചിത്രഗ്രീവസ്യബന്ധനംഛേതുംസത്വരമുപസൎപ്പതി ।
ചിത്രഗ്രീവഉവാച,മിത്രമെവംകുരുകിന്ത്വസ്മദാശ്രിതാനാമേഷാംതാവ
ൽപാശാംശ്ഛിന്ധിതദാമമപാശംപശ്ചാത്സ്യസി । ഹിരണ്യകോപ്യ
ഹ,അഹമത്പശക്തിൎദ്ദന്താശ്ചമെകോമളാസ്തദേതേഷാം പാശാംശ്ചേ
ത്തുംകഥ സമൎത്ഥഃ? തൽയാവന്മേദന്താനത്രുട്യന്തിതാവൽതവപാശംഛി
നദ്മി,അനന്തരമപ്യേഷാംബന്ധനംയാവഛക്യം ഛേത്സ്യാമി । ചിത്ര
ഗ്രീവഉവാച,അസ്ത്വേവംതഥാപിയഥാശക്തിബന്ധനമേതേഷാം ഖ
ണ്ഡയഹിരണ്യകേനഉക്തം,ആത്മപരിത്യാഗേനയദാശ്രിതാനാം പരി
രക്ഷണംതന്നനീതിവിദാംസമ്മതം ।
യതഃ । ആപദൎത്ഥേധനംരക്ഷേൽദാരാൻരക്ഷേൽധനൈരപി ।
ആത്മാനംസതതംരക്ഷേൽദാരൈരപിധനൈരപി ॥
അന്യച്ച । ധൎമ്മാൎത്ഥകാമമോക്ഷാണാംപ്രാണാംഃ സംസ്ഥിതിഹേതവഃ ।
താന്നിഘ്നതാകിന്നഹതംരക്ഷതാകിന്നരക്ഷിതം ॥
ചിത്രഗ്രീവഉവാച,സഖേനീതിസ്താവദീദൃശ്യേവകിന്ത്വഹമസ്മദാശ്രി
താനാം ദുഃഖംസോഢുംസൎവ്വഥാ,സമൎത്ഥസ്തേനേദംബ്രവീമി ।
യതഃ । ധനാനിജീവിതഞ്ചൈവപരാൎത്ഥേപ്രാജ്ഞഉത്സ്യജേൽ ।
തന്നിമിത്തോവരംത്യാഗോവിനാശേനിയതേസതി ॥
അയമപരശ്ചാസാധാരണോഹേതുഃ ।
ജാതിദ്രവ്യബലാനഞ്ചസാമ്യമേഷാംമയാസഹ ।
മത്പ്രഭുത്വഫലംബ്രുഹികദാകിന്തത്ഭവിഷ്യതി ॥
അന്യച്ച । വിനാവൎത്തനമേവൈതേനത്യജന്തിമമാന്തികം ।
തന്മേപ്രാണവ്യയേനാപിജീവഥൈതാന്മമാശ്രിതാൻ ॥
കിഞ്ചി । മാംസമൂത്രപൂരിഷാസ്ഥിനിൎമ്മിതേചകളേവരേ ।
വിനശ്വരേവിഹായാസ്ഥാംയശഃപാലയമിത്രമേ ॥
പശ്യ । യദിനിത്യമനിത്യേനനിൎമ്മലംമലവാഹിനാ ।
യശഃകായേനലഭ്യേതതദാലബ്ധംഭവേന്നകിം ॥
യതഃ । ശരീരസ്യഗുണാനാഞ്ചദൂരമത്യന്തമന്തരം ।
ശരീരംക്ഷണവിദ്ധ്വംസികതപാന്തസ്ഥായിനോഗുണാഃ ॥
ഇത്യാകൎണ്യഹിരണ്യകഃ പ്രഹൃഷ്ടമനാഃപുളകിതഃ സന്നബ്രവീൽ,സാ [ 15 ] ധുമിത്രസാധു.അനേനാ ശ്രിതവാത്സല്യേന ത്രൈലോക്യസ്യാപി പ്രഭു
ത്വംത്വയിയുജ്യതേ,ഏവമുക്ത്വാതേനസൎവ്വേഷാം ബന്ധനാനിഛിന്നാ
നി । തതോഹിരണ്യകഃസൎവ്വാൻ സാദരംസമ്പൂജ്യാഹ,സഖേചിത്രഗ്രീവ
സൎവ്വഥാഅത്രജാലബന്ധനവിധൌ ദോഷമാശങ്ക്യആത്മന്യവജ്ഞാ
നകൎത്തവ്യാ ।
യതഃ । യോധികാൽയോജനശതാൽപശ്യതീഹാമിഷംഖഗഃ ।
സഏവപ്രാപ്തകാലസ്തുപാശബന്ധംനപശ്യതി ॥
അപരഞ്ച । ശശിദിവാകരയോൎഗ്രഹപീഡനം ഗജഭുജംഗമയോരപി
ബന്ധനം ।
മതിമതാഞ്ചവിലോക്യദരിദ്രതാംവിധിരഹോബലവാനിതിമേമതിഃ ॥
അന്യച്ചവ്യോമൈകാന്തവിഹാരിണോപിവിഹഗാഃ സംപ്രാപ്നുവന്ത്യാ
പദം ।
ബധ്യന്തേനിപുണൈരഗാധസലിലാന്മത്സ്യാഃസമുദ്രാദപി ॥
ദുൎണ്ണീതം കിമിഹാസ്തികിംസുചരിതംകഃസ്ഥാനലാഭേഗുണഃ ।
കാലോഹിവ്യസനപ്രസാരിതകരോഗൃഹ്ണാതിദൂരാദപി ॥
ഇതിപ്രബോധ്യാതിഥ്യം കൃത്വാലിംഗ്യചസംപ്രേഷിതശ്ചിത്രഗ്രീവോ
പിസപരിപാരോയഥേഷ്ടദേശാൻയയൌ । ഹിരണ്യകോപിസ്വവി
വരംപ്രവഷ്ടഃ ।
യാനികാനിചമിത്രാണികൎത്തവ്യാനിശതാനിച ।
പശ്യമൂഷികമിത്രേണകപോതാമുക്തബന്ധനാഃ ॥
അഥലഘുപതനകനാമാകാകഃ സൎവവൃത്താന്തദൎശീസാശ്ചൎയ്യമിദമാഹ,
അഹോഹിരണ്യക ശ്ലാഘോ,സി,അതോഹമപിത്വായാ സഹമൈത്രീമി
ഛാമി,മാംമൈത്ര്യേണാനുഗ്രഹീതുമൎഹസി । ഏതഛ്രുത്വാഹിരണ്യകോ
പിവിവരാഭ്യാന്തരാദാഹ,കസ്ത്വം? സബ്രുതേലഘുപതനകനാമാവായ
സോഹം । ഹിരണ്യകോവിഹസ്യആഹകാത്വയാസഹമൈത്രീ ।
യതഃ । യൽയേനയുജ്യതേലോകബുധസ്തൽതേനയോജയേൽ ।
അഹമന്നംഭവാൻഭോക്താകഥ പ്രീതിൎഭവിഷ്യതി ॥
അപരഞ്ച । ഭക്ഷ്യഭക്ഷകയോഃപ്രീതിൎവ പത്തെഃകാരണംയതഃ ।
സൃഗാലാൽപാശബദ്ധോ,സൌമൃഗഃകോകേനരക്ഷിതഃ ॥
വായ സോബ്രവീൽകഥമേതൽ । ഹിരണ്യകഃകഥയതി,അസ്തിമഗധദേ
ശേചമ്പകാവതീനാമാരണ്യാനിതസ്യാം ചിരാന്മഹതാ സ്നേഹേനമൃഗ
കാകൌനിവസതഃ ।സചമൃഗഃസ്വേഛയാഭ്രാമ്യൻഹൃഷ്ടപുഷ്ടാംഗഃകേന
ചിൽസൃഗാലേനാവലോകിതഃ । തംദൃഷ്ട്വാസൃഗാലോചിന്തയൽ ആഃ
കഥമേതന്മാംസംസുലളിതംഭക്ഷയാമി । ഭവതുവിശ്വാസംതാവദുൽപാ
ദയാമി,ഇത്യാലോച്യോപസൃത്യാബ്രവീൽമിത്രകുശലംതേ । മൃഗേണോ
ക്തംകസ്ത്വം ? സബ്രൂതേ ക്ഷുദ്രബുദ്ധിനാമാജംബുകോ,ഹം അത്രാര
ണ്യേ ബന്ധുഹീനോമൃതവന്നിസാമി,ഇദാനീം ത്വാം മിത്രമാസാദ്യപു
നഃ സബന്ധുജ്ജീവലോകംപ്രവിഷ്ടോസ്മി । അധുനാതവാനുചരേണമ
യാസൎവ്വഥാഭവിതവ്യമിതി । മൃഗേണോക്തം,ഏവമസ്തു । തതഃ പശ്ചാദ [ 16 ] സ്തംഗതേസവിതരിഭഗവതിമരീചിമാലിനിതൌമൃഗസ്യവാസഭൂമിംഗ
തൌ ।
തത്രചമ്പകവൃക്ഷശാഖായാംസുബുദ്ധിനാമാകാകോമൃഗസ്യചി
രമിത്രംനിവസതി । തൌദൃഷ്ട്വാകാകോ,വദൽ,സഖേകോ,യംദ്വിതീയഃമൃ
ഗോബ്രൂതേജംബുകോയമസ്മൽ സഖ്യമിഛന്നാഗതഃ,കാകോബ്രൂതേമി
ത്രഅകസ്മാദാഗന്തുനാസഹമൈത്രീനയുക്താ ।
തഥാചോക്തം । അജ്ഞാതകുലശീലസ്യവാസോയോനകസ്യചിൽ ।
മാൎജ്ജാരസ്യഹിദോഷേണഹതോഗൃദ്ധ്രോജരൽഗ്ഗവഃ ॥
താവാഹതുഃകഥമേതൽ ? കാകഃകഥയതി,അസ്തിഭാഗീരഥീതീരേഗൃധൃകൂ
ടനാമ്നിപൎവ്വതേമഹാൻപൎക്കടീവൃക്ഷഃ । തസ്യകോടരേദൈവദുൎവ്വിപാകാ
ൽഗളിതനഖനയനോജരല്ഗവനാമാഗൃധ്രഃ പ്രതിസതി । അഥകൃപ
യാതജ്ജീവനായതദ്വൃക്ഷവാസിനഃ പക്ഷിണഃസ്വാഹാരാൽകിഞ്ചിൽ
കിഞ്ചിദുദ്ധൃത്യദദതി,തേനാസൌജിവതി । അഥകദാചിൽ ദീൎഗ്ഘകൎണ്ണനാ
മാമാൎജ്ജ്വാരഃപക്ഷിശാബകാൻഭക്ഷിതുംതത്രാഗതഃ । തതസ്തമായാന്തം
ദൃഷ്ട്വാപക്ഷിശാബകൈൎഭയാൎത്തൈഃകോലാഹലഃകൃതഃ । തഛ്രുത്വാജര
ല്ഗവേനഉക്തംകോ,യമായാതി? ദിൎഗ്ഘകൎണ്ണോഗൃദ്ധ്രമവലോക്യസഭയ
മാഹഹാഹതോസ്മി ।
യതഃ । താവൽഭയസ്യഭേതവ്യംയാവൽഭയമനാഗതം ।
ആഗതഞ്ചഭയംവീക്ഷ്യനരഃകുൎയ്യാൽയഥോചിതം ॥
തതോ ധുനാസന്നിധാനേപലായിതുമക്ഷമഃ,തൽയഥാഭവിതവ്യംതൽ
ഭവതുതാവദ്വിശ്വാസമുത്പാദ്യാസ്യ സമീപമുപഗഛാമി,ഇത്യാലോച്യ
ഉപസൃത്യാബ്രവീൽ,ആൎയ്യത്വാമഭിവന്ദേ । ഗൃധ്രോ,വദൽകസ്ത്വം?സോ,
വദൽമാൎജ്ജാരോ,ഹംഗൃധ്രോ ബ്രുതേ ദൂരമപസരനചേൽ ഹന്തവ്യോ
സിമയാ । മാൎജ്ജാരോ,വദൽശ്രൂയതാംതാവൽഅസ്മദ്വചനംതതോയദ്യ
ഹംവധ്യസ്തദാഹന്തവ്യഃ ॥
യതഃ । ജാതിമാത്രേണകിംകശ്ചിദ്ധന്യതേപൂജ്യതേക്വചിൽ ।
വ്യവഹാരംപരിജ്ഞായബദ്ധ്യഃപൂജ്യോഥവാഭവേൽ ॥
ഗൃധ്രോബ്രൂതേബ്രൂഹികിമൎത്ഥമാഗതോ,സി । സോ,വദൽഅഹമത്രഗം
ഗാതിരേനിത്യസ്നായീനിരാമിഷാശീബ്രഹ്മചാരിചാന്ദ്രായണ വ്രതമാച
രംസ്തിഷ്ഠാമി,യൂയംധൎമ്മജ്ഞാനരതാവിശ്വാസഭൂമയഃ ഇതിപക്ഷിണഃ
സൎവ്വേസൎവ്വദാമമാഗ്രേ പ്രസ്തുവന്തി,അതോഭവത്ഭ്യോ വിദ്യാവയോവൃ
ൎദ്ധേഭ്യോധൎമ്മംശ്രോതുമിഹാഗതഃ, ഭവന്തശ്ചൈതാദൃശാധൎമ്മജ്ഞാഃ യ
ന്മാമതിഥിംഹന്തുമുദ്യതാഃ? ഗൃഹസ്ഥധൎമ്മശ്ചൈഷഃ ॥
അരാവപ്യുചിതംകാൎയ്യമാതിഥ്യംഗൃഹമാഗതേ ।
ഛേത്തുഃപാൎശ്വഗതാംഛായാന്നോപസംഹരതേദ്രുമഃ ॥
യദിവാധനംനാസ്തിതദാപ്രീതിവചസാപ്യതിഥി? പൂജ്യഏവ ।
യതഃ । തൃണാനിഭൂമിരുദകംവാൿചതുൎത്ഥീചസൂനൃതാ |
ഏതാന്യപിസതാംഗേഹേനോഛിദ്യന്തേകദാചന ॥
അപരഞ്ച । നിൎഗ്ഗുണേഷ്വപിസത്വേഷുദയാംകുൎവ്വന്തിസാധവഃ ।
നഹിസംഹരതേജ്യോത്സ്നാംചന്ദ്രശ്ചണ്ഡാലവേശ്മനി ॥ [ 17 ] അന്യച്ച । ഗുരുരഗ്നിദ്വിജാതീനാംവൎണ്ണാനാംബ്രാഹ്മണോഗുരുഃ ।
പത രേകോഗുരുഃസ്ത്രീണാംസൎവ്വത്രാഭ്യാഗതോഗുരുഃ ॥
അന്യച്ച । അതിഥൎയ്യസ്യഭഗ്നാശോഗൃഹാൽപ്രതിനിവൎത്തതേ ।
സതസ്മൈദുഷ്കൃതംദത്വാപുണ്യമാദായഗഛതി ॥
അന്യച്ച । ഉത്തമസ്യാപിവൎണ്ണസ്യനീചോപിഗൃഹമാഗതഃ ।
പൂജനീയോയഥായോഗ്യംസൎവ്വദേവമയോ,തിഥിഃ ॥
ഗൃധ്രോ,വദൽമാൎജ്ജാരോഹിമാംസരുചിഃ പക്ഷിശാവകാശ്ചാച്ചാത്രനി
വസന്തി,തേനാഹംഏവം ബ്രവീമി । തൽ ശ്രുത്വാമാൎജ്ജാരോഭൂമിംസ്പൃ
ഷ്ട്വാകൎണ്ണൌസ്പൃശതികൃഷ്ണകൃഷ്ണബ്രൂതേചമയാധൎമ്മശാസ്ത്രംശ്രുത്വാവീ
തരാഗേണഇദംദുഷ്കരംവ്രതംചാന്ദ്രായണമധ്യവസിതം । യതഃപരസ്പ
രംവിവദമാനാനാമപിധൎമ്മശാസ്ത്രാണാം അഹിം സാപരമോധൎമ്മഇ
ത്യത്രൈകമത്യം ।
യതഃ । സൎവ്വഹിംസാനിവൃത്തായേനരാഃസൎവ്വസഹാശ്ചയേ ।
സൎവ്വസ്യാശ്രയഭൂതാശ്ചതേനരാഃസ്വൎഗ്ഗഗാമിനഃ ॥
അന്യച്ച । ഏകഏകവസുഹൃദ്ധൎമ്മോനിധനേപ്യനുയാതിയഃ ।
ശരീരേണസമംനാശംസൎവ്വമന്യത്തുഗഛതി ॥
കിഞ്ച । യോത്തിയസ്യയദാമാംസമുഭയോഃപശ്യതാന്തരം ।
ഏകസ്യക്ഷണികാപ്രീതിരന്യഃപ്രാണൈൎവ്വിമുച്യതേ ॥
അപിച । മൎത്തവ്യമിതിയൽദുഃഖംപുരുഷസ്യോപജായതേ ।
ശക്യതേനാനുമാനേനപരേണപരിമാണിതും ॥
ശൃണുപുനഃ । സ്വഛന്ദവനജാതേനശാകേനാപിപ്രപൂൎയ്യതേ ।
അസ്യദഗ്ദ്ധോദരസ്യാൎത്ഥേകഃകുൎയ്യാൽപാതകംമഹൽ ॥
ഏവം വിശ്വാസ്യസമാൎജ്ജാരഃ തരുകോടരേസ്ഥിതഃതോദിനേഷുഗ
ഛത്സുപക്ഷിശാവകാനാക്രമ്യകോടരമാനീയപ്രത്യഹംഖാദതി ।യേഷാമ
പത്യാനിഖാദിതാനിതൈഃശോകാൎത്തൈവ്വിലപത്ഭിരിതസ്തതോജിജ്ഞാ
സാസമാരബ്ധാ । തത്പരിജ്ഞായസമാൎജ്ജാരഃകോടരാന്നിഃസൃത്യബഹിഃ
പലായിതഃ । പശ്ചാൽപക്ഷിഭിരിതസ്തതോനിരൂപയത്ഭിസ്തത്രതരുകോ
ടരേശാവകാസ്ഥീനിപ്രാപ്താനി । അനന്തരംഅനേനൈവജരൽഗ്ഗവേ
നാസ്മാകംശാവകാഃ ഖാദിതാഃ, ഇതിസൎവ്വൈഃ പക്ഷിഭിൎന്നിശ്ചിത്യഗൃ
ധ്രോവ്യാപാദിതഃ ।
അതോഹംബ്രവീമി । അജ്ഞാതകുലശീലസ്യേത്യാദി । ഇത്യാകൎണ്യസ
ജംബുകഃ സകോപമാഹ,മൃഗസ്യപ്രഥമദൎശനദിനേഭവാനപ്യജ്ഞാത
കുലശീലഏവതൽ കഥംഭവതാസഹഏതസ്യസ്നേഹാനുവൃത്തിരുത്തരോ
ത്തരംവൎദ്ധതേ । ?
യത്രവിദ്വജ്ജനോനാസ്തിശ്ലാഘ്യസ്തത്രാല്പധീരപി ।
നിരസ്തപാദപേദേശേഏരണ്ഡോപിദ്രുമായതേ ॥
അന്യച്ച । അയംനിജഃപരോവേതിഗണനാലഘുചേതസാം ।
ഉദാരചരിതാനാന്തുവസുധൈവകുഡുംബകം ॥
യഥായം‌മൃഗോമമബന്ധുസ്തഥാഭവാനപി । മൃഗോ,ബ്രവീൽകിമനേ [ 18 ] നോത്തരേണസൎവ്വൈരേകത്രവിസ്രംഭാലാപൈഃസുഖിഭിഃസ്ഥീയതാം ।
യതഃ । നകശ്ചിൽകസ്യചിന്മിത്രംനകശ്ചിൽകന്യചിദ്രിപുഃ ।
വ്യവഹാരേണമത്രാണിജായന്തേരിപവസ്തഥാ ॥
കാകേനോക്തമേവമസ്തു । അഥപ്രാതഃസൎവ്വേയഥാഭിമതദേശംഗതാഃ । ഏ
കദാനിഭൃതംസൃഗാലോബ്രൂതേ സഖേഅസ്മിൻവനൈകദേശേസസ്യ
പൂൎണ്ണക്ഷേത്രമസ്തിതദഹംത്വാന്നീത്വാദൎശയാമി । തഥാകൃതേസതിമൃഗഃ
പ്രത്യഹംതത്രഗത്വാസസ്യംഖാദതി । അഥക്ഷേത്രപതിനാക്ഷേത്രം ദൃ
ഷ്ട്വാപാശോയോജിതഃ । അനന്തരംപുനരാഗതോമൃഗഃപാശൈൎബ്ബദ്ധോ
ചിന്തയ ൽകോമാമിതഃകാലപാശാദിവവ്യാധപാശാൽത്രാതുംസമൎത്ഥോ
മിത്രാദന്യഃ?അനന്തരംജംബുകസ്തത്രാഗര്യഉപസ്ഥിതോ,ചിന്തയൽതാ
വദസ്മാകം കപടപ്രബന്ധേനമനോരഥ സിദ്ധിൎജ്ജാതാ । ഏതസ്യോല്കൃ
ത്യമാനസ്യമാം സാസൃഗ്ലിപ്താനിഅസ്ഥീനിമയാവശ്യം പ്രാപ്തവ്യാനി
താനിബാഹുല്യേനഭോജനാനിഭവിഷ്യന്തി । മൃഗസ്തംദൃഷ്ട്വോല്ലാസിതോ
ബ്രൂതേ,സഖേഛിന്ധിതാവന്മമബന്ധനംസത്വരംത്രായസ്വമാം ।
യതഃ । ആപത്സുമിത്ര ജാനീയാൽയുദ്ധേശൂരമൃണേശുചിം ।
ഭാൎയ്യാംക്ഷീണേഷുവിത്തേഷുവ്യസനേഷുചബാന്ധവാൻ ॥
അപരഞ്ച । ഉത്സവേവ്യസനേചൈവദുൎഭിക്ഷേരാഷ്ട്രവിപ്ലവേ।
രാജദ്വാരേശ്മശാനേചയസ്തിഷ്ഠതിസബാന്ധവഃ ॥
ജംബുകഃ പാശംവിലോക്യമുഹുരചിന്തയൽദൃഢസ്താവദയംബന്ധഃ,
ബ്രൂതേചസഖേസ്നായു നിൎമ്മിതപാശാസ്തദദ്യഭട്ടാരകവാരേകഥമേതാ
ൻ ദന്തൈഃസ്പൃശാമി,മിത്രയദിചിത്തേനാന്യഥ മന്യസേതദാ പ്രഭാതേ
യത്ത്വയാവക്തവ്യംതൽകൎത്തവ്യമിതി । അനന്തരംസകാകഃ പ്രദോഷകാ
ലേമൃഗമനാഗതംഅവലോക്യഇതസ്തതോ,ന്വിഷ്യതഥാവിധം ദൃഷ്ട്വോ
വാചസഖേകിമേതൽ? മൃഗേണോക്തംഅവധീരിതസുഹൃദ്വാക്യന്യഫ
ലമേതൽ ।
തഥാചോക്തം । സുഹൃദാംഹിതകാമാനാംയഃശൃണോതിനഭാഷിതം ।
വിപൽസന്നിഹിതാതസ്യനരഃശത്രുനന്ദനഃ ॥
കാകോബ്രൂതേ,സവഞ്ചകഃ ക്വാസ്തേ,മൃഗേണോക്തം,മന്മാംസാൎത്ഥീതി
ഷ്ഠത്യത്രൈവ । കാകോബ്രൂതേഉക്തമേവമയാപൂൎവ്വം ।
അപരാധോനമേസ്തീതിനൈതൽവിശ്വാസകാരണം ।
വിദ്യതേഹിനൃശംസേഭ്യോഭയംഗുണവതാമപി ॥
ദീപനിൎവ്വാണഗന്ധഞ്ചസുഹൃൽവാക്യമരുന്ധതീം. ।
നജിഘ്രന്തിനശൃണ്വന്തിനപശ്യന്തിഗതായുഷഃ ॥
പരോക്ഷേകാൎയ്യഹന്താര പ്രത്യക്ഷേപ്രിയവാദിനം ।
വൎജ്ജയേൽതാദൃശ മിത്രംവിഷകുംഭംപയോമുഖം ॥
തതഃ കാകോദീൎഗ്ഘംനിശസ്യഅരേവഞ്ചകകിംത്വയാപാപകൎമ്മണാകൃ
തം ।
യതഃ।സംലാപിതാനാംമധുരൈൎവചോഭിൎമ്മിഥ്യോപചാരൈശ്ചവശീകൃ
താനാം । ആശാവതാംശ്രദ്ദധതാഞ്ചലോകേകിമത്ഥിനാം വഞ്ചയി
തവ്യമസ്തി ॥ [ 19 ] അന്യച്ച । ഉപകാരിണിവിശ്രബ്ധേശുദ്ധമതൌയഃ സമാചരതിപാപം ।
തംജനമസത്യസന്ധംഭഗവതി വസുധേകഥംവഹസി ॥
ദുൎജ്ജനേനസമംസഖ്യംപ്രീതിഞ്ചാപിനകാരയേൽ ।
ഉഷ്ണോദഹതിചാംഗാരഃശീതഃകൃഷ്ണായതേകരം ॥
അഥവാസ്ഥിതിരിയംദുൎജ്ജനാനാം ।
പ്രാൿപാദയോഃപതതിഖാദതിപൃഷ്ഠമാംസംകൎണ്ണെകലംകിമപിരൌതി
ശനൈൎവ്വിചിത്രം । ഛിദ്രംനിരൂപ്യസഹസാപ്രവിശ്യശംകഃസ
ൎവ്വ.ഖലസ്യചരിതംമശകഃകരേ തി ॥
ദുൎജ്ജനഃപ്രിയവാദീചനൈതൽവിശ്വാസകാരണം ।
മധുതിഷ്ഠതിജിഹ്വഗ്രേഹൃദിഹാലാഹലംവിഷം ॥
അഥപ്രഭാതേക്ഷേത്രപതിൎല്ലഗുഡഹസ്തസ്തൽപ്രദേശംഗഛൻകാകേ
നാവലോകിതഃ തമാലോക്യകാകേനോക്തം,സഖേമൃഗത്വമാത്മാനംമൃത
വൽസന്ദൎശ്യവാതേനോദരംപൂരയിത്വാപാദാംസ്തബ്ധീകൃത്യതിഷ്ഠ. അ
ഹംതവചക്ഷുഷീചംച്വാലിഖാമി । യദാഹംശബ്ദംകരോമിതദാത്വമു
ത്ഥായസത്വരംപലായിഷ്യസി । മൃഗസ്തഥൈകാകവചനേനസ്ഥി
തഃ । തതഃക്ഷേത്രപതിനാഹൎഷോൽഫുല്ലലോചനേനതഥാവിധമൃഗആ
ലോകിതഃ । തതഃ സആഃസ്വയംമൃതോസി,ഇത്യുക്ത്വാമൃഗംബന്ധനാൽ
മോചയിത്വാപാശാൻഗ്രഹീതുംസത്വരോബഭൂവ । തരഃ കാകശബ്ദം
ശ്രുത്വാമൃഗഃ സത്വരമുത്ഥായപലായിതഃ । തമുദ്ദിശ്യതേനക്ഷത്രപതി
നാക്ഷിപ്തേനലഗുഡേനസൃഗാലോഹതഃ ।
തഥാചോക്തം । ത്രിഭിൎവ്വൎഷൈസ്ത്രിഭിൎമ്മാസൈസ്ത്രിഭിഃ പക്ഷൈസ്ത്രിഭിൎദ്ദി
നൈഃ ।
അത്യുല്കടൈഃപാപപുണ്യൈരിഹൈവഫലമശ്‌നതേ ॥
അതോ ഹംബ്രവീമിഭക്ഷഭക്ഷകയോഃപ്രീതിരിത്യാദി ॥കാകഃപുനരാഹ ।
ഭക്ഷിതേനാപിഭവതാനാഹാരോമമപുഷ്ക-ഃ ।
ത്വയിജീവതിജീവാമിചിത്രഗ്രീവഇവാനഘ ॥
അന്യച്ച । തിരശ്ചാമപിവിശ്വാസോദൃഷ്ടഃപുണ്യൈകകൎമ്മണാം ।
സതാംഹിസാധുശീലത്വാൽത്വച്ചിത്രഗ്രീവയോരിവ ॥
കിഞ്ച । സാധോഃപ്രകോപിതസ്യാപിമനോനായാതിവിക്രിയാം ।
നഹിതാപയിതുംശക്യംസാഗരാംഭസ്തൃണോല്കയാ ॥
ഹിരണ്യകോബ്രൂതേ,ചപലസ്ത്വംചപലേനസഹമൈത്രിസൎവ്വഥാനക
ൎത്തവ്യാ
തഥാ ചോക്തം । മാൎജ്ജാരോമഹിഷോമേഷഃകാകഃകാപുരുഷസ്തഥാ ।
വിശ്വാസാൽ പ്രഭവന്ത്യൈതേവിശ്വാസസ്തത്രനോഹിതഃ ॥
കിഞ്ചാന്യൽശത്രുപക്ഷോഭവാനസ്മാകം ।
ഉക്തഞ്ചൈതൽ ।ശത്രുണാനഹിസന്ദധ്യാൽസുശ്ലിഷ്ടേനാപിസന്ധിനാ
സുതപ്തമപിപാനീയംശമയത്യോവപാവകം ॥
ദുൎജ്ജനഃപരിഹൎത്തവ്യോവിദ്യയാലംകൃതോപിസൻ ।
മണിനാഭൂഷിതഃസൎപ്പഃകിമസൌനഭയങ്കരഃ ॥ [ 20 ] യദശക്യംനതഛക്യംയഛക്യംശക്യമേവതൽ ।
നോദകേശകടംയാതിനചനൌൎഗ്ഗഛതിസ്ഥലേ ॥
അപരഞ്ച ।മഹതാപ്യൎത്ഥസാരേണയോവിശ്വസിതിശത്രുഷു ।
ഭാൎയ്യാസുചവിരക്താസുതദന്തംതസ്യജീവനം ॥
ലുഘുപതനകോബ്രൂതേ,ശ്രുതംമയാസൎവ്വംതഥാപിമമചൈതാവാൻസ
ങ്കല്പഃ ത്വയാസഹസൌഹൃദ്യമവശ്യംകരണീയമിതിനോചേദനാഹാരേ
ണാത്മാനംവ്യാപാദയിഷ്യാമി
തഥാഹി ।മൃൽഗ്ഘടവൽസുഖഭേദ്യോദുസ്സന്ധാനശ്ചദുൎജ്ജനോഭവതി ।
സുജനസ്തുകനകഘടവൽദുൎഭേദ്യശ്ചാശുസന്ധേയഃ ॥
കിഞ്ച ।ദ്രവത്വാൽസൎവ്വലൌഹാനാംനിമിത്താന്മൃഗപക്ഷിണാം ।
ഭയാല്ലോഭാച്ചമൂൎക്ക്വാണാംസംഗതംദൎശനാൽ സതാം ॥
കിഞ്ച । നാളികേരസമാ കാരാദൃശ്യന്തേ,പിഹിസജ്ജനാഃ ।
അന്യോവദരികാകാരാവഹിരേവമനോഹരാഃ ॥
അന്യച്ച । സ്നേഹഛേദേ,പിസാധൂനാംഗുണാനായാന്തിവിക്രിയാം ।
ഭങ്ഗേനാപിമൃണാളാനാമനുബധ്നന്തിതന്തവഃ ॥
അന്യച്ച । ശുചിത്വംത്യാഗിതാശൌൎയ്യംസമാനംസുഖദുഃഖയോഃ ।
ദാക്ഷിണ്യംചാനുരക്തിശ്ചസത്യതാചസുഹൃൽഗുണാഃ ॥
ഏതൈൎഗ്ഗുണൈരുപേതോഭവദന്യോമയാകഃപുമാൻപ്രാപ്തവ്യഃ ? ഇത്യാ
ദിതദ്വചനമാകൎണ്യഹിരണ്യകോവഹിൎന്നിഃ സൃത്യാഹ ആപ്യായിതോ,
ഹംഭവതാമനേനവചനാമൃതേന ।
തഥാചോക്തം ।ഘൎമ്മാൎത്തംനതഥാസുശീതളജലൈഃസ്നാനംനമുക്താ
വലീനശ്രീഖണ്ഡവിലേപനംസുഖയതിപ്രത്യംഗമപ്യൎപ്പിതം ।
പ്രീത്യാസജ്ജനഭാഷിതം പ്രഭവതിപ്രായോയഥാചേതസിസൽ
യുക്ത്യാചപുരസ്കൃതംസുകൃതിനാമാകൃഷ്ടിമന്ത്രോപമം ॥
അന്യച്ച । രഹസ്യഭേദോയാച്ഞാചനൈഷ്ഠുൎയ്യം ചലചിത്തതാ ।
ക്രോധോനിഃ സത്യതാദ്യൂതമേതന്മിത്രസ്യദൂഷണം ॥
അനേനവചനക്രമേണതദേകദൂഷണമപിത്വയിനലക്ഷ്യേതേ।
യതഃ । പടുത്വംസത്യവാദിത്വംകഥായോഗേനബുദ്ധ്യതേ ।
അസ്തബ്ധത്വമചാപല്യംപ്രത്യക്ഷേണാവഗമ്യതേ ॥
അപരഞ്ച ।അന്യഥാനഹിസൌഹാൎദ്ദംദ്രവസ്വഛാന്തരാത്മനഃ ।
പ്രവൎത്തതേ,ന്യഥാവാണീശാഠ്യോപഹതചേതസഃ ॥
മനസ്യന്യൽവചസ്യന്യൽകാൎയ്യേചാന്യൽ ദുരാത്മനാം ।
മനസ്യേകംവചസ്യേകംകൎമ്മണ്യേകംമഹാത്മനാം ॥
തത്ഭവതുഭവതോഭിമതമേവ,ഇത്യുക്ത്വാഹിരണ്യകോമൈത്ര്യം വിധായ
ഭോജനവിശേഷൈൎവ്വായസംസന്തോഷ്യവിവരംപ്രവിഷ്ടഃ । വായ
സോ,പിസ്വസ്ഥാനംഗതഃ ।തതഃ പ്രഭൃതിതയോരന്യോന്യാഹാരപ്രദാ
നേനകുശലപ്രശൈ്നൎവ്വിശ്രംഭാലാപശ്ചകാലോ,തിവൎത്തതേ ।ഏക
ദാലഘുപതനകോഹിരണ്യകമാഹസഖേകഷ്ടതരലഭ്യാഹാരം ഇദം
സ്ഥാനംപരിത്യജ്യസ്ഥാനാന്തരംഗനൂമിഛാമി ।ഹിരണ്യകോബ്രൂതേമി
ത്രക്വഗന്തവ്യം? [ 21 ] തഥാചോക്തം । ചലത്യേകേനപാദേനതിഷ്ഠത്യേകേനബുദ്ധിമാൻ ।
മാസമിക്ഷ്യപരംസ്ഥാനംപൂൎവ്വമായതനംത്യജേൽ ॥
വായസോബ്രൂതേ,അസ്തിസുനിരൂപിതംസ്ഥാനം। ഹിരണ്യകോ,വദൽ
കിന്തൽ? വായസോബ്രൂതേ,അസ്തിദണ്ഡകാരണ്യേകൎപ്പൂരഗൌരാഭി
ധാനംസരഃ,തത്രചിരകാലാപാൎജ്ജിതഃ പ്രിയസുഹൃന്മേമന്ഥരാഭിധാ
നഃകഛപോധാൎമ്മികഃപ്രതിവസതി ।
യതഃ । പരോപദേശേപാണ്ഡിത്യംസൎവ്വേഷാംസുകരംനൃണാം |
ധൎമ്മേസ്വീയ മനുഷ്ഠാനംകസ്യചിൽസുമഹാത്മനഃ ॥
സചഭോജനവിശേഷൈൎമ്മാംസംവൎദ്ധയിഷ്യതി । ഹിരണ്യകോ,പ്യാ
ഹതല്കിമത്രാവസ്ഥായമയാകൎത്തവ്യം ।
യതഃ । യസ്മിന്ദേശേനസന്മാനംനവൃൎത്തിന്നചബാന്ധവഃ ।
നചവിദ്യാഗമഃകശ്ചിൽതംദേശംപരിജ്ജയേൽ ॥
അപരഞ്ച । ലോകയാത്രാഭയംലജ്ജാദാക്ഷിണ്യംത്യാഗശീലതാ ।
പഞ്ചയത്രനവിദ്യന്തേനകുൎയ്യാൽതത്രസംസ്ഥിതിം ॥
അന്യച്ച തത്രമിത്രനവസ്തവ്യംയത്രനാസ്തിചതുഷ്ടയം ।
ഋണദാതാചവൈദ്യശ്ചശ്രോത്രിയഃസജലാനദി ॥
തതോമാമപിതത്രനയ । അഥവായസസ്തേനമിത്രേണസഹവിചിത്രാ
ലാപൈഃസുഖേനതസ്യസരസഃ സമീപംയയൌതതോമന്ഥരോൎദൂരാദ
വാലോക്യലഘുപതനകസ്യയഥോചിതമാതിഥ്യംവിധായ മൂഷികസ്യാ
തിഥിസല്കാരംചകാര ।
യതഃ । ബാലോവായദിവാവൃദ്ധോയുവാവാഗൃഹമാഗതഃ ।
തസ്യപൂജാവിധാതവ്യാസൎവ്വത്രാഭ്യാഗതോഗുരുഃ ॥
അപരഞ്ച । ഗുരുരഗ്നിദ്വിജാതീനാംവൎണ്ണനാംബ്രഹ്മണോഗുരുഃ ।
പതിരേകോഗുരുസ്ത്രീണാംസൎവ്വത്രാഭ്യാഗതോഗുരുഃ ॥
അപരഞ്ച । ഉത്തമസ്യാപിവൎണ്ണസ്യനീചോ,പിഗൃഹമാഗതഃ ।
പൂജനീയോയഥായോഗ്യംസൎവ്വദേവമയോ,തിഥിഃ ॥
വായസോവദൽ,സഖേമന്ഥരസവിശേഷപൂജാമസ്മൈ വിധേഹിയ
തോ, യംപുണ്യകൎമ്മണാംധുരിണഃ കാരുണ്യരത്നാകരോഹിരണ്യ കനാ
മാമൂഷികരാജഃഏതസ്യഗുണസ്തുതിംജിഹ്വാസഹസ്രദ്വയേനാപിയദി
സൎപ്പരാജഃ കദാചിൽകഥയിതുംസമൎത്ഥഃ സ്യാദിത്യുക്ത്വാചിത്രഗ്രീവോ
പാഖ്യാനംവൎണ്ണിതവാൻ । മന്ഥരഃസോദരം ഹിരണ്യകംസംപൂജ്യാഹഭദ്ര
ന്തേ ആത്മനോനിൎജ്ജനവനാഗമനകാരണമാഖ്യാതുമൎഹസി । ഹിരണ്യ
കോ, വദൽകഥയാമിശ്രുയതാം । അസ്തിചമ്പകാഭിധാനായാംനഗൎയ്യാം
പരിവ്രാജകാനാംവസതിഃ? തത്രചൂഡാകൎണ്ണോനാമപരിവ്രാൾപ്രതിവ
സതി,സചഭോജനാവശിഷ്ടഭിക്ഷാന്നസഹിതംഭിക്ഷാപാത്രം നാഗദ
ന്തകേ,വസ്ഥാപ്യസ്വപിതി,അഹഞ്ചതദന്നംഉൽ പ്ലുത്യപ്രത്യഹംഭക്ഷ
യാമി । അനന്തരംതസ്യപ്രിയസുഹൃൽവീണാകൎണ്ണോനാമപരിവ്രാജകഃ
സമായാതഃ,സതേനസഹകഥാപ്രസംഗാവസ്ഥിതോമമത്രാസാൎത്ഥം ജ
ൎജ്ജരവംശഖണ്ഡേനഭൂമിമതാഡയൽ । വീണാകൎണ്ണഉവാചസഖേകി [ 22 ] മ തിമമകഥാവിരക്തോ,ന്യാസക്തോഭവാൻ? ചൂഡാകൎണ്ണേനഉക്തംമിത്ര
നാഹം വിരക്തഃ കിംതുപശ്യായംമൂഷികോമമാപകാരീസദാപാത്രസ്ഥം
ഭിക്ഷാന്നം ഉൽപ്ലുത്യഭക്ഷയതിവീണാകൎണ്ണോനാഗദന്തകംവിലോക്യാ
ഹ കഥംമൂഷികഃ സ്വല്പബലോപ്യേതാവൽദൂരമുതപതതിതദത്രകേനാ
പികാരണേനഭവിതവ്യം? വിചിന്ത്യപരിവ്രാജകേനോക്തംകാരണഞ്ചാ
ത്രവാഹുല്യാൽധനമേവഭവിഷ്യതിതി ।
യതഃ । ധനവാൻബലവാൻലോകേസൎവ്വഃസൎവ്വത്രസൎവ്വദാ ।
പ്രഭുത്വംധനമൂലംഹിരാജ്ഞാമപ്യുപജായതേ ॥
തതഃ ഖനിത്രമാദായതേനവിവരംഖനിതാചിരസഞ്ചിതംമമധനംഗൃ
ഹീതം । തതഃപ്രഭൃതിനിജശക്തിഹീനഃ സത്വോത്സാഹരഹീതഃസ്വാഹാര
മപ്യുതപാദയ തുമക്ഷമഃ സത്രാസംമന്ദംമന്ദമുപസൎപ്പൻചൂഡാകൎണ്ണേ
നാഹമവലോകിതഃ ।
തതസ്തേനോക്തം । ധനേനബലവാല്ലോകോധനാൽഭവതിപണ്ഡിതഃ
പശ്യൈനംമൂഷികംപാപംസ്വജാതിസമതാംഗതം॥
കിഞ്ച । അൎത്ഥേനതുവിഹീനസ്യപുരുഷസ്യാതപമേധസഃ ।
ക്രിയാഃസൎവ്വാവിനശ്യന്തിഗ്രീഷ്മേകുസരിതോയഥാ ।
അപരഞ്ച । യസ്യാൎത്ഥാസ്തസ്യമിത്രാണിയസ്യാൎത്ഥാസ്തന്യബാന്ധവാഃ।
യസ്യാത്ഥാഃസപുമാല്ലോകേയസ്യൎത്ഥാഃസഹിപണ്ഡിതഃ ॥
അന്യച്ച । അപുത്രസ്യഗൃഹംശൂന്യംസന്മിത്രരഹിതസ്യച ।
മൂൎഖസ്യചദിശഃശൂന്യാഃസൎവ്വശൂന്യാദരിദ്രതാ ॥
അന്യച്ച । താനീന്ദ്രിയാണ്യവികലാനിമനസ്തദേവസാബുദ്ധിരപ്രതി
ഹതാവചനംതദേവ । അൎത്ഥോഷ്മണാവിരഹിതഃപുരുഷഃസഏ
വഅന്യഃക്ഷണേനഭവതീതിവിചിത്രമേതൽ ॥
ഏതൽ സൎവ്വമാകൎണ്യമയാലോചിതംമമാത്രാവസ്ഥാനമയുക്തം, ഇദാ
നീംയച്ചാന്യസ്മൈഏതൽവൃത്താന്തകഥനംതദപ്യനുചിതം ।
യതഃ । അൎത്ഥനാശ മനസ്താപംഗൃഹേദുശ്ചരിതാനിച ।
വഞ്ചനഞ്ചാപമാനഞ്ചമതീമാന്നപ്രകാശയേൽ ॥
തഥാചോക്തം । ആയുൎവ്വിത്തംഗൃഹഛിദ്രംമന്ത്രമൈഥുനഭേഷജം ।
തപോദാനാപമാനഞ്ചനവഗോപ്യനിയത്നതഃ ॥
തഥാചോക്തം । അത്യന്തവിമുഖേദൈവവ്യൎത്ഥേയത്നേചപൌരുഷേ ।
മനസ്വിനോദരിദ്രസ്യവനാദന്യൽകുതഃസുഖം ॥
അന്യാച്ച । മനസ്വീമ്രിയതേകാമംകാൎപ്പണ്യംനതുഗഛതി ।
അപിനിൎവ്വാണമായാതിനാനലോയാതിശീതതാം ॥
കിഞ്ച । കുസുമസ്തബകസ്യേവദ്വേവൃത്തീതുമനസ്വിനഃ ।
സൎവ്വേഷാംമൂൎദ്ധ്നിവാതഷ്ഠേൽവിശീൎയ്യേദഥവാവനേ ॥
യച്ചാത്രയാച്ഞയാജീവനംതദതീവഗൎഹിതം ।
യതഃ । വരംവിഭവഹീനേനപ്രാണൈഃസന്തൎപ്പിതോ,നലഃ ।
നോപചാരപരിഭ്രഷ്ടഃകൃപണഃപ്രാൎത്ഥ്യതേജനഃ ॥
അന്യച്ച । ദാരിദ്ര്യാദ്ധ്രിയമേതിഹ്രീപരഗതഃസത്വാൽപരിഭ്രശതേ । [ 23 ] നിഃ സത്വഃപരിഭൂയതേപരിഭവാന്നിൎവ്വേദമാപദ്യതേ ।
നിൎവ്വിന്നഃശുചമേതിശോകനിഹതോബുദ്ധ്യാപരിത്യജ്യതേ,
നിൎബ്ബുദ്ധിഃക്ഷയമേത്യഹോനിധനതാസൎവ്വാപദാമാസ്പദം ॥
കിഞ്ച । വരംമൌനംകാൎയ്യം‌നചവചനമുക്തംയദനൃതം,
വരംക്ലൈവ്യംപുംസാംനചപരകളത്രാഭിഗമനം ।
വരംപ്രാണത്യാഗോനചപിശുനവാക്യേഷ്വഭിരുചിഃ,
വരം ഭിക്ഷാശിത്വംനചപരധനാസ്വാദനസുഖം ।
വരംശൂന്യാശാലാനചഖലുവരോദുഷ്ടവൃഷഭഃ,
വരംവേശ്യാപത്നീനപുനരവിനീതാകുലവധൂഃ ।
വരംവാസോ,രണ്യേനപുനരവിവേകാധിപപുരേ,
വരംപ്രാണത്യാഗോനപുനരധമാനാമുപഗമഃ ॥
അപിച । സേവേവമാനമഖിലംജ്യോത്സ്നേവതമോജരേവലാവന്യം ।
ഹരിഹരകഥേവദുരിതംഗുണശതമപ്യൎത്ഥിതാഹരതി ॥
ഇതിവിമൃശ്യതൽകിമഹംപരപിണ്ഡേനാത്മാനംപോഷയാമി ?
കഷ്ടംഭോസ്തദപിദ്വിതീയമ്മൃത്യുദ്വാരം ।
യതഃ । പല്ലവഗ്രാഹിപാണ്ഡിത്യംക്രേയക്രീതമൈഥുനം ।
ഭോജനഞ്ചപരാധീനംതിസ്രഃപുംസാംവിഡംബനാഃ ॥
അന്യച്ച । രോഗീചിരപ്രവാസീപരാന്നഭോജീപരവാസശായീച ।
യജ്ജീവതിതന്മരണംയന്മരണംസോ,സ്യവിശ്രാമഃ ॥
ഇത്യാലോച്യാപിലോഭാൽപുനരപ്യൎത്ഥംഗ്രഹീതുംഗൃഹമകരവം ।
തഥാചോക്തം । ലോഭേനബുദ്ധിശ്ചലതിലോഭോജനയതേതൃഷാം
തൃഷാൎത്തോദുഃഖമാപ്നോതിപരത്രേഹചമാനവഃ ॥
തതോ,ഹംമന്ദംമന്ദമുപസൎപ്പംസ്തേനവീണാകൎണ്ണേന ജജ്ജരവംശഖ
ണ്ഡേനതാഡിതശ്ചാചിന്തയം, ലുബ്ധോഹ്യ സന്തുഷ്ടേ ? നീയതമാത്മ
ദ്രോഹീഭവതി ।
തഥാച । സൎവ്വാസമ്പത്തയസ്തസ്യസന്തുഷ്ടംയസ്യമാനസം ।
ഉപാനൽഗൂഢപാദസ്യസൎവ്വാചൎമ്മാവൃതേവഭൂഃ ॥
അപരഞ്ച । സന്തോഷാമൃതതൃപ്താനാംയൽസുഖംശാന്തചേതസാം ।
കുതസ്തൽധനലുബ്ധാനാമിതശ്ചേതശ്ചധാവതാം ॥
കിഞ്ചി । തേനാധീതംശ്രുതംതേനതേനസൎവ്വമനുഷ്ഠിതം ।
യേനാശാഃപൃഷ്ഠതഃകൃത്വാനൈരാശ്യമവലംബിതം ॥
അപിച । അസേവിതേശ്ചരദ്വാരംഅദൃഷ്ടവിരഹവ്യഥം ।
അനുക്തക്ലീവവചനംധംധന്യംകസ്യാപിജീവനം ॥
യതഃ । നയോജനശതംദൂരംബാധ്യമാനസ്യതൃഷ്ണയാ ।
സന്തൂഷ്ടസ്യകരപ്രാപ്തേ,പ്യത്ഥേഭവതിനാദരഃ ॥
തദത്രാവസ്ഥോചിതകാൎയ്യപരിഛേദശ്രേയാൻ ।
ഉക്തഞ്ച । കോധൎമ്മോഭൂതദയാകിംസൌഖ്യംനിത്യമരോഗിതാജഗതി ।
ജന്തോകഃസ്നേഹഃസത്ഭാവഃകിംപാണ്ഡിത്യംപരിഛേദഃ ॥
തഥാച । പരിഛേദോപിപാണ്ഡിത്യംയദാപന്നാവിപത്തയഃ । [ 24 ] അപരിഛേദകൎത്തൃണാംവിപദഃസ്യുഃപദേപദേ ॥
തഥാഹി । ത്യജേദേകംകുലസ്യാൎത്ഥേഗ്രാമസ്യാൎത്ഥേകുലംത്യജേൽ ।
ഗ്രാമംജനപദസ്യാൎത്ഥേസ്വാത്മാൎത്ഥേപൃഥിവീംത്യജേൽ ॥
അപരഞ്ച । പാനീയംവാനിരായാസംസ്വാദ്വന്നംവാഭയോത്തരം ।
വിചാൎയ്യഖലുപശ്യാമിതൽ സുഖംയത്രനിൎവൃതിഃ ॥
ഇത്യാലോച്യാഹംനിൎജ്ഞനവനമാഗതഃ
യതഃ । വരം വനംവ്യാഘ്രഗജേന്ദ്രസേവിതംദ്രമാലയഃ പക്വഫലാംബു
ഭോജനം । തൃണാനിശയ്യാപരിധാനവല്കലം,
നബന്ധുമധ്യേധനഹീനജീവനം ॥
തതോ,പ്യസ്മൽപുണ്യബലോദയാൽ അനേനമിത്രേണാഹം സ്നേഹാ
നുവൃത്യാഅനുഗൃഹീതഃ, അധുനാപുണ്യബലോദയാൽ ഭവാശ്രയഃ
സ്വൎഗ്ഗഏവമയാപ്രാപ്തഃ ।
യതഃ । സംസാരവിഷവൃക്ഷസ്യദ്വേഏവരസവൽഫലേ ।
കാവ്യാമൃതരസാസ്വാദഃ സംഗമഃസുജനൈഃസഹ ॥
മന്ഥര ഉവാച ।
അൎത്ഥാഃപാദരജോപമാഗിരിനദീവേഗോപമംയൌവനം ।
ആയുഷ്യംജലലൊലവിന്ദുചപലംഫേനോപമംജീവിതം ॥
ധൎമ്മംയോനകരോതിനിശ്ചിതമതിഃസ്വാൎഗ്ഗാൎഗ്ഗളോല്ഘാടനം,
പശ്ചാൽപാപയുതോജരാപരിഗതഃശോകാഗ്നിനാദഹ്യതേ ॥
യുഷ്മാഭിരതിസഞ്ചയഃകൃതസ്തസ്യായം ദോഷഃ ।
ശൃണു । ഉപാൎജ്ജിതാനാംവിത്താനാംത്യാഗഏവഹിരക്ഷണം ।
തഡാകോദരസംസ്ഥാനാംപരീവാ‌ഹഇവാംഭസാം ॥
അന്യച്ച । യദധോധഃക്ഷിതൌവിത്തംനിചഖാനമിതംപചഃ ।
തദധോനിലയംഗന്തുംചക്രേപന്ഥാനമഗ്രതഃ ॥
അന്യച്ച । നിജസൌഖ്യംനിരുന്ധാനോയോധനാൎജ്ജനമിഛതി ।
പരാൎത്ഥഭാരവാഹീവക്ലേശസ്യൈവഹിഭാജനം ॥
അപരഞ്ച । ദാനോപഭോഗഹീനേനധനേനധനിനോയദി ।
ഭവാമഃകിമുതേനൈവധനേനധനിനോവയം ॥
അന്യച്ച । അസംഭോഗേനസാമാന്യം കൃപണസ്യധനംപരൈഃ ।
അസ്യേദമിതിസംബന്ധോഹാനൌദുഃഖേനഗമ്യതേ ॥
തഥാചോക്തം । ദാനംപ്രിയവാൿസഹിതംജ്ഞാനമഗൎവ്വംക്ഷമാമ്പി
തംശൌൎയ്യം ।
വിത്തംത്യാഗനിയുക്തംദുൎല്ലഭമേതച്ചതുഷ്ടയംലോകേ ॥
ഉക്തഞ്ച । കൎത്തവ്യഃസഞ്ചയോനിത്യംകൎത്തവ്യോനാതിസഞ്ചയഃ ।
പശ്യസഞ്ചയശീലോ,സൌധനുഷാജംബുകോഹതഃ ॥
താവാഹതുഃ കഥമേതൽ । മന്ഥരഃകഥയതി, അസ്തികല്യാണകടകേവാ
സ്തവ്യേഭൈരവോനാമ്നാവ്യാധഃസചൈകദാമൃഗമമ്പിഷ്യൻ വിന്ധ്യാ
ടവീംഗതപാൻ, തതസ്തേനവ്യാപാദിതം മൃഗമാദായഗഛതാഘോരകൃ
തിഃസൂകരോദൃഷ്ടഃ തേനവ്യാധേനമൃഗംഭൂമൌ നിധായശൂകരഃശരേ [ 25 ] ണാഹതഃ സൂകരണാപിഘനഘോരഗൎജ്ജനംകൃത്വാവ്യാധോഹതഃ
വ്യാധശ്ഛിന്നദ്രുമഇവഭൂമൌനിപപാത ।
യതഃ । ജലമഗ്നിൎവ്വിഷംശസ്ത്രംക്ഷുൽവ്യാധിഃപതനംഗിരേഃ ।
നിമിത്തം കിഞ്ചിദാസാദ്യദേഹീപ്രാണാൻവിമുഞ്ചതി ॥
അഥതയോഃപാദാസ്ഫാലനേനസൎപ്പോപിമൃതഃ അഥാനന്തരംദീൎഗ്ഘര
വോനാമജംബുകഃ പരിഭ്രമന്നാഹാരാൎത്ഥീതാൻമൃതാൻമൃഗവ്യാധസൎപ്പ
ശൂകരാൻഅപശ്യൽ,അചിന്തയച്ചഅഹോഅദ്യമഹൽ ഭോജ്യംമേസമു
പസ്ഥിതം ।
അഥവാ । അചിന്തിതാനിദുഃഖാനിയഥൈവായാന്തിദേഹിനാം ।
സുഖാന്യപിതഥാമന്യേദൈവമത്രാതിരിച്യതേ ॥
തത്ഭവതു,ഏഷാംമാംസൈൎമ്മാസത്രയംമേസുഖേനഗമിഷ്യാതി ।
ഉക്തഞ്ച । മാസമേകംനരോയാതിദൌമാസൌമൃഗശൂകരൌ ॥
അഹിരേകംദിനംയാതുഅദ്യഭക്ഷ്യോധനുൎഗ്ഗുണഃ ।
തതഃ പ്രഥമബുഭുക്ഷായാമിദംനിസ്വാദുകോദണ്ഡലഗ്നം സ്നായുബ
ന്ധനംഖാദാമി । ഇത്യുക്ത്വാതഥാകൃതേസതിഛിന്നേസ്നായുബന്ധനേ
ഉല്പതിതേനധനുഷാഹൃദിനിൎഭിന്നഃസദീൎഗ്ഘരവഃപഞ്ചത്വമാഗതഃ । അ
തോഹംബ്രവീമി,കൎത്തവ്യഃസഞ്ചയോനിത്യമിത്യാദി ।
തഥാച । യൽദദാതിയദശ്‌നാതിതദേവധനിനോധനം ।
അന്യേമൃതസ്യക്രീഡന്തിദാരൈരപിധനൈരപി ॥
കിഞ്ച । യൽദദാതിവിശിഷ്ടേഭ്യോയച്ചാശ്‌നാതിദിനേദിനേ ।
തൽതേവിത്തമഹംമന്യേശേഷംകസ്യാപിരക്ഷസി ॥
യാതുകിമിദാനീമതിക്രാന്തോപവൎണ്ണനേന ।
യതഃനാപ്രാപ്യമഭിവാഞ്ഛന്തിനഷ്ടംനേഛന്തിശോചിതും ।
ആപത്സ്വപിനമുഹ്യന്തിനരാഃപണ്ഡിതബുധയഃ ॥
തൽസഖേസൎവ്വദാത്വയാസോത്സാഹേനഭവിതവ്യം ।
യതഃ । ശാസ്ത്രാണ്യാധിത്യാപിഭവന്തിമൂൎക്ക്വായസ്തുക്രിയാവാൻപുരുഷഃ
സവിദ്വാൻ സുചിന്തിതഞ്ചൌഷധമാതുരാണാം നനാമമാത്രേ
ണകരോത്യരോഗം ॥
അന്യച്ച । നസ്വല്പമപ്യധ്യവസായഭീരോഃകരോതിവിജ്ഞാനവിധിൎഗ്ഗു
ണംഹി ।
അന്ധസ്യകിംഹസ്തതലസ്ഥിതോ,പിപ്രകാശയത്യൎത്ഥമിവപ്രദീപഃ ॥
തദത്രസഖേദശാവിശേഷേശാന്തിഃ കരണീയാ,ഏതദപ്യതികഷ്ടം ത്വ
യാനമന്തവ്യം ।
യതഃ । രാജാകുലവധൂൎവ്വിപ്രാമന്ത്രിണശ്ചപയോധരാഃ ।
സ്ഥാനഭ്രഷ്ടാനശോഭന്തേദന്താഃകേശാനരാനഖാഃ ॥
ഇതിവിജ്ഞായമതിമാൻസ്വസ്ഥാനംനപരിത്യജേൽ,കാപുരുഷവചന
മേതൽ ।
യതഃ । സ്ഥാനമുത്സൃജ്യഗഛന്തിസിംഹാഃസല്പുരുഷാഗജാഃ ।
തത്രൈവനിധനംയാന്തികാകാഃകാപുരുഷാമൃഗാഃ ॥ [ 26 ] തഥാചോക്തം।കോവീരസ്യമനസിനഃസ്വവിഷയഃകോവാവിദേശ
സ്തഥാ।

യംദേശം അയതേതമേവകുരുതേബാഹുപ്രതാപാൎജ്ജിതം।
യൽ ദംഷ്ട്രാനഖലാംഗുലപ്രഹരണഃസിംഹോവനംഗാഹതേ,
തസ്മിന്നേവഹത ദ്വിപേരൂന്ദ്രധിരൈഃ തൃഷ്ണാം ഛിനത്യാത്മനഃ॥

അപരഞ്ച। നിപാനമിവമണ്ഡൂകാഃസരഃപൂൎണ്ണമിവാണ്ഡജാഃ ।
സാദ്യോഗംനരമായാന്തിവിവശാഃസൎവ്വസമ്പദഃ॥

അന്യച്ച। സുഖമാപതിതംസേവ്യം ദുഃഖമാപതിതംതഥാ।
ചക്രവൽപതിവൎത്തന്തേദുഃഖാനിസുഖാനിച॥

അന്യച്ച। ഉത്സാഹസമ്പന്നമദീൎഗ്ഘസൂത്രം ക്രിയാവിധിജ്ഞം വ്യസനേ
ഷ്വസക്തം।
ശുരം കൃതജ്ഞംദൃഢസൌഹൃദഞ്ചലക്ഷ്മീംഃ സ്വയംയാതിനിവാസ
ഹേതോഃ॥

വിശേഷതശ്ച। വിനാപ്യൎത്ഥൈവീരഃസ്പൃശതിബഹുമാനോന്നതിപദം,
സമായുക്തോവ്യൎത്ഥൈഃപരിഭവപദംയാതികൃപണഃ ।
സ്വഭാവാദുത്ഭൂതാംഗുണസമുദയാവ്യാപ്തിവിഷയാം,
ദ്യുതിംസൈംഹീംകിംശ്ചാധൃതകനകമാലോപിലഭതേ॥

കിഞ്ച। ധനവാനിതിഹിമദോമേകിംഗതവിഭവോവിഷാദമുപയാമി ।
കരനിഹിതകന്ദുകസമാഃപാതോല്പാതാമനുഷ്യാണാം॥

അപരഞ്ച। അഭ്രഛായാഖലപ്രീതിൎന്നവശം യാന്തിയോഷിതഃ।
കിഞ്ചിൽ കാലോപഭോഗ്യാനിയൌവനാനിധനാനിച॥

അന്യച്ച। വ്യത്യൎത്ഥം നാതിചേഷ്ടേതസാഹിധാത്രൈവനിൎമ്മിതാ।
ഗൎഭാദുല്പതിതേജന്തൌമാതുഃപ്രസവതസ്തനൌ॥

അപിചസഖേ। യേനശുക്ലീകൃതാഹംസാഃശുകാശ്ചഹരിതീകൃതാഃ ।
മയൂരാശ്ചിത്രിതായേനസതേവൃത്തിം വിധ്യാസ്യതി ॥

അപരഞ്ച । സതാംരഹസ്യംശൃണുമിത്ര।
ജനയന്ത്യൎജനേദുഃഖംതാപയന്തിവിപത്തിഷു ।
മോഹയന്തിചസമ്പത്തൌകഥമൎത്ഥാഃ സുഖാവഹാഃ॥

അപരഞ്ച। ധൎമ്മാൎത്ഥം യസ്യവിത്തേഹാവരംതസ്യനിരീഹതാ ।
പ്രക്ഷാളനാദ്ധിപങ്കസ്യദൂരാദസ്പൎശനംവരം॥

യതഃ। യഥാഹ്യാമിഷമാകാശേപക്ഷിഭിഃശ്വാപദൈൎഭുവി।
ഭക്ഷ്യതേസലിലേനക്രൈസ്തഥാസൎവ്വത്രവിത്തവാൻ॥

അന്യച്ച। രാജതഃസലിലാദഗ്നേശ്ചൌരതഃ കുജനോദപി। ഭയമൎത്ഥവതാംനിത്യംമൃത്യോഃപ്രാണഭൃതാമിവ॥

തഥാഹി। ജന്മനിക്ലേശബഹുലേകിന്നു ദുഃഖമതഃപരം।
ഇഛാസമ്പൽയതോനാസ്തിയത്രേഛാനനിവൎത്തതേ।

അന്യച്ച । ഭ്രാതഃശൃണു । ധനംതാവദസുലഭംലബ്ധംകൃഛ്രേണരക്ഷതി।
ലബ്ധനാശോ യഥാമൃത്യുസ്തസ്മാദേതന്നചിന്തയേൽ॥
തൃഷ്ണാംചേഹപരിത്യജ്യ കോദരിദ്രഃകൟശ്വരഃ । [ 27 ] തസ്യാശ്ചേൽ പ്രസരോദത്താദാസ്യഞ്ചശിരസിസ്ഥിതം ॥
അപരഞ്ച । യൽ യദേവഹിവാഞ്ച്ഛേത്തതോവാഞ്ച്ഛാപ്രവൎത്തതേ।

പ്രാപ്തഏവാൎത്ഥതഃസോൎത്ഥസ്തതോവാഞ്ച്ഛാനവൎത്തതേ ॥
കിംബഹുനാമമപക്ഷപാതേനമയൈവസഹാത്രകാലോനീയതാം ।
യതഃ । ആമരണാന്താഃ പ്രണയാഃകോപാസ്തൽക്ഷണഭംഗുരാഃ ।
പരിത്യാഗ്യാച്ചനിസ്സംഗാഭവന്തിഹിമഹാത്മനാം ॥

ഇതിശ്രുത്വാലഘുപതനകോബ്രൂതേധന്യോസിമന്ഥ രസൎവ്വഥാശ്ലാഘ്യ
ഗുണോസി।
യതഃ। സന്തഏവസതാംനിത്യമാപദുദ്ധരണക്ഷമാഃ ।
ഗജാനാംപങ്കമഗ്നാനാംഗജാഏവധുരന്ധരാഃ ॥
ശ്ലാഘ്യഃസഏകോഭുവിമാനവാനാംസ ഉത്തമഃസല്പുരുഷഃ
സധന്യഃ । യസ്യാൎത്ഥിനോവാശരണാഗതാവാനാശാ
വിഭങ്മാവിസുഖാഃപ്രയാന്തി ॥

അഥതദേവംതേസ്വേഛാഹാരവിഹാരംകുൎവ്വണാഃ സന്തുഷ്ടാഃസുഖം
നിവസന്തി । അഥചിത്രാംഗനാമാമൃഗഃകേനാപിത്രാസിതസ്തത്രാഗത്യ
മിളിതഃ । തൽപശ്ചാദായാന്തം മൃഗമവലോക്യഭയം സഞ്ചിന്ത്യമന്ഥരോജ
ലംപ്രവിഷ്ടോമൂഷികശ്ചവിവരംഗതഃ കാകോപിഉഡ്ഡീയവൃക്ഷമാരൂ
ഢസ്തതോ ലഘുപതനകേനസുദൂരം നിരൂപ്യഭയഹേതുൎന്നകോ,പ്യാ
യാതീത്യാലോചിതം । പശ്ചാൽതദ്വചനാദാഗത്യപുനഃസൎവ്വേമിളിത്വാത
ത്രൈവോപവിഷ്ടാഃ । മന്ഥരേണോക്തം, ഭദ്രംമൃഗസ്വാഗതംസ്വേഛയാ
ഉദകാദ്യാഹാരോനുഭൂയതാം അത്രാവസ്ഥാനേനവനമിദം സനാഥീക്രി
യതാം। ചിത്രാംഗോബ്രൂതേലുബ്ധകത്രാസിതോഹം ഭവതാംശരണമാഗ
തഃ, ഭവത്ഭിഃസഹസഖ്യമിഛാമി । ഹിരണ്യകോ, വദൽ മിത്രതാവദസ്മാഭിഃ
സഹഭവതായത്നേമിളിതം ।

യതഃ । ഒൗരസംകൃതസംബന്ധംതഥാവംശക്രമാഗതം ।
രക്ഷിതം വ്യസനേഭ്യശ്ചമിത്രംജ്ഞേയംചതുൎവ്വിധം ॥

തദത്രഭവതാസ്വഗൃഹനിൎവ്വിശേഷംസ്ഥീയതാം । തഛ്രുത്വാമൃഗഃസോന
ന്ദോഭൂത്വാസ്വേഛാഹാരംകൃത്വാപാനീയം പീത്വാജലാസന്നതരുഛാ
യായാമുപവിഷ്ടഃ । അഥമന്ഥരേണോക്തം, സഖേമൃഗഏതസ്മിൻ‌നി
ൎജ്ജനേവനകേനത്വംത്രാസിതഃ? കദാചിൽ കിംവ്യാധാഃസഞ്ചരന്തി ?
മൃഗേണോക്തം, അസ്തികലിംഗവിഷയേരുഗ്മാംഗദോനാമനര പതിൎദ്ദി
ഗ്വിജയവ്യാപാരക്രമേണാഗത്യ ചന്ദ്രഭാഗാനദീതീരേസമാവാസിതക
ടകോവൎത്തതേ। പ്രാതശ്ചതേനാത്രാഗത്യകൎപ്പൂരസരഃ സമീപേഭവിത
വ്യമിതിപ്രാധാനാം മുഖാൽകിംവദന്തീശ്രൂയതേതദത്രാപി പ്രാതരവ
സ്ഥാനം ഭയഹേതുക മിത്യാലോച്യയഥാവസരകാൎയ്യമാരഭ്യതാം । തഛ്ത്രു
ത്വാകൂൎമ്മസഭയമാഹജലാശയാന്തരംഗഛാമി । കാകമൃഗാവപിഉക്ത
വന്താവേവമസ്തു । താതോഹിരണ്യകോവിഹസ്യഹജലാശയാന്തരേ
പ്രാപ്തേമന്ഥരസ്യകുശലംസ്ഥലേഗഛതഃ കഃ പ്രതീകാരഃ ।
യതഃ । അംഭാംസിജലജന്തൂനാംദുൎഗ്ഗംദുൎഗ്ഗനിവാസിനാം । [ 28 ] സ്വഭൂമിഃശ്വാപദാദീനാം രാജ്ഞാംമന്ത്രോപരംബലം ॥
സൃഗാലേനഹതോഹസ്തീഗഛതാപങ്കവൎത്മനാ ।
ഭവിഷ്യസിതഥൈവത്വം പ്രയാസ്യൻസ്ഥലവൎത്മനാ ॥

തതോമന്ഥരേണോക്തം കഥമേതൽ। ഹിരണ്യകഃകഥയതി അസ്തിബ്ര
ഹ്മാരേണ്യേ കൎപ്പൂരതിലകോനാമഹസ്തീതമവലോക്യ സൎവ്വേസൃഗാലാ
ശ്ചിന്തയന്തിസ്മയദ്യയംകേനാ പ്യുപായേനമ്രീയതേതദാസ്മാകമേതൽ
ദേഹേനമാസചതുഷ്ടയന്യഭോജനം ഭവിഷ്യതി। തത്രഏകേവൃദ്ധസൃ
ഗാലേനപ്രതിജ്ഞാതംമയാബുദ്ധി പ്രഭാവാദസ്യമരണം സാധയിത
വ്യം। അനന്തരംസവഞ്ചകഃകൎപ്പൂര തിലകസമീപംഗത്വാസാഷ്ടാംഗപാ
തം പ്രണമ്യ ഉവാചദേവദൃഷ്ടിപ്രസാദംകുരു। ഹസ്തീബ്രൂതേ,കസ്ത്വം?
കുതഃസമായാതഃ? സോ, വദൽജംബുകോഹംസൎവ്വൈൎവ്വനവാസിഭിംഃ
പശുഭിൎമ്മിളിത്വാഭവൽസകാശം പ്രസ്ഥാപിതഃ യൽവിനാരാജ്ഞാ അവ
സ്ഥാതുംനയുക്തം। തദത്രാടവീരാജ്യേ, ഭിഷേക്തും ഭവാൻസൎവ്വസ്വാമിഗു
ണോപേതോനിരൂപിതഃ।

യതഃ । യഃകുലാഭിജനാചരൈരതിശുദ്ധഃപ്രതാപവാൻ।
ധാൎമ്മികോനീതികുശലഃസസ്വാമീയുജ്യതേഭുവി॥
അപരഞ്ചപശ്യ। രാജാനംപ്രഥമംവിന്ദേൽതതോഭാൎയ്യാം തതോധനം।
രാജന്യസതിലോകേ, ന്മിൻകുതോഭാൎയ്യാകുതോധനം॥
അന്യച്ച । പൎജ്ജന്യ ഇവഭൂതാനാമാധാരഃ പൃഥിവീപതിഃ ।
വികലേ വിഹിപൎയ്യന്യേ ജീവ്യതേനതുഭൂപതൌ॥
നിയതവിഷ യവൎത്തീപ്രായശോദണ്ഡയോഗാജ്ജഗതിപര
വശേ,സ്മിൻദുൎല്ലഭഃസാധുവൃത്തഃ । കൃശമപിവികലം വാവ്യാധി
തംവാധനംവാപതിമപികുലനാരീദണ്ഡമീത്യാഭ്യുപൈതി॥ തൽയഥാലാഗ്നവേലാനവിചലതിതഥാ കൃത്വാസത്വരമാഗമ്യതാം ദേ
വേന। ഇത്യുക്ത്വാഉത്ഥായചലിതഃ । തതോ, സൌരാജ്യലോഭാകൃഷ്ടഃക
ൎപ്പൂരതിലകഃ സൃഗാലവൎത്മനാധാവൻമഹാപങ്കേനിമഗ്നഃ । തതസ്തേന
ഹസ്തിനാ ഉക്തംസഖേസൃഗാലകിംഅധുനാവിധേയം ? പങ്കേനിപതി
തോ, ഹംമ്രിയേപരാവൃത്യപശ്യ। സൃഗാലേനവിഹസ്യോക്തം, ദേവമമ
പുഛകാവലംബനം കൃത്വാഉത്തിഷ്ഠ, യസ്യമദ്വിധന്യവചസിത്വയാ
പ്രത്യയഃകൃതഃതദനുഭൂയതാമശരണം ദുഃഖമിതി।

തഥാചോക്തം। യദിസത്സംഗനിരതോഭവിഷ്യസിഭവിഷ്യസി।

തഥാ, സജ്ജനഗോഷ്ഠീഷുപതിഷ്യസിപതിഷ്യസി ॥
താതോമഹാപങ്കേനിമഗ്നോഹസ്തീസൃഗാലൈൎഭക്ഷിതഃ।
അതോഹംബ്രവീമിസൃഗാലേനഹതോഹസ്തീത്യാദി।

തദ്ധിതവചനമവധീൎയ്യമഹതാഭയേനവിമുഗ്ദ്ധ ഇവതജ്ജലാശയമു
ത്സ്യജ്യമന്ഥരശ്ചിലിതഃ തേപിഹിരണ്യകാദയഃ സ്നേഹാദനിഷ്ടം ശങ്കമാ
നാമന്ഥരമനുഗഛന്തി। തതഃ സ്ഥലേഗഛൻകേനാപിവ്യാധേനകാന
നം പൎയ്യടതാമന്ഥരഃ പ്രാപ്തഃ। പ്രാപ്യചതംഗൃഹീത്വൊഉത്ഥാപ്യധനുഷി
ബധ്വാഭൂമൻക്ലേശാൽ ക്ഷുല്പിപാസാകുലഃ സ്വഗൃഹാഭിമുഖംചലിതഃ। [ 29 ] അഥമൃഗവായസമൂഷികാഃപരംവിഷാദംഗഛന്തസ്തമനുജഗ്മുഃ। തതഃ
ഹിരണ്യകോവിലപതി ।

ഏകദുഃഖസ്യനയാവദന്തംഗഛാമ്യഹംപാരമിവാൎണ്ണാസ്യ । താ
വദ്വിതീയംസമുപസ്ഥിതംമേഛിദ്രേഷ്വനൎത്ഥബഹുലീഭവന്തി ॥
സ്വാഭാവികന്തുയന്മിത്രം ഭാഗ്യേനൈവാഭിജായതേ।
തദകൃത്രിമസൌഹാൎദ്ദമാപത്സ്വപിനമുഞ്ചതി ॥
നമാതരിനദാരേഷുനസോദൎയ്യേനചാത്മനി ।
വിശ്വാസസ്താദൃശഃ പുംസാം യാവന്മിത്രേസ്വഭാവജേ॥

ഇതിമുഹുൎവ്വിചിന്ത്യഅഹോദുൎദ്ദൈവം ।
യതഃ । സ്വകൎമ്മസന്താപവിചേഷ്ടിതാനികാലാന്തരാവൎത്തിശുഭാശുഭാ
നി।

ഇഹൈവദൃഷ്ടാനിമയൈവതാനിജന്മാന്തരാണീവദശാന്തരാണി
അഥവാഇത്ഥമേവൈതൽ।

കായഃസന്നിഹിതാപായഃസമ്പദഃപദമാപദാം |
സമാഗമഃസാപഗമാഃസൎവ്വമുല്പാദിഭംഗുരം ॥
പുനൎവ്വിമൃഷ്യാഹ।
ശോകാരാതിഭയത്രാണംപ്രീതിവിശ്രംഭഭാജനം ।
കേനരത്നമിദം സൃഷ്ടംമിത്രമിത്യക്ഷരദ്വയം ॥
കിഞ്ച। മിത്രം പ്രീതിര സായനംനയനയോരാനന്ദനംചേതസഃ ।

പാത്രംയൽസുഖദുഃഖയോ സഹഭവേൻമിത്രണതൽ ദുൎല്ലഭം। യേചാന്യേ സുഹൃദഃസമൃദ്ധിസമയേദ്രവ്യാഭിലാഷാകുലഃ,
തേസൎവ്വത്രമിളന്തിതത്വനികഷ ഗ്രാവാതുതേഷാം വിപൽ॥

ഇതിബഹുവിലപ്യഹിരണ്യകശ്ചിത്രാംഗലഘുപതനകാവാഹ, യാവദ
യം വ്യാധോവനാൽനനിഃ സരതിതാവന്മാന്ഥരം മോചിയതുംയത്നഃ ക്രി
യതാം। താവൂചതുഃ സത്വരം കാൎയ്യമുച്യതാം। ഹിരണ്യകോബ്രൂതേ, ചിത്രാം
ഗോജലസമീപംഗത്വാമൃതമിവആത്മാനംദൎശയതു । കാകശ്ചതസ്യോ
പരിസ്ഥിത്വാചംച്വാകിമപിവിലിഖതു, നൂനമനേനലുബ്ധകേനതത്രക
ഛപംപരിത്യജ്യമൃഗമാംസാൎത്ഥിനാ സത്വരംഗന്തവ്യം, തതോഹം മന്ഥര
സ്യബന്ധനം ഛേത്സ്യാമി, സന്നിഹിതേലുബ്ധകേഭവത്ഭ്യാം പലായിത
വ്യം। ചിത്രാംഗലഘുപതനകാഭ്യാം ശീഘ്രംഗത്വാതഥാനുഷ്ഠിതേസതി
സവ്യാധഃ ശ്രാന്തഃപാനീയംപീത്വാതരോരധസ്താദുപവിഷ്ടഃതഥാവി
ധം മൃഗമപശ്യൽ। തതഃ കൎത്തരികാമാദായപ്രഹൃഷ്ട മനാമൃഗാന്തികം ച
ലിതഃ । തത്രാന്തരോഹിരണ്യകേനാഗത്യമന്ഥരസ്യബന്ധനംഛിന്നം, സ
കൂൎമ്മഃ സത്വരംജലാശയം പ്രവിവേശ, സമൃഗആസന്നംതംവ്യാധംവി
ലോക്യഉത്ഥായപലായിതഃ। പ്രത്യാവൃത്യലുബ്ധകോയാവൽ തരുതലമാ
യാതിതാവൽ കൂൎമ്മമപശ്യന്നചിന്തയൽ, ഉചിതമേവൈതൽ മമാസമീ
ക്ഷ്യകാരിണഃ?

യതഃ । യോധ്രുവാണിപരിത്യജ്യഅധ്രുവാണിനിഷേവതേ। ധ്രുവാണിതസ്യനശ്യന്തിഅധ്രുവംനഷ്ടമേവഹി ॥ [ 30 ] തതോ, സൌസ്വകൎമ്മവശാൽ നിവാസകടകം പ്രവിഷ്ടഃ ।
കൎത്തവ്യാനിചമിത്രാണിദുൎഗ്ഗമാനിവനാനിച।
പശ്യകൂൎമ്മപതിൎബ്ബദ്ധോമൂഷികേണവിമോചിതഃ

മന്ഥരാദയഃ സൎവ്വേത്യക്താപദഃ സ്വസ്ഥാനംഗത്വായഥാസുഖമാസ്ഥി
താഃ । അഥരാജപുത്രൈഃസാനന്ദചേതോഭിഃസൎവ്വംതൽ ഛ്രുതം । സൎവ്വേ
തേസുഖിനഃസമ്പന്നാസ്തസ്മാൽസിദ്ധംനഃസമീഹിതം । വിഷ്ണുശൎമ്മോ
വാചഏതാവതാഭവതാമഭിലഷിതം സമ്പന്നമപരമപീദമസ്തു।

മിത്രം പ്രാപ്നുതസജ്ജ നാജനപദൈൎല്ലക്ഷ്മീഃസമാലംബതാം।
ഭൂപാലാഃ പരിപാലയന്തുവസുധാംശശ്വൽസ്വധൎമ്മേസ്ഥിതാഃ।
ആസ്താംമാനസതുഷ്ടയേസുകൃതിനാംനീതിൎന്നവോഢേവവഃ,
കല്യാണം കരുതാംജനസ്യഭഗവാംശ്ചന്ദ്രാൎദ്ധചൂഡാമണിഃ ॥
ഇതിഹിതോപദേശമിത്രലാഭോനാമപ്രഥമകഥാസംഗ്രഹഃസമാപ്തംഃ।

അഥദ്വീതീയഭാഗഃസുഹൃത്ഭേദം ।

അഥരാജപുത്രാ ഊചുഃ, ആൎയ്യമിത്രലാഭഃ ശ്രുതസ്താവദസ്മാഭിരിദാനീംവ
യംസുഹൃത്ഭേദം ശ്രോതുമിഛാമഃ । വിഷ്ണുശൎമ്മോവാച, സുഹൃത്ഭേദംതാ
വൽശൃണുതയസ്യായമാദ്യഃശ്ലോകഃ ।

വൎദ്ധമാനോമഹാനസ്നേഹോമൃഗേന്ദ്രവൃഷയോൎവ്വനേ।
വിശുനേനാപിലുബ്ധോനജംബുകേനവിനാശിതംഃ ॥

രാജപുത്രൈരുക്തം, കഥമേതൽ? വിഷ്ണുശൎമ്മാകഥയതി, അസ്മി ദക്ഷി
ണാപഥേസുവൎണ്ണവതീനാമനഗരീ, തത്രവൎദ്ധമാനോ നാമപണിൿ നി
വസതി । തസ്യപ്രചുരേ, പിവിത്തേ അപരാൻബന്ധൂനതിസമൃദ്ധാൻ
സമീക്ഷ്യ പുനരൎന്ഥവൃദ്ധിഃ കരണീയേതിമതിൎബഭൂവ।

യതഃ । അധോധഃപശ്യതഃ കസ്യമഹിമാനോപചിയതേ ।
ഉപൎയ്യുപരിപശ്യന്തഃസൎവ്വ ഏവദരിദ്രതി ॥
അപരഞ്ച। ബ്രഹ്മഹാപിനരഃ പൂജ്യോയസ്യാസ്തിവിപുലംധനം ।
ശശിനസ്തുല്യലവംശോപിനിദ്ധനഃപരിഭൂയതേ ॥
അന്യച്ച। അവ്യവസായിനമലസംദൈവപരം സാഹസാച്ചപരിഹീനം
പ്രമദേവവൃദ്ധപതിംനേഛത്യുപഗ്രഹീതും ലക്ഷ്മീഃ ॥
കിഞ്ച । ആലഷ്യംസ്ത്രീസേവാസരോഗതാജന്മഭൂമിവാത്സല്യം।
സന്തോഷോഭീരുത്വംഷൾവ്യാഘാതാമഹത്വസ്യ ॥
യതഃ । സമ്പദാസുസ്ഥിതംമന്യോഭവതിസ്വല്പയാപിയഃ ।
കൃതകൃത്യോവിധിൎമ്മന്യേനവൎദ്ധയതിതസ്യതാം ॥
അപരഞ്ച । നിരുത്സാഹംനിരാനന്ദംനിൎവ്വീൎയ്യമരിനന്ദനം । [ 31 ] മാസ്മസീമന്തിനീകാചിൽ ജനയേൽപുത്രമീദൃശം॥
തഥാ ചോക്തം। അലബ്ധഞ്ചൈവലിപ്സേതലബ്ധംരക്ഷേദവക്ഷയാൽ॥
രക്ഷിതംവൎദ്ധയേൽസംയക്വൃദ്ധംതീൎത്ഥേഷുനിഃക്ഷിപേൽ ॥
യതഃ । അലബ്ദമിഛതോ,ൎത്ഥയോഗാദൎത്ഥസ്യപ്രാപ്തിരേവ।

ലബ്ധസ്യാപ്യരക്ഷിതസ്യനിധേരപിസ്വയംവിനാശഃ॥
അപിച്ച। അവൎദ്ധമാനശ്ചാൎത്ഥഃകാലേസ്വല്പവ്യയോ,പ്യഞ്ജനവൽക്ഷ
യമേതി।

അനുപഭുജ്യമാനശ്ചനിഷ്പ്രയോജനഏവസഃ॥
തഥാചോക്തം। ധനേനകിംയോനദദാതിനാശ്നുതേ,

ബലേനകിംയശ്ചരിപും‌നബാധതേ।
ശ്രുതേനകിംയോനചധൎമ്മമാചരേൽ
കിമാത്മനായോനജിതേന്ദ്രിയോഭവേൽ।
യതഃ । ജലവിന്ദുനിപാതേനക്രമശഃപൂൎയ്യതേഘടഃ।
സഹേതുഃ സൎവ്വവിദ്യാനാംധൎമ്മസ്യചധനസ്യച ॥
ദാനോപഭോഗരഹിതാദിവസായസ്യയാന്തിവൈ
സകൎമ്മകാരഭസ്ത്രേശ്വസന്നപിനജീവതി ॥

ഇതിസഞ്ചിന്ത്യനന്ദകസഞ്ജീവകനാമാനൌ വൃഷഭൌധുരിനിയുജ്യശ
കടം നാനാവിധദ്രവ്യപൂൎണ്ണംകൃത്വാബാണിജ്യേനഗതഃകാശ്മീരംപ്രതി।
അന്യച്ച അഞ്ജനസ്യക്ഷയംദൃഷ്ട്വാവല്മീകസ്യചസഞ്ചയം।

അബന്ധ്യം ദിവസംകുൎയ്യാൽദാനാധ്യയനകൎമ്മസു ॥
യതഃ । കോതിഭാരഃ സമൎത്ഥാനാംകിംദൂരം വ്യവസായിനാം ।
കോവിദേശഃസവിദ്യാനാംകഃപരഃ പ്രിയ ദിനാം ॥

അഥഗഛതസ്തസ്യസുദുൎഗ്ഗനാമ്നി മഹാരണ്യേസഞ്ജീവകോഭഗ്നജാനു
ൎന്നിപതിതഃ, തമാലോക്യവൎദ്ധമാനോ, ചിന്തയൽ ।

കരോതുനാമനീതിജ്ഞോവ്യവസായമിതസൂതഃ।
ഫലം പുനസ്തദേവാസ്യയൽവിധേൎമ്മനസീസ്ഥിതം ॥
കിന്തു। വിസ്മയഃസൎവ്വഥാ ഹേയഃപ്രത്യൂഹഃ സൎവ്വകൎമ്മണാം ।
തസ്മാൽ വിസ്മയമുത്സ്യജ്യസാധ്യേ സിദ്ധിൎവ്വിധീയതാം ॥

ഇതിസഞ്ചിന്ത്യസഞ്ജീവകംതത്രപരിത്യജ്യവൎദ്ധമാനഃപുനഃ സ്വയംധ
ൎമ്മപുരംനാമനഗരംഗത്വാമഹാകായമന്യ വൃഷഭമേകംസമാനീയധുരി
നിയോജ്യചലിതഃ തതഃ സഞ്ജീവകോപികഥം കഥ മപിഖുരത്രയേഭരം
കൃതോത്ഥിതഃ ।

യതഃ | നിമഗ്നസ്യപയോരാശൌപൎവ്വതാൽപതിത സച്യ।
തക്ഷകേണാപിദഷ്ടസ്യആയുൎമ്മൎമ്മാണിരക്ഷതി ॥
നാകാലേമ്രിയതേജന്തുൎവിദ്ധഃശരശതൈരപി ।
കുശാഗ്രേണൈവസംസ്പൃഷ്ടഃ പ്രാപ്തകാലോനജീവതി
അരഷിതം തിഷുതിദൈവരക്ഷിതം സുരക്ഷിതം ദൈവഹതം വി
നശ്വതി । ജീവത്യാഥോപിവനേവിസൎജ്ജിതഃ കൃതപ്രയത്നോപിഗൃഹേന
ജീവതി ॥ [ 32 ] തതോദിനേഷുഗഛത്സുസഞ്ജിവകഃ സ്വേഛാഹാരവിഹാരംകൃത്വാ അര
ണ്യംഭ്രാമ്യൻ ഹൃഷ്ടപുഷ്ടാം ഗോബലവാൻ നനാദ। തസ്മിൻവനേപിംഗ
ലകനാമാസിംഹഃസ്വഭുജോപാൎജ്ജിതരാജ്യസുഖമനുഭവൻനിവസതി।
തഥാചോക്തം। നാഭിഷേകോനസംസ്കാരഃസിംഹസ്യ ക്രിയതേമൃഗൈഃ।

വിക്രമാൎജ്ജിതരാജ്യസ്യസ്വയമേവമൃഗേന്ദ്രതാ॥

സചൈകദാപിപാസാകുലിതഃ പാനീയംപാതും യമുനാകഛമഗഛൽ,
തേനചതത്രസിംഹേനാനുഭൂതമകാലഘനഗൎജ്ജിതമിവസഞ്ജീവകനൎദ്ദി
തമശ്രാവി, തഛ്രുത്വാപാനീയമപീത്വാസചകിതഃ പരിവൃത്യസ്വസ്ഥാ
നമാഗത്യകിമിഷമിത്യാലോചയൻരൂഷ്ണീംസ്ഥിതഃ।സചതഥാവിധഃ ക
രടകദമനകാഭ്യാസമന്ത്രി പുത്രാഭ്യാംസൃഗാലാലാഭ്യാംദൃഷ്ടഃ, തംതഥാവി
ധംദൃഷ്ട്വാദമനകഃ കരടകമാഹ,സഖേകരടക കകിമിത്യയം ഉദകാൎത്ഥിസ്വാ
മിപാനീയമപീത്വാസചകിതോമന്ദംമന്ദമവതിഷുതേ। കരടകോബ്രൂതേ,
മിത്രദമനകാസ്മന്മതേനാസ്യസേവൈവനക്രിയതേ, യദിതഥാഭവതിത
ൎഹികിമനേനസ്വാമിചേഷ്ടാനിരൂപണേനാസ്മാകം? യതശ്ചാനേനരാ
ജ്ഞാവിനാ, പരാധേനചിര ദിവസം അവധീരിതാഭ്യാമാവാഭ്യാം മഹൽ
ദുഃഖമനുഭൂതം ।

അപരഞ്ചപശ്യ । സേവയാധനമിഛത്ഭിഃസെവകൈഃപശ്യയൽകൃതം।
സ്വാതന്ത്ര്യം‌യഛരീരസ്യമൂഢൈസ്തദപിഹാരിതം ॥
അപരഞ്ച। ശിതവാതാതപക്ലേശാൻ‌സഹന്തേയാൻപരാശ്രിതാഃ ।
തദംശേനാപിമേധാവിതപസ്തപ്ത്വാസുഖീഭവേൽ॥
അന്യച്ച। ഏതാവജ്ജന്മസാഫല്യം യദനായത്തവൃത്തിതാ।
യേപരാധീനതാംയാതാസ്തേ വൈജീവന്തികേമൃതാഃ ||

അപരഞ്ച।ഏഹിഗഛപതോതിഷുവദമൌനം സമാചര ।
ഏവമാശാഗ്രഹഗ്രസ്തൈഃക്രീഡന്തിധനിനോൎത്ഥിഭിംഃ॥
കിഞ്ച । അബുധൈരൎത്ഥലാഭായ പണ്യസ്ത്രീഭിരിവസ്വയം ।
ആത്മാസംസ്കൃത്യസംസ്കൃതപരോപകരണീകൃതഃ॥
കിഞ്ച।യാപ്രകൃത്യേവചപലാനിപതത്യശുചാവപി।
സ്വാമിനോബഹുമന്യന്തേദൃഷിംതാമപിസേവകഃ॥ |
അപരഞ്ച। മൌനാൻമൂൎക്ക്വ പ്രവചനപടുൎവ്വാതു ലോജല്പകോവ,
ക്ഷാന്ത്യാഭീരുഃയദിനസഹതേ പ്രായശോനാഭിജാതഃ।
ധൃഷ്ടഃ പാൎശ്വേവസതിനിയതംദൂരതശ്ചാപ്രഗത്ഭഃ,
സേവാധൎമ്മപരമഗഹനോയോഗിനാമപ്യ ഗമ്യഃ॥
വിശേഷതശ്ച। പ്രണമത്യുന്നതിഹേതോൎജ്ജിവിതഹേതോവിമുഞ്ചതീ
പ്രാണാൻ। ദുഃഖീയതിസുഖഹേതോഃ കോമൂഢഃസേവകാദന്യഃ॥
ദമനകോബ്രൂതേ, മിത്രസൎവ്വദാമനസാപിനൈതൽകൎത്തവ്യം ।
യതഃ। കഥം നാമനസേവ്യന്തേയത്നതഃപരമീശ്വരാഃ ।
അചിരേണൈവയേതുഷ്ടാഃപൂരയന്തിമനോരഥാൻ ॥
അന്യച്ചപശ്യ । കുതഃസേവാവിഹീനാനാംചാമരോദ്ധൂതസമ്പദഃ । [ 33 ] ഉദണ്ഡധവളഛത്രവാജിപാരവാഹിനീ ॥
കരടകോബ്രൂതേ,തഥാപി കിമനേനാസ്മാകം വ്യാപാരേണ?
യതഃ ।അവ്യാപാരേഷു വ്യാപാരഃസൎവ്വഥാപരിഹരണീയഃ।
പശ്യ। അവ്യാപാരേഷുവ്യാപാരം യോനരഃ കൎത്തുമിഛതി
സഭൂമൌനിഹതഃശേകീലോല്പാടീവവാനരഃ।

ദമനകഃപൃഛതി, കഥമേതൽ? കരടകഃ കഥയതി, അസ്തിമഗധദേശേധ
ൎമ്മാരണ്യസന്നിഹിതവസുധയാംശുഭദത്തനാമ്നാകായസ്ഥഃ, തേനവി
ഹാരഃ കൎത്തുമാരബ്ധ തത്രകരപത്രദാൎയ്യമാനൈകസ്തംഭസ്യകിയിൽ ദൂര
ഷ്ഫാടിതസ്യകാഷ്ഠഖണ്ഡദ്വയമധ്യേകിലകംനിധായസൂത്രധാരേണധൃ
തംതത്രബലവാൻവാനരയൂഥഃ ക്രീഡന്നേകോവാനരഃ കാലപ്രേരിത
ഇവതംകീലകംഹസ്താഭ്യാംധൃത്വോപവിഷ്ടഃ । തത്രതസ്യലാംഗൂലംലം
ബമാനംകാഷ്ഠഖണ്ഡദ്വയാഭ്യനു രേപ്രവിഷ്ടം। അനന്തരം സചസഹ
ജചപലതയാമഹതാപ്രയത്നേനതംകീലകം ആകൃഷ്ടവാൻ ആകൃഷ്ടേ
ചകീലകേധൃതലാംഗൂലോവ്യാപാദിതശ്ച। അതോഹംബ്രവീമി അവ്യാ
പാരേഷുവ്യാപാരമിത്യാദി । ദമനകോബ്രൂതേ, തഥാപിസ്വാമിചേഷ്ടാ
നിരൂപണംസേവകേനാവശ്യം കരണീയം । കരടകോ ബ്രൂതേ, സൎവ്വസ്മി
ന്നധികാരേയ ഏവനിയുക്തഃ പ്രധാനമന്ത്രീസകരോതുയതോ, നുജീവി
നാപരാധികാരചൎച്ചാസൎവ്വാഥനകൎത്തവ്യാ ।

പശ്യ। പരാധികാര ചൎച്ചാംയഃ കുൎയ്യാൽസ്വാമിഹിതേഛയാ। സവിഷീദതിചീൽകാരാൽഗൎദ്ധഭസ്താഡിതോയഥാ ॥

ദമനകഃപൃഛതികഥമേതൽ? കരടകോബ്രൂതേ, അസ്തിവാരാണസ്യാംക
ൎപ്പൂര പടകോനാമരജകഃ സചാഭിനവവയസ്കയാവധ്വാസഹനിൎഭര
മാലിംഗ്യപ്രസുപുഃ । തദനന്തരംതൽഗൃഹദ്രവ്യാണിഹൎത്തുംചോരഃ പ്ര
വിഷ്ടഃ, തസ്യപ്രാംഗണേഗൎദ്ദഭോ ബദ്ധസ്തിഷുതി,കുക്കുരശ്ചോപവി
ഷ്ടോ,സ്തി । അഥഗൎദ്ദഭഃശ്ചാനമാഹ, സഖേഭവതസ്താവദയം വ്യാപാര
സ്തൽകിമിതി? ത്വമുച്ചൈഃ ശബ്ദംകൃത്വാസ്വാമിനം നജാഗരയസീ? കുക്കു
രോബ്രൂതേ, ഭദ്രംമമനിയോഗസ്യചൎച്ചാത്വയാന കൎത്തവ്യാത്വമേവകിം
നജാനാസിയഥാതസ്യാഹൎന്നിശംഗൃഹരക്ഷാം കരോമിയതോ, യംചി
രാന്നിൎവൃതോമമോപയോഗംനജാനാതി? തേനാധുനാപിമമാഹാരദാ
നേമന്ദാദരഃ യതോവിനാവിധുരദൎശനംസ്വാമിനഉപജീവിഷുമന്ദാ
ദരാഭവന്തി।ഗൎദ്ദഭോബ്രൂതേശൃണുരേവൎപ്പര।

യാചതേകാൎയ്യകാലേയഃ സകിംഭൃത്യഃസേകിംസുഹൃൽ।
അകാൎയ്യകാൎയ്യകൎത്തായസ്ത്വനാദിഷ്ടോപ്യസൌഹൃൽ॥

കുക്കുരോബ്രൂതേ, ഭൃത്യാൻസംഭാഷയേൽ യസ്തുകാൎയ്യകാലേസകിംപ്രഭുഃ।
യതഃ । ആശ്രിതാനാംഭൃതൌസ്വാമിസേവായാംധൎമ്മസേവനേ।

പുത്രസ്യോല്പാദനേചൈവനസന്തിപ്രതിഹസ്തകാഃ।
തതോഗൎദ്ദഭഃസകോപമാഹ, അരേദുഷ്ടമതേ പാപീയാംസ്ത്വം‌യൽവിപ
ത്തൌസ്വാമികാൎയ്യ ഉപേക്ഷാംകരോഷി।
ഭവതുതാവൽയഥാസ്വാമിജാഗരിഷ്യതിതന്മയാകൎത്തവ്യം। [ 34 ] യതഃ । പൃഷ്ഠതഃ സേവയേദൎക്കം ജഠരേണഹുതാശനം ।
സ്വാമിനം സൎവ്വഭാവേനപരലോകമമായയാ ॥

ഇത്യുക്ത്വാഅതീവചീല്കാരശബ്ദം കൃതവാൻ । തതഃസരജകസ്തേനചീ
ല്കാരേണപ്രബുദ്ധോനിദ്രാഭംഗകോപാ ദുത്ഥായഗൎദ്ദഭംലഗുഡേനതാ
ഡയാമാസ, തേനാസൌപഞ്ചത്വമഗമൽ,അതോഹംബ്രവീമിപരാധി
കാരചൎച്ചാമിത്യാദി । പശ്യപശൂനാമനേഷണമേവാസ്മന്നിയോഗഃ
സ്വനിയോഗചൎച്ചാക്രിയതാംവിമൃഷ്യകിംത്വദ്യതയാചൎച്ചയാനപ്രയോയോ
ജനം । തതആവയോൎഭക്ഷിതശേഷകാഹാരഃ പ്രചുരോസ്തി । ദമനകഃസ
രോഷമാഹ,കഥമാഹാരാൎത്ഥീഭവാൻകേവലംരാജാനം സേവതേ, ഏതദ
യുക്തമുക്തംത്വയാ।

യതഃ । സുഹൃദാമുപകാരകാരണാൽദ്വിഷതാമപ്യപകാരകാരണാൽ ।
നൃപസംശ്രയ ഇഷ്യതേബുധൈൎജ്ജഠരംകോനവിഭൎത്തികേവലം॥
ജീവിതേയസ്യജീവന്തിവിപ്രാമിത്രാണിബാന്ധവാഃ ।
സഫലം ജീവിതം തസ്യ ആത്മാൎത്ഥേകോനജീവതി ॥

അപിച। യസ്മിൻജീവതിജീവന്തിബഹവഃസേതുജീവതു ।
കാകോപികിംനകുരുതേചഞ്ച്വാസ്വോദരപൂരണം॥

പശ്യ। പഞ്ചഭിൎയ്യതിദാസത്വംപുരാണൈഃ കോപിമാനവഃ ।
കോപിലക്ഷൈഃകൃതീകോപിലക്ഷൈരപിനലഭ്യതേ ॥

അന്യച്ച। മനുഷ്യജാതൌതുല്യായാംഭൃത്യത്വമതിഗൎഹിതം।
പ്രഥമോയാനതത്രാപിസകിംജീവത്സുഗണ്യതേ ॥

തഥാ ചോക്തം । വാജിപാരണയൌഹാനാംകാഷുപാഷാണവാസസാം।
നാരീപുരുഷതോയാനാമന്തരം മഹദന്തരം॥

തഥാതിസ്വല്പമപ്യ തിരിച്യതേ ।
സ്വല്പസ്നായുവശാവശേഷ മലിനംനിൎമ്മാംസമപ്യസ്ഥികം,
ശാലബ്ധ്വാപരിതോഷമേതിനഭവേൽ തസ്യക്ഷുധഃശാന്തയേ।
സിംഹോജംബുകമങ്കമാഗതമപിത്യക്ത്വാനിഹന്തിദ്വിപം ।
സൎവ്വഃകൃഛ്രഗതോപിവാഞ്ഛതിജനഃസത്വാനുരൂപംഫലം ॥

അപരഞ്ച। സേവ്യസേവകയോരന്തരംപശ്യ।
ലാംഗൂലചാലനമധശ്ചരണാവപാതം,
ഭൂമൌനിപത്യവദനോദരദൎശനഞ്ച।
ശ്ചാപിണ്ഡദസ്യകുരുഗജപുംഗവസ്തു,
ധീരംവിലോകയതിചാടുശതൈശ്ചഭുങ്കേത॥

കിഞ്ച । യജ്ജീവതിക്ഷണമപിപ്രഥിതം മനുഷൈഃ,
വിജ്ഞാനവിക്രമയശോഭിരഭജ്യമാനം ।
തന്നാമജീവിതമിഹപ്രവദന്തിതാജ്ഞാഃ,
കാകോ, പിജീവതിചിരായബലിഞ്ചഭുങ്കേത॥

അപരഞ്ച। യോനാത്മനോനചഗുരൌനചഭൃത്യവൎഗ്ഗേ,
ദിനേദയാംനകുരുതേനചബന്ധുവൎഗ്ഗേ।
കിംതസ്യജീവിതഫലേനമനുഷ്യലോകേ, [ 35 ] കാകോപിജീവതിചിരഞ്ചബലിഞ്ചഭുങ്കേത॥
അപരമപി അഹിതഹിതവിചാരശൂന്യബുദ്ധേഃ,
ശ്രുതിസമയൈബഹുഭിസ്തിരസ്കൃതസ്യ।
ഉദര ഭരണമാത്രകേവലേഛോഃ।
പുരുഷപശോഃപശോശ്ചകോവിശേഷഃ॥

കരടകോബ്രൂതേ,ആവാംതാവദ പ്രധാനൌതദാപ്യവയോഃ കിമനയാ
വിചാരണയാ? ദമനകോബ്രൂതേ,കിയതാകാലേനാമാത്യാഃ പ്രധാനതാ
മപ്രധാനതാംവാലഭന്തേ।

യതഃ । നക്യചിൽ കശ്ചിദിഹസ്വഭാവാത്ഭവത്യുദാരോഭിമതഃ ഖലോ
വാ।

ലോകേഗുരുത്വംവിപരീതതാംവാസ്വചേഷ്ടിതാന്യേവനരംനയന്തി ॥
കിഞ്ച । ആരോപ്യതേശിലാശൈലേയത്നേനമഹതായഥാ।

നിപാത്യതേക്ഷണേനാധസ്തഥാത്മാഗുണദോഷയോഃ॥
യാത്യധോധോവ്രജത്യുച്ചൈൎന്നരഃസ്വൈരേവകൎമ്മിഭിഃ।
കൂപസ്യഖനിതായദ്വൽപ്രാകാരവകാരകഃ ॥

തൽഭദ്രസ്വയാന്തായത്തോഹ്യാത്മാസൎവ്വസ്യ। കരടാകോബ്രൂതേ, അഥഭ
വാൻകിംബ്രവീതി ? സആഹ,അയംതാവൽസ്വാമീപിംഗലകഃകുതോ
പികാരണാൽസചകിതഃപരിവൃത്യോപവിഷ്ടഃ? കരടകോബ്രൂതേകിം
തൽത്വംജാനാസി ? ദമനകോബ്രൂതേകിമത്രാവിദിതമസ്തി ।
ഉക്തഞ്ച । ഉദീരിതോൎത്ഥഃപശുനാപിഗൃഹ്യതേ।

ഹയാശ്ചനാഗാശ്ചവഹന്തിദേശിതാഃ ।
അനുക്തമപ്യൂഹതിപണ്ഡിതോജനഃ,
പരേംഗിതജ്ഞാനഫലാഹിബുദ്ധയഃ ॥
ആകാരൈരിംഗിതൈൎഗ്ഗത്യാചേഷ്ടയാഭാഷണനച।
നേത്രവക്ത്രവികാരൈശ്ചലക്ഷ്യതേ, ന്തൎഗ്ഗതംമനഃ ॥

അത്രഭയപ്രാസ്താവേപ്രജ്ഞാബലേനാഹമേനംസ്വാമിന മാത്മീയംകു
രിഷ്യാമി ।

യതഃ । പ്രസ്താവസദൃശംവാക്യംസത്ഭാവസദൃശംപ്രിയം।
ആത്മശക്തിസമംകോപംയോജാനാതിസപന്ധിതഃ॥
കരടകോബ്രൂതേസഖേ,ത്വംസേവാനഭിജ്ഞഃ।
പശ്യ। അനാഹൂതോവിശേൽ യസ്തു അപൃഷ്ടോബഹുഭാഷതേ।
ആത്മാനംമന്യതേപ്രീതം ഭൂപാലസ്യസദുൎമ്മതിഃ ॥

ദമനകോബ്രൂതേ, ഭദ്ര,കഥമഹംസേവാനഭിജ്ഞഃ ?
പശ്യ । കിമപ്യസ്തിസ്വഭാവേനസുന്ദരംവാപ്യസുന്ദരം ।
യദേവരോചതേയസ്മൈഭവേൽതൽതസ്യസുന്ദരം॥

യതഃ। യസ്യയസ്യഹിയോഭാവസ്തേനതേനഹിതം നരം।
അനുപ്രവിശ്യമേധാവിക്ഷിപ്രമാത്മവശംനയേൽ ॥

അന്യച്ച। കോ, ത്രേത്യഹമിതിബ്രൂയാൽ സമൃഗാദേശയേതിച ।
ആജ്ഞാമവിതഥാംകുൎയ്യാൽ യഥാശക്തിമഹീപതേഃ ॥ [ 36 ] അപരഞ്ച। അല്പേഛൂൎധൃതിമാൻ പ്രാജ്ഞശ്ഛായേവാനുഗതഃസദാ।
അദിഷ്ടോനവികല്പതേ സരാജവസതൌവസേൽ ॥

കരടകോബ്രൂതേ, കദാചിൽ ത്വാമനവസരപ്രവേശാൽ അവമന്യതേ
സ്വാമീ, സചാഹ അസ്ത്വേവംതഥാപ്യനുജീവിനാ സ്വാമിസാന്നിധ്യമ
വശ്യംകരണീയം।

യതഃ। ദോഷഭീതോരംഭസ്തൽകാപുരുഷലക്ഷണം ।
കൈരജീൎണ്ണഭയാൽ ഭ്രാതഭോജനം പരിഹീയതേ ॥
പശ്യ । ആസന്നമേവനൃപതിൎഭജതേമനുഷ്യം,
വിദ്യാവിഹീനമകുലീനമസംഗതംവാ।
പ്രായേണഭൂമിപതയഃപ്രമദാലതാശ്ച,
യഃപാൎശ്വതോവസതിതംപരിവേഷ്ടയന്തി॥

കരടകോബ്രൂതേ,അഥതത്രഗത്വാകിംവക്ഷ്യതിഭവാൻ?സആഹ, ശൃണു,
കിമനുരക്താവിരക്തോവാമയിസ്വാമിതിജ്ഞാസ്യാമി। കരടകോബ്രൂതേ,
കിം തൽ ജ്ഞാനലക്ഷണം ? ദമനകോബ്രൂതേശൃണു, ।

ദൂരാദവേക്ഷണംഹാസഃസംപ്രശ്നേചാദരോഭൃശം ।
പരോക്ഷേപിഗുണശ്ലാഘാസ്മരണം പ്രിയവസ്തുഷു ॥
തദേവ। അസേവകേചാനുരക്തിൎദ്ദാനംസപ്രിയഭാഷണം ।
അനുരക്തസ്യചിഹ്നാനിദോഷേപിഗുണസംഗ്രഹഃ ॥
അന്യച്ച। കാലയാപനമാശാനാംവൎദ്ധനം ഫലഖന്ധനം ।
വിരക്തേശ്വരചിഹ്നാനിജാനീയാൻമതിമാൻനരഃ ॥
എതൽ ജ്ഞാത്വായഥാചായംമമായത്തോഭവിഷ്യതിതഥാകരിഷ്യാമി ।
യതഃ । അപായസന്ദൎശനജാംവിപത്തിം ഉപായസന്ദൎശനജാഞ്ചസി
ദ്ധിം

മേധാവിനോ നീതിവിധിപ്രയുക്താംപുരഃസ്ഫരന്തീമിവദൎശയന്തി ॥
കരടകോബ്രൂതേ, തഥാപ്യ പ്രാപ്തേപ്രസ്താവേനവക്തുമൎഹസി ।
യതഃ । അപ്രാപ്തകാലവചനം ബ്രഹസ്പതിരപിബ്രുവൻ ।
പ്രാപ്നുയാൽ ബുധ്യവജ്ഞാനമപമാനഞ്ചശാശ്വതം ।
ദമനകോബ്രൂതേ,മിത്രമാഭൈഷീൎന്നാഹമ പ്രാപ്താവസരംവചനംവദി
ഷ്യാമി ।

യതഃ । ആപദ്യുന്മാൎഗ്ഗഗമനേകാൎയ്യകാലാത്യയേഷുച।
അപൃഷ്ടേനാപിവക്തവ്യംഭൃത്യേനഹിതമിഛതാ ॥

യദിചാപ്രാപ്താവസരേണാപിമയാമന്ത്രോനവക്തവ്യസ്തദാമന്ത്രിത്വമേ
വമമാനുപപന്നം ।

യതഃ । കല്പയതിയേനവൃത്തിംയേനചലോകേപ്രശംസ്യതേസത്ഭിഃ।
സഗുണസ്തേനചഗുണിനാസംരക്ഷ്യഃസംവൎദ്ധനീയശ്ച ॥

തൽഭദ്രാനുജാനീഹിമാംഗഛാമി। കരടകോബ്രൂതേ, ശുഭമസ്തുശിവാസ്തേപ
ന്ഥാനോയഥാഭിലഷിതമനുഷ്ഠീയതാമിതി।

തതോദമനകോവിസ്മിതഇവപിംഗലകസമീപംഗതഃ। അഥദൂരാദേവ
സാദരംരാജാപ്രവേശിതഃ സാഷ്ടാംഗപ്രണിപാതംപ്രണിപത്യോപ [ 37 ] വിഷ്ടഃ । രാജാഹ,ചിരാൽദൃഷ്ടോസി।
ദമനകോബ്രൂതേ, യദ്യപിമയാസേവകേന ശ്രീമദ്ദേവപാദാനാം നകി
ഞ്ചിൽ പ്രയോജനമസ്തിഥാപിപ്രാപ്തകാല മനുജീവിനാസാന്നിധ്യമ
വശ്യം കൎത്തവ്യമിത്യാഗതോസ്മി।

കിഞ്ച । ദന്തസ്യനിൎഘൎഷണകേനരാജൻകൎണ്ണസ്യകണ്ഡൂയനകേനവാ
പി।

തൃണേനകാൎയ്യംഭവതീശ്വരാണാംകിമംഗവാൿപാണിമതാനരേണ ॥

യദ്യപിചിരേണാവധീരിതസ്യദേവപാദൈൎമ്മബുദ്ധിനാശഃ ശങ്ക്യ
തേതദപിനശങ്കനീയം ।

യതഃ । കദൎത്ഥിതസ്യാപിചധൈൎയ്യവൃത്തേൎബുദ്ധേവിനാശോനഹിശ
ങ്കനീയഃ।

അധഃകൃതസ്യാപിതനൂനപാതോനാധഃ ശിഖായാതികദാചിദേവ॥
ദേവതൽ സൎവ്വഥാവിശേഷജ്ഞേനസ്വാമിനാഭവിതവ്യം ।
യതഃ । മണിൎല്ലുഠതിപാദേഷുകാചഃശിരസിധാൎയ്യതേ ।
യഥൈവാസ്തേതഥൈവാസ്താംകാചഃ കാചോമണിൎമ്മണിഃ ॥
അന്യച്ച। നിൎവ്വിശേഷോയദാരാജാസമംസൎവ്വേഷുവൎത്തതേ।
തദോദ്യമസമൎത്ഥാനാമുത്സാഹഃപരിഹീയതേ ||
കിഞ്ച । ത്രിവിധാഃപുരുഷാരാജൻഉത്തമാധമമധ്യമാഃ ।
നിയോജയേൽതഥൈവൈതാംസ്തിവിധേഷ്വേവകൎമ്മസു॥
യതഃ । സ്ഥാനഏവതിയോജ്യന്തേഭൃത്യാശ്ചാഭരണാനിച്ച।
നഹിചൂഡാമണിഃപാദേനൂപുരംമൂൎദ്ധ്നിധാൎയ്യതേ ॥
അപിച । കനകഭൂഷണംസംഗ്രഹണോചിതോ,
യദിമണിസൂത്രപുണിപ്രണിധീയതേ ।
ന സവിരൌതിനാചാപിഹിശോഭതേ,
ഭവതിയോജയിതുൎവ്വചനീയതാ,
അന്യച്ച। മകുടേരോപിതഃ കാചാശ്ചരണാഭരണേമണിഃ ।
നഹിദോഷോമണേരസ്തികിന്തുസാധോരവിജ്ഞതാ ॥
പശ്യ । ബുദ്ധിമാനനുരക്തോയമയംശൂരഇതോഭയം ।
ഇതിദൃത്യവിചാരജ്ഞോഭൃത്യൈരാപൂൎയ്യതേനൃപഃ॥

തഥാഹി । അശ്വഃശസ്ത്രംശാസ്ത്രംവീണാവാണീനരശ്ചനാരീച।
പുരുഷവിശേഷം പ്രാപ്യഭവന്തിയോഗ്യാ അയോഗ്യശ്ച॥

അന്യച്ച। കിംഭക്തേനാസമൎത്ഥേനകിംശക്തേനാപകാരിണാ ।
ഭക്തം ശക്തഞ്ചമാംരാജൻനാവജ്ഞാതുംത്വമൎഹസി ॥

യതഃ। അവജ്ഞാനാൽ പ്രാജ്ഞോഭവതിമതിഹീനഃപരിജനഃ,
തതസ്തൽ പ്രാമാണ്യാൽഭവതിനസമീപേ ബുധജനഃ ।
ബുധൈസ്ത്യ ക്തേരാജ്യേനഹിഭവതീനീതിൎഗ്ഗുണവതീ,
വിപന്നായാം നീതൌസകലമവശംസിദതിജഗൽ ॥
അപരഞ്ച । ജനംജനപദാനിത്യമൎച്ചയന്തിനൃപാൎച്ചിതം ।
നൃപേണാവമതോയസ്തുസസൎവ്വൈരവമന്യതേ ॥ [ 38 ] കിഞ്ച । ബാലാദപിഗ്രഹീതവ്യംയുക്തമുക്തം മനീഷിഭിഃ
രവേരവിഷയേകിംനപ്രദീപസ്യപ്രകാശനം ॥

പിംഗലകോ,വദൽ, ഭദ്രദമനകകിമേതൽ ? ത്വമസ്മദീയപ്രധാനാമാത്യ
പുത്രഇയൽകാലംയാവൽ കുതോപിഖലവാക്യാൽനാഗതോ, സി ? ഇദാ
നീം യഥാഭിമതം ബ്രൂഹീ। ദമനകോബ്രൂതേ, ദേവപൃഛാമി,കിഞ്ചിദുച്യ
താം. ഉദകാൎത്ഥീസാമീപാനീയമപീത്വാകിമിതിവിസ്മിത ഇവതിഷുതി । പിംഗലകോ,വദൽ ഭദ്രമുക്തംത്വയാകിംതുഏതൽ രഹസ്യംവക്തും കാചി
ൽ വിശ്വാസഭൂമിൎന്നാസ്തിതഥാപിനിഭൃതം കൃത്വാകഥയാമിശൃണുസം
പ്രതിവനമിദമപൂൎവ്വസത്വാധിഷ്ടിതം, അതോസ്മാകം ത്യാജ്യം അനേന
ഹേതുനാവിസ്മിതോസ്മിതഥാചശ്രുതോമയാപിമഹാനപൂൎവ്വശബ്ദഃശ
ബ്ദാനുരൂപേണാസ്യപ്രാണിനോമഹതാബലേനഭവിതവ്യം । ദമന
കോബ്രൂതേ, ദേവ, അസ്തിതാവദയംമഹാൻഭയഹേതുഃ സശബ്ദോ
സ്മാഭിര പ്യാകൎണ്ണിതഃ കിന്തുസകിം മന്ത്രീയഃ പ്രഥമം ഭൂമിത്യാഗംപശ്ചാൽ
യുദ്ധംചോപദിശതി । അപരഞ്ച, അസ്മിൻകാൎയ്യസന്ദേഹേഭൃത്യാനാമു
പയോഗഏവജ്ഞാതവ്യഃ।

യതഃ । ബന്ധുസ്ത്രിഭത്യപാസ്ബുഡാസതപസ്യ ചാത്മനഃ |
ആപന്നികഷ പാഷാണനരാജാനാതിസാരതാം ॥

സിംഹോബ്രൂതേ,ഭദ്രമഹതീ ശങ്കാമാംബാധതേ । ദമനകഃപുനരാഹ,
സ്വാഗതം അന്യഥാരാജ്യസുഖംപരിത്യജ്യസ്ഥാനാന്തരംഗന്തുംമാംസം
ഭാഷസേ, പ്രകാശംബ്രൂതേ, ദേവയാവദഹം ജീവാമിതാവൽ ഭയംനക
ൎത്തവ്യം । കിന്തുകരടകാദയോ,പ്യാശ്വാസ്യന്താം യസ്മാദാപൽ പ്രതീകാര
കാലേദുൎല്ലഭഃപുരുഷസമവായഃ। തതസ്തൌദമനകകരടകൌരാജ്ഞാ
സൎവ്വസ്വേനാപി പൂജിതൌഭയപ്രതീകാരം പ്രതിജ്ഞായചലിതൌ। കര
ടകോഗഛൻദമനകമാഹ, സഖേ,കിം ശക്യപ്രതീകാരോഭയഹേതുരശ
ക്യപ്രതീകാരോവേതി ? നജ്ഞാത്വാഭയോപശമം പ്രതിജ്ഞായകഥമയം
മഹാപ്രസാദോഗൃഹീതഃ । യതോനുപകുൎവ്വാണോനകസ്യാപി ഉപായ
നംഗൃഹ്ണീയാൽവിശേഷതോരാജ്ഞഃ।

പശ്യ। യസ്യപ്രസാദേപത്മാസ്തേവിജയശ്ചപരാക്രമേ।
മൃത്യുശ്ചവസതിക്രാധേസൎവ്വതേജോമയോഹിസഃ॥
താഥാഹീ। ബാലോവിനാവമന്തവ്യോമനുഷ്യഇതി ഭൂമിപഃ।
മഹതീ ദേവതാഹ്യോഷാനരരുപേണതിഷുതി ॥

ദമനകോവിഹസ്യാഹമിത്രരൂഷീമാസ്യതാം. ജ്ഞാതംമയാഭയകാരണം,
ബലീവൎദ്ദനൎദ്ദിതംതൽവൃഷഭാശ്ചാസ്മാകമപിഭക്ഷ്യാഃ കിംപുനഃസിംഹ
സ്യ। കരടകോബ്രൂതേ, യദ്യോവംതദാകിംപുനഃസ്വാമിത്രാസഃ തത്രൈവ
കിമിതിനാപനീതഃ ? ദമനകോബ്രൂതേ, യദിസ്വാമിത്രാസസ്തത്രൈവമു
ച്യതേതദാകഥമയം മഹാപ്രസാദലാഭഃസ്യോൽ ।

അപരഞ്ച। നിരപേക്ഷോനകൎത്തവ്യോഭൃത്യൈഃസ്വാമീകദാചന ।
നിരപേക്ഷംപ്രഭും കൃത്വാഭൃത്യഃസ്യാൽ ദധികൎണ്ണവൽ ॥
കരടകഃപൃഛതികഥമേതൽ? ദമനകഃകഥയതി,അസ്ത്യുത്തരാപഥേആൎവു [ 39 ] ദശിഖരനാമ്നിപൎവ്വതേദുൎദ്ദാന്തോനാമമഹാവിക്രമഃസിംഹഃ, തസ്യപൎവ്വത
കന്ദരമധിശയാനസ്യകേസരാഗ്രംകശ്ചിന്മൂഷികഃപ്രത്യഹംഛിനത്തി।
തതഃ കേസരാഗ്രംലൂനം ദൃഷ്ട്വാകുപിതാവിവരാന്തൎഗ്ഗതംമൂഷികമലഭമാ
നോ, ചിന്തയൽ ।

ക്ഷുദ്രശത്രുൎഭവേൽ യസ്തുവിക്രമാന്നൈവലഭ്യതേ।
തമാഹന്തും, പുരസ്കാൎയ്യഃസദൃശസ്തസ്യസൈനികഃ॥

ഇത്യാലോച്യതേനഗ്രാമംഗത്വാ വിശ്വാസം കൃത്വാദധികൎണ്ണനാമാ വി
ലാളോയത്നേനാനീയമാംസാഹാരംദത്വാസ്വകന്ദരേസ്ഥാപിതഃ । അ
നന്തരംതൽഭയാൽ മൂഷികോപിവിലാൽനനിഃസരതിതേനാസൌസിം
ഹോ,ക്ഷതകേസരഃ സുഖം സ്വപതി,മൂഷികശബ്ദംയദായദാശൃണോ
തിമാംസാഹാരദാനേനതംവിലാളംസംവൎദ്ധയതി । അഥൈകദാസമൂ
ഷികഃ ക്ഷുധാപീഡിതോബഹിഃ സഞ്ചരൻവിലാളേനപ്രാപ്തോവ്യാ
പാദിതശ്ച । അനന്തരം സസിംഹോ,നേകകാലംയാവൽ മൂഷികം
പശ്യതിതൽ കൃതരവമപിനശൃണോതിതദാതസ്യനുപയോഗാൽ വിലാ
ളസ്യാപ്യാഹാരദാനേമന്ദാദാരോബഭൂവ। തതോസാവാഹാരവിരഹാൽ
ദുൎബലോദധികൎണ്ണോ, വസന്നോബഭൂവ। അതോ, ഹംബ്രവീമി । നിര
പേക്ഷാനകൎത്തവ്യാ ഇത്യാദി । തതോദമനകകരടകൌസഞ്ജീവകസമീ
പം ഗതൌതത്രകരടകസൂരുതലേ സാടോപമുപവിഷ്ടഃ । ദമനകഃ സ
ഞ്ജീവകസമീപംഗത്വാബ്രവീൽ, അരേവൃഷഭഏഷരാജ്ഞാപിംഗലകേ
നാരണ്യക്ഷാൎത്ഥംനിയുക്തഃസേനാപതിഃകരടകഃ സമാജ്ഞാപയതി
സത്വരമാഗഛ,നചേദസ്മാദരണ്യാൽ ദൂരമപസര, അന്യഥാതേവിരു
ദ്ധം ഫലംഭവിഷ്യതി,നജാനേക്രുദ്ധഃ സ്വാമീകിം വിധാസ്യതി,തഛ്രു
ത്വാസഞ്ജീവകശ്ചയാൽ ।

ആജ്ഞാഭം ഗോനരേന്ദ്രാണാം ബ്രാഹ്മണാനാമനാദരഃ ।
പൃഥൿശയ്യാചനാരീണാമശസ്ത്രവിഹിതോവധഃ ॥

താതോദേശവ്യപഹാരാനഭിജ്ഞജ്ഞഃസഞ്ജീവകഃസഭയമുപസൃത്യസാഷ്ടാം
ഗപാതംകരടകം പ്രണതവാൻ ।

തഥാചോക്തം । മതിരേവബലാൽഗരീയസീയാദഭാവേകരിണാമിയ
ന്ദശാ।
ഇതിഘോഷയതീവഡിണ്ഡിമഃ കരിണോഹസ്തിപകാഹതക്വ
ണൻ ॥

അഥസഞ്ജീവകഃസശങ്കമാഹ,സേനാപതേകിംമയാകൎത്തവ്യം ? തദഭി
ധീയതാം । കരടകോബ്രൂതേ, വൃഷഭഅത്രകാനനേതിഷുസി, അസ്മദ്ദേ
വപദാരവിന്ദം പ്രണമ । സഞ്ജീവകോബ്രൂതേ,തദഭയവാചംമേയഛ,
ഗഛാമികരടകോബ്രൂതേശൃണുരേബലീവൎദ്ദ,അലമനയാശങ്കയാ।

യതഃ । പ്രതിവാചമദത്തകേശവഃശപമാനായനചേദിഭൂഭജേ ।
അനുഹും കുരുതേ ഘനധ്വനിംനഹിഗോമായുരുതാനികേസരീ॥
അന്യച്ച। തൃണാനിനോന്മൂലയതിപ്രഭഞ്ജനോ,
മൃദൂനിനീചൈഃപ്രണതാനിസൎവ്വതഃ। [ 40 ] സമുഛ്രിതാനേവതരൂൻപ്രബാധതേ,
മഹാൻമഹത്യോവകരോതിവിക്രമം ॥

തതസ്തൌസഞ്ജീവകംകിയൽ ദൂരേസംസ്ഥാപ്യ പിംഗലകസമീപംഗ
തൌ തതോ രാജ്ഞാസാദരമാലോകിതൌ പ്രണമ്യോപവിഷ്ടൌ രാജാ
ഹ, ത്വയാസദൃഷ്ടഃ।ദമനകോബ്രൂതേ, ദേവ, ദൃഷ്ടഃ । കിംതുയദ്ദേവേനജ്ഞാ
തംതൽ തഥാമഹാനേവാസൌദേവം ദ്രഷ്ടുമിഛതികിന്തു മഹാബലോ,
സൌ। തതഃസഞ്ജീഭൂയോപവിശ്യദൃശ്യതാം. ശബ്ദമാത്രാ ദേവനഭേതനഭേതവ്യം
തഥാചോക്തം । ശബ്ദമാത്രാൻനഭേതവ്യമജ്ഞാത്വാശബ്ദകാരണം।
ശബ്ദഹേതും പരിജ്ഞായകുട്ടിനീഗൌരവംഗതാ ॥

രാജാഹ, കഥമേതൽ? ദമനകഃകഥയതി, അസ്തിശ്രീപാൎവ്വതമധ്യേ ബ്ര
ഹ്മപുരാഖ്യം നഗരം, തഛിഖരപ്രദേശഘണ്ടാകൎണ്ണോ നാമരാക്ഷസഃ
പ്രതിവസതീതിജന പ്രവാദഃശ്രൂയതേ, ഏകദാ ഘണ്ടാമാദായപലായ
മാനഃകശ്ചിച്ചോരോവ്യാഘ്രേണവ്യാപാദിതഃ। തല്പാണിപതിതാഘ
ണ്ടാവാനരൈഃ പ്രാപ്താവാനരസ്താം ഘണ്ടാംഅനുക്ഷണം വാദയതി
തതോനഗരജനൈഃ സമനുഷ്യഃ ഖാദിതോദൃഷ്ടഃ പ്രതിക്ഷണം ഘണ്ടാ
രവശ്ചശ്രൂയതേ । അനന്തരം ഘണ്ടാകൎണ്ണഃ കുപിതോമനുഷ്യാൻ
ഖാദതിഘണ്ടാഞ്ചവാദയതി, ഇത്യുക്ത്വാസൎവ്വേജനാനഗരാൽ പലായി
താഃ । തതഃകരാളാനാമ്നാകുട്ടിന്യാവിമൃശ്വഅനവസരോയാഘണ്ടാവാദഃ ।
തൽകിം മൎക്കടാഘണ്ടാംവാദയന്തി ? ഇതിസ്വയംവിജ്ഞായ രാജാവി
ജ്ഞാപിതഃ, ദേവ, യദികിയൽ ധനോപക്ഷയഃ ക്രിയതേതദാഹമേനം
ഘണ്ടാകൎണ്ണം സാധയാമി । തതോരാജ്ഞാതസ്യൈധനംദത്തം, കുട്ടിന്യാ
ചമണ്ഡലം കൃത്വാതത്രഗണേശാദിപൂജാഗൌരവം ദൎശയിത്വാസ്വയം
വാനരപ്രിയഫലാന്യാദായവനംപ്രവിശ്യഫലാന്യാകീൎണ്ണാനി । തതോ
ഘണ്ടാംപരിത്യജ്യവാനരാഃഫലാസക്താഃ ബഭൂവുഃ, കുട്ടിനീചഘണ്ടാം
ഗ്രഹീത്വാനഗര മാഗതസൎവ്വജനപൂജ്യാഭവൽ । അതോഹംബ്രവീമിശ
ബ്ദമാത്രാന്നഭേതമിത്യാദി । തതഃസഞ്ജീവകആനീയദൎശനം കാരിതഃ।
പശ്ചാൽ തത്രൈവാശ്രിതേവൃഷേ താവന്യോന്യംപരമപ്രീത്യാചിരംനി
വസതഃ । അഥകദാചിൽതസ്യസിംഹസ്യഭ്രാതാസ്തബ്ധകൎണ്ണനാമാസിം
ഹഃ സമാഗത। തസ്യാതിഥ്യം കൃത്വാസമു പവിശ്യപിംഗലകസ്തദാഹാരാ
യപശുംഹന്തും ചലിതഃ । അത്രാന്തരേസഞ്ജീവകോവദതി, ദേവഅദ്യഹ
തമൃഗാണാം മാംസാനിക്വഃരാജാഹ, ദമനകകരടകൌജാനീതഃ। സഞ്ജീ
വകോ ബ്രൂതേ, ജ്ഞായതാം കിമസ്തിനാസ്തിവാ? സിംഹോവിമൃശ്യാഹ
നാസ്ത്യെ വതൽ। സഞ്ജീവകോബ്രൂതേ, കഥമേതാവന്മാംസംതാഭ്യാംഖാ
ദിതം, രാജാഹ, ഖാദിതം വ്യയിതം, അവധീരിതഞ്ച പ്രത്യഹമേഷക്രമഃ ।
സഞ്ജീവകോ ബ്രൂതേകഥം ശ്രീമൽദേവപാദാനാമഗോചരേണൈവം
ക്രിയതേ। രാജാഹ, മദീയാഗോചരേണൈവക്രിയതേ। അഥസഞ്ജിവ
കോബ്രൂതേനൈത ദുചിതം ।

തഥാചോക്ത । നാനിവേദ്യപ്രകുൎവ്വിതഭൎത്തുഃകിഞ്ചിദപിസ്വയം ।
കാൎയ്യമാപൽപ്രതീകാരാദന്യത്രജഗതീപതേ ॥ [ 41 ] അന്യച്ച । കമണ്ഡലൂപമോ, മാത്യസ്തനുത്യാഗോബഹുഗ്രഹഃ ।

നൃപതേകിംക്ഷണോമൂൎഖോദരിദ്രഃകിംവരാടകഃ ॥
സഹ്യമാത്യഃ സദാശ്രേയാൻകാകിനീമ്യഃപ്രവൎദ്ധയേൽ।
കോഷഃകോഷവതഃ പ്രാണാഃ പ്രാണാഃ പ്രാണാഃനഭൂപതേഃ ॥
കിഞ്ചാന്യൈൎന്ന കുലാചാരൈഃസേവ്യതാമേതിപൂരുഷഃ।
ധനഹീനഃസ്വപത്ന്യാപിത്യജ്യതേകിംപുനഃപരൈഃ॥

ഏതച്ചരാജ്ഞഃ പ്രധാനം ദൂഷണം ।
അതിവ്യയോ,നപേക്ഷാചതഥാൎജ്ജനമധൎമ്മതഃ।
മോക്ഷണംദൂരസംസ്ഥാനംകോഷവ്യസനമുച്യതേ ॥

യതഃ । ക്ഷിപ്രമായമനാലോച്യവ്യയാനശ്ചസ്വവാഞ്ഛയാ।
പരിക്ഷീയതഏവാസൌധനീവൈശ്രവണോപമഃ ॥

സ്തബ്ധകൎണ്ണോബ്രൂതേ, ശ്രുണുഭ്രാതശ്ചിരാശ്രിതാവേതൌദമനക കരട
കൌസന്ധിവിഗ്രഹകാൎയ്യാധികാരിണൌച കദാചിദൎത്ഥാധികാരേന
നിയോക്തവ്യൌ । അപരഞ്ചനിയോഗപ്രസ്താവേയന്മയാശ്രുതംതൽ
കഥ്യതേ ।

ബ്രാഹ്മണഃക്ഷത്രിയോബന്ധുൎന്നാധികാരേപ്രശസ്യതേ।
ബ്രാഹ്മണഃസിദ്ധമപ്യൎത്ഥംകൃഛ്രേണാപിനയഛതി ॥
നിയുക്തഃക്ഷത്രിയോദ്രവ്യേഖഡ്ഗംദൎശയതേധ്രുവം ।
സൎവ്വ സ്വംഗ്രസതേബന്ധുരാക്രമ്യജ്ഞാതിഭാവതഃ ॥
അപരാധേപിനിഃശങ്കോനിയോഗീചിരസേവകഃ।
സസ്വാമിനമവാജ്ഞായചരേച്ചനിരവഗ്രഹഃ ॥
ഉപകൎത്താധികാരസ്ഥഃസ്വാപരാധംനമന്യതേ ।
ഉപകാരം ധ്വജീകൃത്യസൎവ്വമേവാവലുമ്പതി ॥
ഉപാംശുക്രോഡിതോ, മാത്യഃസ്വയംരാജായതേ യതഃ ।
ആവജ്ഞാക്രിയതേതേനസദാപരിചയാൽധ്രുവം ॥
അന്തൎദ്ദുഷ്ടഃക്ഷമായുക്തഃസൎവ്വാനൎത്ഥകരഃകില ।
ശകുനിഃശകടാരശ്ചദൃഷ്ടാന്താവത്രഭൂപതേ ॥
സദാമാത്യോനസാധ്യസ്സ്യാൽ സമൃദ്ധഃസൎവ്വ എവഹി ।
സിദ്ധാനാമയമാദേശഋദ്ധിശ്ചിത്തവികാരിണീ ॥
പ്രാപ്താൎത്ഥഗ്രഹണം ദ്രവ്യപരീവൎത്തോ,നുരോധനം ।
ഉപേക്ഷാബുദ്ധിഹീനത്വംഭോഗോമാത്യസ്യദൂഷണം ॥
നിയോഗ്യാൎത്ഥഗ്രഹോപായോരാജ്ഞാം നിത്യപരീക്ഷണം।
പ്രതിപത്തി പ്രദാനശ്ചതഥാകൎമ്മവിപൎയ്യയഃ॥
നിപീഡിതാവമന്ത്യുച്ചൈരന്തഃസാരംമഹീപതേ।
ദുഷ്ടവ്രണാഇവപ്രായോഭവന്തിഹിനിയോഗിനഃ ॥
മുഹുൎന്നിയോഗിനോബോധ്യവസുധായാമഹീപതേ ।
സകൃൽകിംപീഡിതസ്നാനവസ്ത്രംമുഞ്ചേൽ ഭൂതംപയഃ ॥

എതൽസൎവ്വം യഥാവസരംജ്ഞാത്വാവ്യവഹൎത്തവ്യം । സിഹോബ്രൂതേ,
അസ്തിതാവദേവംകിന്തുഏതൌസൎവ്വഥാനമമവചനകാരിണൌ । സ്ത [ 42 ] ബ്ധകൎണ്ണോബ്രൂതേ, ഏതൽസൎവ്വമനുചിതം സൎവ്വഥ
യതഃ । ആജ്ഞാഭംഗകരാൻരാജാനക്ഷാമ്യേൽസ്വസുതാനപി ।

വിശേഷഃ കോ,നുരാഗസ്യരാജ ചിത്തഗതസ്യച ॥
സ്ത ബ്ധസ്യനശ്യതിയശോവിഷമസ്യമൈത്രീ,
നഷ്ടേന്ദ്രിയസ്യകുലമൎത്ഥപരസ്യധൎമ്മഃ ।
വിദ്യാഫലം വ്യസനിനഃകൃപണസ്യസൌഖ്യം,
രാജ്യം പ്രമത്തസചിവസ്യനരാധിപസ്യ॥

അപരഞ്ച। തസ്കരേഭ്യോനിയുക്തേഭ്യഃശത്രുഭ്യോനൃപവല്ലഭാൽ ।
നൃപതിൎന്നിജലോഭാച്ചപ്രജാരക്ഷേൽപിതേവഹി ॥

ഭ്രാതഃസൎവ്വഥാസ്മദ്വചനംക്രിയതാം, വ്യവഹാരോപ്യസ്മാഭിഃ കൃതഏവ,
അയംസഞ്ജീവകഃശ്യസ്യഭക്ഷകോ, ൎത്ഥാധികാരേനിയുജ്യതാം, ഏതദ്വച
നാൎത്ഥാനുഷ്ഠിതേസതിതദാരഭ്യപിംഗലകസഞ്ജീവകയോഃ സൎവ്വബ
ന്ധു പരിത്യാഗേനമഹതാസ്നേഹേനകാലോ, തിവൎത്തതേ । തതോ, നുജീ
വിനാമപ്യാഹാരദാനേശൈഥില്യ ദൎശനാൽ ദമനകകരടകാവന്യോന്യം
ചിന്തയതഃ। തദാഹ, ദമനകഃ കരടകം മിത്രകിംടകൎത്തവ്യം ? ആത്മകൃ
തോയംദോഷഃ സ്വയംകൃതേപിദോഷേ പരിദേവനമപ്യനുചിതം । ക
രടകോബ്രൂതേ അസ്ത്യേ വംകിന്ത്വനയോൎമ്മഹാനന്യോന്യ നിസൎഗ്ഗോ
പജാത സ്നേഹഃകഥം ഭേദയിതും ശക്യഃ? ദമനകോബ്രൂതേ ഉപായഃക്രിയ
താം ।

തഥാചോക്തം । ഉപായേനഹിയഛക്യംനതഛക്യംപരാക്രമൈഃ।
കാക്യാകനകസൂത്രേണ കൃഷ്ണസൎപ്പോനിപാതിതഃ ॥

കരടകഃ പൃഛതി, കഥമേതൽ, ? ദമനകഃ കഥയതി, കസ്മിംശ്ചിൽ തരൌ
വായസദംപതീനിവസതഃ തയോശ്ചാപത്യാനിതൽ കോടരാവസ്ഥിത
കൃഷ്ണസൎപ്പേണഖാദിതാനി । തതഃപുനൎഗ്ഗൎഭവതീവായസീവായസം ആ
ഹനാഥത്യജ്യതാമയംതരുഃ അത്രാവസ്ഥിത കൃഷ്ണ സൎപ്പേണാവയോഃസ
ന്തതിഃ സതതംഭക്ഷ്യതേ।

യതഃ । ദുഷ്ടാഭാൎയ്യാശഠം മിത്രംഭൃത്യാശ്ചോത്തരദായകാഃ।
സസൎപ്പേ ചഗൃഹേവാസോമൃത്യുരേവനസംശയഃ ॥

വായസോബ്രൂതേ പ്രിയേനഭേതവ്യം, വാരംവാരംമയൈതസ്യമഹാപ
രാധഃസോഢഃ,ഇദാനിംപുനൎന്നക്ഷന്തവ്യഃ।
വായസ്യാഹകഥമേതേ
നബലപതാസാൎദ്ധംഭവാൻവിഗ്രഹിതുംസമൎത്ഥഃ ? വായസോബ്രൂതേ
അലമനയാശങ്കയാ ।

യതഃ | ബുദ്ധിൎയ്യസ്യബലംതസ്യനിൎബ്ബുദ്ധേസ്തുകുതോബലം ।
പശ്യസിംഹോമദോന്മത്തഃശശകേനനിപാതിതഃ॥

വായസീവിഹസ്യാഹകഥമേതൽ? വായസഃകഥയതി, അസ്തിമന്ദര
നാമ്നിപൎവ്വതേ ദുൎദ്ദന്തോനാമസിംഹഃസചസൎവ്വദാപശൂനാംവധം കുൎവ്വ
ന്നാസ്തേ । തതഃ സൎവ്വൈഃ പശുഭിൎമ്മിളിത്വാസസിംഹോവിജ്ഞപ്തഃ മൃഗേ
ന്ദ്രകിമൎത്ഥമേകദാബഹുപശുഘാതഃ ക്രിയതേയദിപ്രസാദോഭവതിതദാ
വയമേവഭവദാഹാരായ പ്രത്യഹമേകൈകംകാപശുമുപഢൌകയാമഃ। ത
[ 43 ] തഃസിംഹേനോക്തംയദ്യേതദഭിമതം ഭവതാംതൎഹിഭവതുതൽ । തതഃപ്ര
ഭൃതിഏകൈകംപശുമുപകല്പിതം ഭക്ഷയന്നാസ്തേ। അഥകദാചിൽ വൃദ്ധ
ശശകസ്യവാരഃസമായാതഃസോ, ചിന്തയൽ।

ത്രാസഹേതോൎവ്വിനീതിസ്തുക്രിയതേ ജീവിതാശയാ ।
പഞ്ചത്വംചേൽഗമിഷ്യാമികിംസിംഹാനുനയേനമേ॥

തന്മന്ദംമന്ദം ഗഛാമി । തതഃസിംഹോപിക്ഷുധാപീഡിതഃ കോപാ
ൽ തമുവാച, കുതസ്ത്വം വിളംബ്യസമാഗതോസി ? ശശകോബ്രവീൽ,
ദേവനാഹമപരാധീ ആഗഛൻ പതിസിംഹാന്തരേണ ബലാദ്ധൃ
തഃ തസ്യാഗ്രേപുനരാഗമനായശപഥംകൃത്വാസ്വാമിനംനിവേദയിതും
അത്രാഗതോസ്മി । സിംഹഃ സകോപമാഹസത്വരംഗത്വാ ദുരാത്മാ
നംദൎശയ, ക്വസദുരാത്മാതിഷുതി । തതഃശശകസ്തംഗൃഹീത്വാഗഭീരകൂപം
ദൎശയിതും ഗതഃ । തത്രാഗത്യസ്വയമേവ പശ്യതുസ്വാമീത്യുക്ത്വാതസ്മിൻ
കൂപജലേതസ്യസീംഹസ്യൈവപ്രതിബിംബം ദൎശിതവാൻ । തതോ,
സൌപ്രകടിതദംഷ്ട്രാനഖപ്രകരകമ്പിതസ്തബ്ധകേസരഃ ക്രോധാൽധ്മാ
തോദൎപ്പാൽ തസ്യോപരി ആത്മാനംനിഃക്ഷിപ്യപഞ്ചത്വംഗതഃ । അതോ
ഹംബ്രവീമി ബുദ്ധിൎയസ്യേത്യാദി । വായസ്യാഹശ്രുതം മയാസൎവ്വസ
മ്പ്രതിയഥാകൎത്തവ്യം തൽബ്രൂഹി । വായസോ, വദൽ, അത്രാസന്നേസ
രസിരാജപുത്രഃ പ്രത്യഹമാഗത്യസ്നാതിസ്നാനസമയേതദംഗാൽഅവതാ
രിത തീൎത്ഥശിലാനിഹിതകനകസൂത്രം ചംച്വാവിധൃത്യാനീയാസ്മിൻകോ
ടരേധാരയിഷ്യസി । അഥകദാചിൽസ്നാതും ജലം പ്രവിഷ്ടോരാജപു
ത്രേവായസ്യാതദനുഷ്ഠിതം । അഥകനകസൂത്രാനുസരണപ്രവൃത്തൈ
രാജപുരുഷൈസൂത്രതരുകോടരേ കൃഷ്ണസൎപ്പോദൃഷ്ടോവ്യാപാദിതശ്ച।
അതോഹം ബ്രവീമി ഉപായേനഹിയഛക്യമിത്യാദി । കരടകോബ്രൂതേ, യ
ദ്യേവംതൎഹിഗഛതുഭവാൻ ശിവാസ്തേസന്തുപന്ഥാനഃ। തതോദമനകഃ
പിംഗലകസമീപംഗത്വാ പ്രണമ്യോവാച, ദേവ, ആത്യയികം കിമപിമ
ഹാഭയകാരികാൎയ്യംമന്യമാനഃസമാഗതോസ്മി ।

യതഃ । ആപദ്യുന്മാൎഗ്ഗഗമനേകാൎയ്യകാലാത്യയേഷുച।
കല്യാണവചനംബ്രൂയാദപൃഷ്ടോപിഹിതാനരഃ ॥
അന്യച്ച । ഭോഗസ്യഭാജനംരാജാനരാജാകാൎയ്യഭാജനം ।
രാജകാൎയ്യപരിദ്ധ്വംസീമന്ത്രിദോഷേണലിപ്യതേ ॥
തഥാഹിവശ്യഅമാത്യാനാമേഷഃക്രമഃ ।
വരം പ്രാണപരിത്യാഗഃശിരസോവാപികൎത്തനം ।
നതുസ്വാമിപദാവാപ്തിപാതകേഛോരുപേക്ഷണം ॥

പിംഗലകഃസോദരമാഹ, ഭവാൻകിംവക്തുമിഛതി । ദമനകോബ്രൂതേ, ദേ
വ, സഞ്ജീവകസ്തവോപരിഅസദൃശവ്യവഹാരീവലക്ഷ്യതേ തഥാചാ
സ്മസന്നിധാനേശ്രീമദ്ദേവപാദാനാം ശക്തിത്രയനിന്ദാം കൃത്വാരാജ്യ
മേവാഭിലഷതി । ഏതഛ്രുതാപിംഗലകഃസഭയമാശ്ചൎയ്യം മത്വാരൂക്ഷ്ണീം
സ്ഥിതഃ । ദമനകഃപുനരാഹ, ദേവ, സൎവ്വാമാത്യപരിത്യാഗംകൃത്വാഏകഏ
വായം യത്വംയാസൎവ്വാധികാരീകൃതഃസ ഏവദോഷഃ। [ 44 ] യതഃ । അത്യുഛ്രിതേമന്ത്രിണിപാൎത്ഥിവേച
വിഷ്ടഭ്യപാദാവുപതിഷുതേശ്രീഃ ।
സാസ്ത്രീസ്വഭാവാദസഹാഭരസ്യ,
തയൊൎദ്വയോരേകതരംജഹാതി ॥
അപരഞ്ച । ഏകംഭൂമിപതിഃകരോതിസചിവം രാജ്യേപ്രമാണം‌യദാ,
തം‌മോഹാഛ്രയതേമദഃസചമദാലന്യേന്നനിഭിദ്യതേ ।
നിൎഭന്നസ്യപദകരോതിഹ്രയേതസ്യസ്വതന്ത്രസ്പൃഹാ,
സ്വാത്ന്ര്യസ്പൃഹയാതതഃസനൃപതേഃപ്രാണാന്തികംദ്രുഹ്യതി ॥
അന്യച്ച । ഇഷദിഗ്ധസ്യഭക്തസ്യദന്തസ്യചലിതസ്യച ।
ആമാത്യസ്യചദുഷ്ടസ്യമൂലാദുദ്ധരണംസുഖം॥
കിഞ്ച । യഃകുൎയ്യാൽസചിവായാത്താംശ്രിയംതദ്വ്യുസനേസതി ।
സോന്ധവജ്ജഗതീപാലഃസീദേൽസഞ്ചാരകൈൎവ്വിനാ ॥
വിശേഷതശ്ച । സദാമാത്യൊനസാധ്യസ്യോൽസമൃദ്ധഃസൎവ്വഏവഹി ।
സിദ്ധാനാമയമാദേശഋദ്ധിശ്ചിത്തവികാരിണി ॥
സൎവ്വകാൎയ്യേഷുസ്വേഛാതഃ പ്രവൎത്തതേതദത്രപ്രമാണംസ്വാമീഏതച്ച
ജാനാതി ।
നസോസ്തിപുരുഷോലോകേയോനകാമയതേശ്രിയം ।
പരസ്യയുവതീം‌രമ്യാംസാദരം‌നേക്ഷതേ,ത്രകഃ ॥
സിംഹോവിമൃശ്യാഹ,ഭദ്രയദ്യപിഏവം തഥാപിസഞ്ജീവകേനസഹമ
മമഹാൻസ്നേഹഃ ।
പശ്യ । കുൎവ്വന്നപിവ്യളീകാനിയഃപ്രിയഃപ്രിയഏവസഃ ।
അശേഷദോഷദുഷ്ടോപികായഃകസ്യനവല്ലഭഃ ॥
അന്യച്ച । അപ്രിയാണ്യപികുൎവ്വണോയഃപ്രിയഃപ്രിയഏവസഃ ।
ഭഗ്ധമന്ദിരസാരേപികസ്യവഹ്നാവനാദരഃ ॥
ദമനകഃപുനരേവാഹ,ദേവ,സഏവാതിദോഷഃ ।
യതഃ । യസ്മിന്നേവാധികംചക്ഷുരാരോഹയതിപാൎത്ഥിവഃ ॥
സുതേ,മാത്യെ,പ്യുദാസീനേസലക്ഷ്മ്യാശ്രീയതേജനഃ ।
ശൃണുദേവ । അപ്രിയസ്യാപിപഥ്യസ്യപരിണാമഃഅസുഖാവഹഃ ।
വക്താശ്രോതാചയത്രാസ്തിരമന്തേതത്രസംപദഃ ॥
ത്വയാചമൂലഭൃത്യാൻഅപാസ്യായമാഗന്തികഃപുരസ്കൃതഃ ഏതച്ചാനുപി
തംകൃതം ।
യതഃ । മൂലഭൃത്യാൻപരിത്യജ്യനാഗന്തൂൻപരിപാലയേൽ ।
നാതഃപരതരോദോഷോരാജ്യഭേദകരോയതഃ ॥
സിംഹോബ്രൂതേകിമാശ്ചൎയ്യം?മയായദഭയവാചംദത്വാനീതഃസംവൎദ്ധി
തശ്ചതൽകഥംമഹ്യംദ്രുഹ്യതി । ദമനകോബ്രൂതേ,ദേവ?
ദുൎജ്ജനോനാൎജ്ജവംയാതി സേവ്യമാനോപിനിത്യശഃ ।
സ്വേദനാഭ്യഞ്ജനോപായൈഃശ്വപുഛമിവാനാമിതം ॥
അപരഞ്ച । സ്വേദിതോമൎദ്ദിതശ്ചൈവരജ്ജുഭിഃപരിവേഷ്ടിതഃ ।
മുക്തോദ്വാദശഭിൎവ്വൎഷൈഃശ്വപുഛഃപ്രകൃതിംഗതഃ ॥ [ 45 ] അന്യച്ച । ബൎദ്ധയൻവാഥസന്മാരംഖലാനാം‌പ്രീതയേകുതഃ ।
ഫലന്ത്യമൃതസേകെപിനപഥ്യാനിവിഷദ്രുമാഃ ॥
അതോഹം‌ബ്രവീമി ।
അപൃഷ്ടൊപിഹിതംബ്രൂയാല്യസ്യനേഛൻപരാഭവം ।
ഏഷ‌ഏവസതാം‌ധൎമ്മോവൊപരിതമതോ,ന്യഥാ ॥
തഥാചോക്തം । സസ്നിഗ്ധോ,കുശലാന്നിവാരയതിയസ്തല്‌കൎമ്മയന്നി
ൎമ്മലം ।
സാസ്ത്രീയാനുവിധായിനീസമതിമാൻയഃസത്ഭിരഭ്യൎച്ച്യതേ ।
സാശ്രീൎയ്യാനമദംകരോതിസസുഖീയസൃഷ്ണയാമുച്യതേ,
തന്മിത്രംയദകൃത്രിമം‌സപുരുഷോയാഃഖിദ്യതേനേന്ദ്രിയൈഃ ॥
യദിസജ്ഞീവകവ്യസനാൎദ്ദിതോവിജ്ഞാപിതോപിനനി വൎത്തതേതദ
സ്മാദിദൃശീഭൃത്യേനദോഷഃ ।
തഥാച । നൃപഃകാമാസക്തോഗണയതിനകാൎയ്യംനചഹിതം,
യഥേഷ്ടംസ്വഛന്ദഃപ്രവിചരിതമത്തോഗജഇവ ।
തതോമനധ്മാതഃസപതതിയദാശോകഗഹനേ,
തദാഭൃത്യോദോഷാൻക്ഷിപതിനനിജംവേത്യവിനയം ॥
പിംഗലകഃസ്വഗതം ।
നചരസ്യാപരാധേനപരേഷാംദണ്ഡമാചരേൽ ।
ആത്മനാവഗതംകൃത്വ്യാബന്ധനീയാൽപൂജയേച്ചവാ ॥
തഥാചോക്തം । ഗുണദോഷാവനിശ്ചിത്യവിധിൎന്നഗ്രഹനിഗ്രഹേ ।
സ്വനാശായയഥാന്യസ്തോദാൎപ്പാൽസൎപ്പമുഖേകരഃ ।
പ്രകാശംബ്രൂതേ,തദാസഞ്ജീവകഃകിംപ്രത്യാദിശ്യതാം ।
ദമനകഃസസംഭ്രമമാഹദേവമൈവമേതാവതാമന്ത്രഭേദോജായതേ ॥
തഥാഹ്യൂക്തം । മന്ത്രബീജമിദംഗുപ്തംരക്ഷണീയംയഥാതഥാ ।
മനാഗപിനഭിദ്യേതതത്ഭിന്നംനപ്രരോഹതി ॥
കിഞ്ച । ആദരസ്യപ്രധാനസ്യകൎത്തവ്യസ്യചകൎമ്മണഃ ।
ക്ഷിപ്രമക്രിയമാണന്യകാലഃ പിബതിതദ്രസം ॥
തദവശ്യംസമാരബ്ധോമഹതാപ്രയത്നേനസമ്പാ‍ാദനീയഃ ।
കിഞ്ച । മന്ത്രോയോധഇവാധീരഃസൎവ്വാംഗൈഃസംവൃതൈരപി ।
ചിരംനസഹതേസ്ഥാതുംപരേഭ്യോഭേദശങ്കയാ ॥
യദ്യസൌദൃഷ്ടദോഷോപിദോഷാന്നിവൃത്യസന്ധാതവ്യസ്തദതീവാനു
ചിതം ।
യതഃ । സകൃൽദുഷ്ടന്തുയന്മിത്രംപുനഃസന്ധാതുമിഛതി ।
സമൃത്യുമേവഗൃഹ്ണാതിഗൎഭമശ്വതരിയഥാ ॥
കിഞ്ച । അന്തൎദ്ദുഷക്ഷമായുക്തഃസൎവ്വാനൎത്ഥകരഃകില ।
ശകുനിഃശകടാരശ്ചദൃഷ്ടാന്താവത്രഭൂപതേ ॥
സിംഹോബ്രൂതേ,ജ്ഞായതാംതാവൽകിമസ്മാകമസൌകൎത്തുംസമൎത്ഥഃ ।
ദമനക‌ആഹ,ദേവ ।
അംഗാംഗിഭവമജ്ഞാത്വാകഥംസാമൎത്ഥ്യനിൎണ്ണയഃ । [ 46 ] പശ്യടിട്ടിഭമാത്രേണസമുദ്രോവ്യാകുലീകൃതഃ ॥
സിംഹഃപൃഛതി,കഥമേതൽ?ദമനകഃകഥയതി,ദക്ഷിണസമുദ്രതീരേടി
ട്ടിഭദംമ്പതീനിവസതഃതത്രചാസന്നപ്രസവാടിട്ടിഭീ ഭൎത്താരമാഹനാഥ
പ്രസവയോഗ്യസ്ഥാനംനിഭൃതമനുസന്ധീയതാം । ടിട്ടിഭോ,വദൽ,ഭാ
ൎയ്യേഇദമേവസ്ഥാനംപ്രസൂതിയോഗ്യം । സാബ്രൂതേ,സദുദ്രവേലയാ
വ്യാപ്യതേസ്ഥാനമേതൽ । ടിട്ടിഭോ വദൽകിമഹംനിൎബലഃസമുദ്രേണ
നിഗ്രഹീതവ്യഃ । ടിട്ടിഭീപിഹസ്യാഹ । സ്വാമിംസ്ത്വയാസമുദ്രേണചമ
ഹദന്തരം ।
അഥവാ । പരാഭവംപരിഛേത്തും യോഗ്യംനവേത്തിയഃ ।
അസ്തീഹയസ്യവിജ്ഞാതംകൃഛ്രേണാപിനസീദതി ॥
അപിച । അനുചിതകൎമ്മാരംഭഃ സജനവിരോധോബലീയസാസ്പ
ൎദ്ധാ।
പ്രമദാജനവിശ്വാസോമൃത്യോൎദ്വാരാണിചത്വാരി ॥
തതഃസ്വാമിവചനാൽസാകൃഛ്രേണതത്രൈവപ്രസൂതാ । എതൽസൎവ്വം
ശ്രുത്വാസമുദ്രേണാപിതഛക്തിജ്ഞാനാൎത്ഥംതദണ്ഡാന്യപഹൃതാനി । ത
തഃടിട്ടിഭീശോകാൎത്താഭൎത്താരമാഹ,നാഥകഷ്ടമാപതിതം,താന്യണ്ഡാനി
മേനഷ്ടാനി । ടിട്ടിഭോ,വദൽ, പ്രിയേ,മാഭൈഷീഃ, ഇത്യുക്ത്വാപക്ഷി
ണാംമേളകംകൃത്വാപക്ഷിസ്വാമിനോ ഗരുഡസ്യസമീപംഗതഃ । തത്ര
ഗത്വാസകലവൃത്താന്തം ടിട്ടിഭേനഭഗവതോഗരുഡസ്യ പുരതോനിവേ
ദിതം,ദേവസമുദ്രേണാഹംസ്വഗൃഹാവസ്ഥിതോപിനാ പരാധേനൈ
വനിഗൃഹീതഃ । തതസ്ത്വദ്വചനമാകൎണ്ണ്യഗരുത്മതാപ്രഭുൎഭഗവാൻനാ
രായണഃ സൃഷ്ടിസ്ഥിതിപ്രളയഹേതുൎവ്വിജ്ഞപ്തഃ, സസമുദ്രംഅണ്ഡദാ
നായാദിദേശ । തതോഭഗവദാജ്ഞാമൌലൌനിധായസമുദ്രേണതാന്യ
ണ്ഡാനിടിട്ടിഭായ സമൎപ്പിതാനി । അതോഹംബ്രവീമി‌അംഗാംഗിഭാവ
മജ്ഞാത്വാ‌ഇത്യാദി ।
ശാസ്ത്രാതിക്രമമജ്ഞാത്വാ വൈരമാരഭതേദ്വിഷഃ ।
സപരാഭവമാപ്നോതിസമുദ്രഇവടിട്ടിഭാൽ ॥
രാജാഹ,കഥമസൌഞ്ജാതവ്യോദ്രോഹബുദ്ധിരിതി । ദമനകോബ്രൂതേ,
യദാസൌദൎപ്പഃശൃംഗാഗ്രപ്രഹരണാഭിൎമ്മുഖശ്ചകിതഇവ ആഗഛ
തി । തദാജ്ഞാസ്യതിസ്വാമീ । ഏവമുക്ത്വാസഞ്ജീവകസമീപംഗതഃതത്രഗ
തശ്ചമന്ദമന്ദമുപസൎപ്പൻ വിസ്മിതമിവാത്മാനമദൎശയൻ । സഞ്ജീവകേ
നസാദരമുക്തം,ഭദ്ര,കുശലം,തേ ? ദമനകോബ്രൂതേഅനുജീവിനാംകുതഃ
കുശലം ।
യതഃ । സമ്പത്തയഃപരാധീനാഃസേദാചിത്തമനിൎവൃതം ।
സ്വജീവിതേപ്യവിശ്വാസസ്തേഷാംയേരാജസവകാഃ
അന്യച്ച । കോൎത്ഥാൻപ്രാപ്യാനഗൎവ്വിതോവിഷയിനഃകസ്യാപദോ,സ്തം
ഗതാഃ,
സ്ത്രീഭിഃകസ്യനഖണ്ഡിതംഭുവിമനഃകോപാസ്തിരാജ്ഞാംപ്രിയഃ ।
കഃകോലസ്യഭുജാന്തരംനചഗതഃകോൎത്ഥിഗതോഗൌരവം, [ 47 ] കോവാദുൎജ്ജനവാഗുരാസുപതിതഃക്ഷേമേണയാതഃപുമാൻ ॥
സഞ്ജീവകേനോക്തം,സഖേബ്രൂഹികിമേതൽദമനകആഹ,കിംബ്രവീ
മിമന്ദഭാഗ്യഃ
പശ്യ । മജ്ജുന്നപിപയോരാശൗലബ്ധ്വാസൎപ്പാവലംബനം ।
നമുഞ്ചതിനചാധത്തേതഥാമുഗ്ധോസ്മിസംപ്രതി ॥
യതഃ । ഏകത്രരാജവിശാസീനശ്യത്യന്യത്രബാന്ധവഃ ।
കിംകരോമിക്വഗഛാമിപതിതോദുഃഖസാഗരേ ॥
ഇത്യുക്ത്വാദീൎഗ്ഘം നിശ്വാസോപവിഷ്ടഃ । സഞ്ജീവകോബ്രൂതേ,ഭവാൻ
അസ്മൽകൃതജ്ഞഃ,തഥാപിമിത്രസുവിസ്തരം മനോഗതമുച്യതാം । ദമന
കഃസുനിഭൃതമാഹ,യദ്യപിരാജവിശ്വാസോനകഥനീയസ്തഥാപിഭവാ
നസ്മദീയപ്രത്യയാദാഗതഃ സ്ഥിതശ്ചതന്മയാത്രപരലോകാൎത്ഥിനാവ
ശ്യംതവഹിതമാഖ്യേയം ।ശൃണു,അയംസ്വാമീതവോപരിവികൃതബു
ദ്ധീരഹസ്യുക്തവാൻ,സഞ്ജീവകമേപ ഹത്വാസപരിവാരംതൎപ്പയാമി
ഏതഛ്രുത്വാസഞ്ജീവകഃപരംവിഷാദമഗമൽ । ദമനകഃപുനരാഹ,അ
ലംവിഷാദേനപ്രാപ്തകാലകാൎയ്യമനുഷ്ഠീയതാം । സഞ്ജീവകഃക്ഷണം
വിമൃശ്യാഹ,നിശ്വിതമിദമുക്തം ।
യതഃ । ദുൎജ്ജനഗമ്യാനാൎയ്യഃപ്രായേണാപാത്രഭുൽഭവതിരാജാ ।
കൃപണാനുസാരിചധനംദേവോഗിരിജലധിവൎഷീച ॥
സ്വഗതംകിംവാദുൎജ്ജനചേ ഷ്ടിതം നവേദ്മിതൽവ്യവഹാരംനിൎണ്ണേതും
നശക്യതേ ।
യതഃ । കശ്ചിദാശ്രയസൌന്ദൎയ്യാൽധത്തശോഭാമസജ്ജനഃ ।
പ്രമദാലോചനന്യസ്തംമലീമസമിവാഞ്ജനം ॥
തത്രവിചിന്ത്യോക്തംകഷ്ടംകിമിദമാപതിതം ।
യതഃ । ആരാധ്യമാനോനൃപതിഃ പ്രയത്നാൽ,
നതോഷമായാതികിമത്രചിത്രം ।
അയംത്വപൂൎവ്വപ്രതിമാവിശേഷാ,
യഃസവ്യമാനോരിപുതാമുപൈതി ॥
തദയമശക്യപ്രയത്നഃ ।
യതഃ । നിമിത്തമുദ്ദിശ്യഹിയഃകുപ്യതി,
ധ്രുവംസതസ്യാപഗമേപ്രസീദതി ।
അകാരണദ്വേഷിമനസ്തുയസ്യ,
കഥംജനസ്തംപരിതോഷയിഷ്യതി ॥
കിംമയാപകൃതംരാജ്ഞഃ ? അഥവാനിൎന്നിമിത്താപകാരിണശ്ചഭവന്തി
രാജാനഃ । ദമനകോബ്രൂതേ, ഏവമേവൈതൽശൃണു ।
വിജ്ഞൈഃസ്നിഗ്ധൈരുപകൃതമപിദ്വേഷ്യതാമേതികശ്ചിൽ,
സാക്ഷാദന്യൈരപകൃതമപിപ്രീതിമേവാപയാതി ।
ചിത്രംചിത്രംകിമഥചരിതംനൈകഭാവാശ്രയാണാം,
സേവാധൎമ്മപരമഗഹനോയോഗിനാമപ്യഗമ്യഃ ॥
അന്യച്ച । സുകൃതശതമസത്സുനഷ്ടംസുഭാഷിതശതംചനഷ്ടമബുധേ
ഷു । [ 48 ] വചനശതമവചനകരേഷബുദ്ധിശമചേതനേഷുനഷ്ടം ॥
കിഞ്ച ।ചന്ദനതരുഷുഭുജംഗാജലേഷുകമലാനിതത്രചഗ്രാഹാഃ ।
ഗുണഘാതിനശ്ചഖലാഭോഗേഷുഅലംഖാന്യവിഘ്നാനി ॥
അന്യച്ച । മൂലംഭുജം ഗൈഃകുസുമാനിഭൃംഗൈഃ,
ശാഖാപ്ലവംഗഃശിഖരാണിഭല്ലൈഃ ।
നാസ്ത്യേപതച്ചന്ദനപാദപസ്യ,
യന്നാശ്രിതംദുഷ്ടതരൈശ്ചഹിംസ്രൈഃ ॥
ദമനകോബ്രൂതേ അയം താവൽ സ്വാമീപാചിമധുരോവിഷഹൃദയോ
ജ്ഞാതഃ ।
യതഃ ।ദൂരാദുഛ്രിതപാണിരാൎദ്രനയനപ്രോത്സാരിതാൎദ്ധാസനോ,
ഗാഢാലിംഗനതല്പരഃപ്രിയകഥാപ്രശ്നേഷുദത്താദരഃ ।
അന്തൎഭൂതവിഷോബഹിൎമ്മധുമയശ്ചാതീപമായാപടുഃ,
കോനാമായമപൂൎവ്വനാടകവിധിൎയ്യഃശിക്ഷിതോദുൎജ്ജനൈഃ ॥
തഥാഹി । പോതോദുസ്തരവാവാരിരാശിതരണേദീപോന്ധകാരാഗമേ,
നിൎവ്വാതേവ്യജനംമദാന്ധകരിണാംദൎപ്പോപശാന്തൈസൃണിഃ ।
ഇത്ഥംതൽഭുവിനാസ്തിയസ്യവിധിനാനോപായചിന്താകൃതാ,
മന്യേദുൎജ്ജനചിത്തവൃത്തിഹരണേധാതാപിഭഗ്നോദ്യമഃ ॥
സഞ്ജീവകഃപുനൎന്നിശ്വസ്യകഷ്ടഭോഃ കഥമഹംസസ്യഭക്ഷകഃ സിം
ഹേനനിപാതിതവ്യഃ ।
യതഃ ।ദ്വയോരേവസമംവിത്തംദ്വയോരേവസമംബലം ।
തയോൎവ്വിവാദോമന്തവ്യോനോത്തമാധമയാഃക്വചിൽ ॥
പുനൎവ്വിചിന്ത്യകേനായംരാജാമമോപരിവികാരിതഃ, നജാനേഭേദമുപ
ഗതാൽരാജ്ഞഃസദാഭേതവ്യം ।
യതഃ ।മന്ത്രിണാപൃഥിപീപാലചിത്തംവിഘടിതംക്വചിൽ ।
വലയംസ്ഫടികസ്യേവകോഹിസന്ധാതുമീശ്വരഃ ॥
അന്യച്ച । വജ്രംചരാജ തേജശ്ചദ്വയമേവാതിഭീഷണം ।
ഏകമേകത്രപതതിപതത്യന്യൽസമന്തതഃ ॥
തതഃസംഗ്രാമേമൃത്യുരേ വപരമിദാനീംതദാജ്ഞാനുവൎത്തനമയുക്തം ।
യതഃ । മൃതഃപ്രാപ്നോതിവാസ്വൎഗ്ഗംശത്രുംഹത്വാസുഖാനിവാ ।
ഉഭാവപിഹിശുരാണാംഗുണാവേതൌ സുദുൎല്ലഭൌ ॥
യുദ്ധകാലശ്ചായം ।
യത്രായുദ്ധേധ്രുവമ്മൃത്യുൎയ്യുദ്ധേജീവിതസംശയഃ ।
തമേവകാലംയുദ്ധസ്യപ്രവദന്തിമനീഷിണഃ ॥
യതഃ ।അയുദ്ധേഹിയാപശ്യേൽനകിഞ്ചിദ്ധിതമാത്മനഃ ।
യുദ്ധ്യാമാനസ്തദാപ്രജ്ഞോമ്രിയതേരിപുണാസഹ ॥
ജയേചലഭതേലക്ഷ്മീംമൃതേനാപിസുരാംഗനാം ।
ക്ഷണവിധ്വംസിനഃകോയാഃകോചിന്താമരണേരണേ ॥
ഏതച്ചിന്തയിത്വാ സഞ്ജീവകആഹ,ഭോമിത്രകഥം അസൌമാംജിഘാ
സുൎജ്ഞാതവ്യഃ ദമനകോബ്രൂതേ,യദാസസ്തബ്ധകൎണ്ണഃ സമുന്നതലാം [ 49 ] ഗൂലഉന്നതചരണോവികൃതാസ്യസ്ത്വാം പശ്യതിതദാത്വമേസ്വവിക്ര
മംദശയിഷ്യസി ।
യതഃ । ബലവാനപിനിസ്തേജാഃകസ്യനാഭിഭവാസ്പദം ।
നിഃശങ്കംദീയതേലോകൈഃപശ്യഭസ്മചയേപദം ।
കിന്തുസൎവ്വമേതൽ സുഗുപ്തമനുഷ്ഠാതവ്യം നോചേന്നത്വംനാഹമിത്യു
ക്ത്വാദമനകഃകരടകസമിപംഗതഃ । കരടകോക്തം,കിംനിഷ്പന്നം?
ദമനകേനോക്തം,നിഷ്പന്നോ,സാവന്യോന്യഭേദഃ । കരടകോ ബ്രൂതേ,
കോത്രസന്ദേഹഃ ।
യതഃ । ബന്ധുഃകോനാമദുഷ്ടാനാംകുപ്യേൽകോനാതിയാചിതഃ ।
കോനതൃപ്യവിത്തേനകുകൃത്യേകോനപണ്ഡിതഃ ॥
അന്യച്ച । ദുൎവൃത്തഃക്രിയതേദൂൎത്തൈഃശ്രീമാനത്മവിവൃദ്ധയേ ।
കിംനാമഖലസംസൎഗ്ഗഃകുരുതേനാശ്രയാശവൽ ॥
തതോദമനകഃ പിംഗലകസപീപംഗത്വാദേവസമാഗതോസൌപാ
പാശയഃ തതഃ സജ്ജീഭൂയസ്ഥീയതാമിത്യുക്ത്വാപൂൎവോക്താകാരംകാര
യാമാസ । സഞ്ജീവകോപ്യാഗതതഥാവിധം വികൃതാകാരംസിംഹംദൃ
ഷ്ട്വാസ്വാനുരൂപംവിക്രമംചകാര । തതസ്തയോൎയ്യുദ്ധേസഞ്ജീവകഃസിം
ഹേനവ്യാപാദിതഃ । അഥസഞ്ജീവകംസേവകംപിംഗലകോവ്യാപാദ്യ
വിശ്രാന്തഃസശോകഇവതിഷ്ഠതി ബ്രൂതേചകിംമയാദാരുണംകൎമ്മകൃതം
യതഃ । പരൈഃസംഭുജ്യതേരാജ്യംസ്വയംപാപസ്യഭാജനം ।
ധൎമ്മാതിക്രമതോരാജാസിംഹോഹസ്തിവധാദിവ ।
അപരഞ്ച ।ഭൂമ്യേകദേശസഗുണാന്വിതസ്യഭൃത്യസ്യവാബുദ്ധിമതഃപ്ര
ണാശഃ ।
ഭൃത്യപ്രണാശോമരണംനൃപാണാം നഷ്ടാപിഭൂമിഃസുലഭാനഭൃത്യാഃ ॥
ദമനകോബ്രൂതേ, സ്വാമിൻകോയംനൂതനോന്യായഃ യദാരാതിംഹത്വാ
സന്താപഃക്രിയതേ ।
തഥാചോക്തം । പിതാവായദിവാഭ്രാതാപുത്രോവായദിവാസുഹൃൽ ।
പ്രാണഛേദകരാരാജ്ഞാഹന്തവ്യാഭൂതിമിഛതാ ॥
അപിച । ധൎമ്മിൎത്ഥകാമതത്വജ്ഞോനൈകാന്തകരുണോഭവേൽ ।
നഹിഹസ്തസ്ഥമപ്യന്നംക്ഷമാവാൻഭക്ഷിതുംക്ഷമഃ ॥
കിഞ്ച । ക്ഷമാശത്രൌചമിത്രേചയതീനാമേവഭൂഷണം ।
അപരാധിഷുസത്വേഷുനൃപാണാംസൈവദൂഷണം ॥
അപരഞ്ച । രാജ്യലോഭാദഹംകാരാദിഛതഃസ്വാമിനഃപദം ।
പ്രായശ്ചിത്തന്തുതസ്യൈകംജീവോത്സൎഗ്ഗോനചാപരം ॥
അന്യച്ച । രാജാഘൃണീബ്രാഹ്മണഃസൎവ്വഭക്ഷഃ,
സ്ത്രീചാപശാദുഷ്പ്രകൃതിഃസഹായഃ ।
പ്രേഷ്യഃപ്രതീപോ,ധികൃതഃപ്രമാദീ,
ത്യാജ്യാ‌ഇമേസപ്തകൃതംനവേത്തി ॥
വിശേഷതശ്ച । സത്യാനൃതാചപരുഷാപ്രിയവാദിനീച,
ഹിംസ്രാദയാലുരപിചാൎത്ഥപരാവദാന്യാ [ 50 ] നിത്യവ്യയാപ്രചുരരത്നധനാഗമാച,
വാരാംഗനേവപനൃപനീതിരനേകരൂപാ ॥
ഇതിദമനകേനസന്താഷിതഃപിംഗലകഃസ്വാംപ്രകൃതിമാപന്നഃസിം
ഹാസനേസമുപവിഷ്ടഃ । ദമനകഃ പ്രഹൃഷ്ടമനാവിജയതാംമഹാരാജ
ശുഭമസ്തുസൎവ്വജഗതാമിത്യുക്ത്വായഥാസുഖമവസ്ഥിതഃ । വിഷ്ണുശൎമ്മോ
വാച,സുഹൃൽഭേദഃശ്രുതസ്താവൽഭവത്ഭിഃ ।രാജപുത്രാഊചുഃഭവൽപ്ര
സാദാൽശ്രുതഃസഖിനോഭൂതാവയം । വിഷ്ണുശൎമ്മാബ്രവീൽഅപരമ
പീദമസ്തു ।
സുഹൃൽഭേദസ്താവൽഭവതുഭവതാംശത്രുനിലയേ,
ഖലകോലാകൃഷ്ടഃ പ്രളയമുപസൎപ്പത്വഹരഹഃ ।
ജനോനിത്യംഭൂയാൽസകലസുഖസമ്പത്തിവസതിഃ,
കഥാരംഭേരമ്യേസതതമിഹബാലോപിരമതാം ॥
ഇതിഹിതോപദേശസുഹൃൽഭേദോനാമദ്വിതീയകഥാസംഗ്രഹഃസമാ
പ്തഃ ॥

അഥതൃതീയഭാഗോവിഗ്രഹഃ ।

പുനഃകഥാരംഭകാലേരാജപുത്രാഊചുഃ ആൎയ്യരാജപുത്രാവയം,തൽവി
ഗ്രഹം ശ്രോതുംനഃകുതൂഹലമസ്തി । വിഷ്ണുശൎമ്മണോക്തംയദേവഭവ
ത്ഭ്യോരോചതേകഥയാമിശ്രൂയതാംയസ്യായമാദ്യഃശ്ലോകഃ ।
ഹംസൈഃസഹമയൂരാണാംവിഗ്രഹതുല്യവിക്രമേ ।
വിശ്വാസ്യവഞ്ചിതാഹംസാഃകോകൈഃസ്ഥിത്വാരിമന്ദിരേ ॥
രാജപുത്രാ ഉചുഃ കഥമേതൽ ?വിഷ്ണുശൎമ്മാകഥയതി,അസ്തികൎപ്പൂരദ്വീ
പേപത്മകേളിനാമധേയംസരഃ തത്രഹിരണ്യഗൎഭോനാമ രാജഹംസഃ
പ്രതിവസതി । സചസൎവ്വൈ ൎജ്ജലചരപക്ഷിഭിൎമ്മിളിത്വാപക്ഷിരാജ്യേ,
ഭിഷിക്തഃ ।
യതഃ । യദിനസ്യാൽനരപതിഃസ‌മ്യങ്നേതാതതഃപ്രജാഃ ।
അകൎണ്ണധാരാജലധൌവിപ്ലവേതേഹനൌരിവ ॥
അപരഞ്ച । പ്രജാംസംരക്ഷതിനൃപഃസോവൎദ്ധയതിപാൎത്ഥിവം ।
വൎദ്ധനാൽരക്ഷണംശ്രയസ്തദഭാവേസദപ്യസൽ ॥
ഏകദാഅസൌരാജഹംസഃസുവിസ്തീൎണ്ണകമലപൎയ്യങ്കേസുഖാസീനഃ
പരിവാരപരിവൃതിസ്തിഷ്ഠതി । തതഃകുതശ്ചിൽൽദേശാദാഗത്യദീൎഗ്ഘമുഖോ
നാമബകഃപ്രണമ്യോപവിഷ്ടഃ । രാജോവാചദീൎഗ്ഘമുഖ,ദേശാന്തരാ
ദാഗതോസിവാൎത്താംകഥയ । സബ്രൂതേ,ദേവ,അസ്തിമഹതീവാൎത്താ
താംവാക്തുംസത്വരമാഗതോഹംശ്രൂശയതാം । അസ്തി ജംബുദ്വീപേവി
ന്ധ്യോനാമഗിരിഃതത്രചിത്രവൎണ്ണോനാമമയൂരഃ പക്ഷിരാജോനിവസ
തി,തസ്യാനുചരൈശ്ചരത്ഭിഃ പക്ഷിഭിരഹംദഗ്ധാരണ്യമധ്യേചരന്ന
വലോകിതഃപൃഷ്ടശ്ച, കസ്ത്വംകുതഃസമാഗതോസി ? തദാമയോക്തംക
ൎപ്പൂര ദ്വീപസ്യരാജചക്രവൎത്തിനോഹിരണ്യഗൎഭസ്യരാജഹംസസ്യാനു
ചരോഹം കൌതുകാൽദേശാന്തരംദ്രഷ്ടുമാഗതോസ്മി । എതഛ്രുത്വാപ [ 51 ] ക്ഷിഭിരുക്തംഅനയോൎദ്ദേശയോഃകോദേശോഭദ്രതയോരാജാച । മയോ
ക്തം,ആഃകിമേവംഉച്യതേമഹദന്തരംതതഃകൎപ്പൂരദ്വീപഃസ്വൎഗ്ഗ ഏവരാ
ജഹംസശ്ച ദ്വിതിയഃ സ്വൎഗ്ഗപതിഃ, അത്രമരു സ്ഥലേപതിതായൂയംകിം
കുരുഥ? അസ്മദ്ദേശോഗമ്യതാംതതോസ്മദ്വചനമാകൎണ്ണ്യ സൎവ്വേസകോ
പാബൂഭൂവുഃ।
തഥാചോക്തം । പയഃപാനംഭുജംഗാനാംകേവലംവിഷവൎദ്ധനം ।
ഉപദേശോഹിമൂൎഖാനാംപ്രകോപായനശാന്തയേ ॥
അന്യച്ച വിദ്വാനേവോപദേഷ്ടവ്യോനാവിദ്വാംസ്തുകദാചന ।
വാനരാനുപദേശ്യാഥസ്ഥാനഭ്രഷ്ടായയുഃഖഗാഃ ॥
രാജാവാച,കഥമേതൽ ? ദീൎഗ്ഘമുഖഃകഥയതി,അസ്തിനൎമ്മദാതീരേവി
ശാലഃശാല്മലീതരുഃ, തത്ര നിജചഞ്ചുനിൎമ്മിതനീഡക്രോഡേ പക്ഷി
ണോണാവൎഷാസ്വപിസുഖംനിവസന്തി ।അഥൈകദാവൎഷാസുനീലപട
ലൈരാവൃതേനഭസ്ഥലേധാരാസാരൈൎമ്മഹതീവൃഷ്ടിൎബഭൂവതതോ വാ
നരാംശ്ചതരുതലേ,വസ്ഥിതാൻശീതാകുലാൻകമ്പമാനാൻഅവലോക്യ
കൃപയാപക്ഷിഭിരുക്തംഭോഭോ വാനരാഃശൃണുത ।
അസ്മാഭിൎന്നിമ്മിതാനീഡാശ്ചഞ്ചുമാത്രാഹതെസ്തൃണൈഃ ।
ഹസ്തപാദാദിസംയുക്തായൂയംകിമിതിസീദഥ ॥
തൽശ്രുത്വാവാനരൈൎജ്ജാതാമൎഷൈരാലോചിതം അഹോനിൎവ്വാതനീ
ഡഗൎഭാവസ്ഥിതാഃസുഖിനഃ പക്ഷിണോ,സ്മാൻനിന്ദന്തിഭവതുതാവ
ൽപൃഷ്ടേരുപശമഃ । അനന്തരംശാന്തേപാനീയവൎഷണേതൈൎവ്വാന
രൈൎവൃക്ഷമാരുഹ്യ സൎവ്വേനീഡാഭഗ്നാസ്തേഷാംഅണ്ഡാനിചാധഃപാ
തിതാനി । അതോഹംബ്രവീമിവിദ്വാനേവോപദേഷ്ടവ്യഇത്യാദി । രാ
ജോവാചതതസ്തൈകിംകൃതം ? ബകഃകഥയതിതതസ്തൈ പക്ഷിഭിഃ
കോപാദുക്തം,കേനാസൌരാജഹംസോരാജാകൃതഃ । താമയോപജാ
തകോപേനോക്തം,യുഷ്മദീയമയൂരഃകേനരാജാകൃതഃ । ഏതഛ്രുത്വാതേ
സൎവ്വോമാംഹന്തുമുദ്യതാഃ,തതോമയാപിസ്വവിക്രമോദൎശിതഃ ।
യതഃ । അന്യഥാഭൂഷണംപുംസാംക്ഷമാലജ്ജേവയോഷിതാം ।
പരാക്രമഃപരിഭവേവൈയ്യാത്യംസുരതേഷ്വിവ ॥
രാജാവിഹാസ്യഹ,
ആത്മനശ്ചപരേഷാംചയഃസമീക്ഷ്യബലാബലം ।
അന്തരംനൈവജാനാതിസതിരസ്ക്രിയതേ,രിഭിഃ ॥
അന്യച്ച ।സുചിരംഹിചരൻനിത്യംക്ഷേത്രേസസ്യമബുദ്ധിമാൻ ।
ദ്വീപിചൎമ്മപരിഛന്നോവാഗ്ദോഷാൽഗൎദ്ദഭോഹതഃ ॥
ബകഃപൃഛതികഥമേതൽ? രാജാകഥയതി,അസ്തിഹസ്തിനപുരേവിലാ
സോനാമരജകഃ, തസ്യഗൎദ്ദഭോ,തിവാഹനാൽദുൎബലോമൂൎഷുരിവാഭവ
ൽ ।തതസ്തേനരജകേനാസൌ വ്യാഘ്രചൎമ്മണാപ്രഛാദ്യാരണ്യസമീ
പേസസ്യക്ഷേത്രേനിയുക്തഃ । തതോദൂരാൽ തമവലോക്യവ്യാഘ്രബു
ദ്ധ്യാക്ഷേത്രപതയഃസത്വരംപലായന്തേ ।അഥൈകദാകേനാപിസ
സ്യരക്ഷാകേനധൂസരകംബളകൃതതനുത്രാണേനധനുഃ കാണ്ഡംസ [ 52 ] ജ്ജീകൃത്യാനതകായേനെകാന്തസ്ഥിതം,തംചദൂരാൽ ദൃഷ്ട്വാഗൎദ്ദഭഃപു
ഷ്ടാംഗോയഥേഷ്ട സസ്യഭക്ഷണജാതബലഃ ഗൎദ്ദഭീയമിതിമത്വാ‌ഉ
ച്ചൈശ്ശബ്ദംകുൎവാണസ്തമഭിമുഖം സധാവിതഃ സസ്യരക്ഷകേനഗൎദ്ദ
ഭോ,യമിതിചിൽകാരശബ്ദാന്നിശ്ചിത്യലീലയൈവ്യാപാദിതഃ । അ,
തോ,ഹംബ്രവീമിസുചിരംഹിചരൻനിത്യമിത്യാദി । ദീൎഗ്ഘമുഖോബ്രൂ
തേ,തതഃ പക്ഷിഭിരുക്തം,അരേപാപദുഷ്ടബക, അസ്മാകംഭൂമൌചര
ന്നസ്മാകംസ്വാമിനമധിക്ഷിപസി, തന്നക്ഷന്തവ്യമിദാനീമിത്യുക്ത്വാ
സൎവ്വേമാംചഞ്ചുഭിൎഹിത്വാസകോപാഊചുഃ പശ്യരേ മൂൎഖസഹംസസ്ത
പരാജാ സൎവ്വഥാമൃദുഃതസ്യരാജ്യാധികാരോനാസ്തി । യതഏകാന്തമൃദുഃ
കരതലസ്ഥമപ്യൎത്ഥംരക്ഷിതുമക്ഷമഃസകഥംപൃഥിവീംശാസ്തി ? രാജ്യം,
വാതസ്യകിം ? കിന്തുത്വപഞ്ചകൂപമണ്ഡകഃ,തേനതദാശ്രയമുപദിശസി
ശൃണു ।

സവിതവ്യോമഹാവൃക്ഷഃഫലഛായാസമന്വിതഃ ।
യദിദൈവാൽഫലംനാസ്തിഛായാകേനനിവാൎയ്യതേ ॥
അന്യച്ച । ഹീനസേവാനകൎത്തവ്യോമഹദാശ്രയഃ ।
പയോപിശൌണ്ഡികീഹസ്തവാരുണിത്യഭിധീയതേ ॥
അന്യച്ച । മഹാനാപ്യല്പതാംയാതിനിൎഗ്ഗണേഗുണവിസ്തരഃ ।
ആധാരാധേയഭാവേനഗജേന്ദ്രഇവൎപ്പണേ ॥
വിശേഷതശ്ച । വ്യപദേശേ,പിസിദ്ധിഃസ്യാദതിശക്തേനരാധിപേ ।
ശശിനോവ്യപദേശേനശശകാഃസുഖമാസതേ ॥

മയോക്തംകഥമേതൽ ? പക്ഷിണഃകഥയന്തി,കദാചിദപിവൎഷാസുവൃ
ഷ്ടേരഭാവാൽ തൃഷാൎത്തോഗജയൂഥോയൂഥപതിമാഹ,നാഥകോ,ഭ്യുപാ
യോ,സ്മാകംജീവനായനാസ്തിക്ഷുദ്രജന്തുനാം നിമജ്ജനസ്ഥാനംവയ
ഞ്ച നിമജ്ജനസ്ഥാനാഭാവാൽമൃതാൎഹാഇവകിംകൂൎമ്മഃ ? ക്വയാമഃതതോ
ഹസ്തിരാജോനാതിദൂരംഗത്വാനിൎമ്മലംഹ്രദംദൎശിതവാൻ, തതോദിനേ
ഷുഗഛത്സുതത്തീരാവസ്ഥിതാഗജപാദാഹതിഭിശ്ചൂൎണ്ണിതാഃ ക്ഷുദ്രശശ
കാഃ । അനന്തരംശിലീമുഖേനാമശശകശ്ചിന്തയാമാസ । അനേനഗ
ജയൂഥേനപിപാസാകുലിതേനപ്രത്യഹമത്രാഗന്തവ്യം । അതോവിനശ്യ
ത്യസ്മൽകുലം । തതോവിജയോനാവൃദ്ധശശകോ,വദൽ,മാവിഷീദത,
മയാത്രപ്രതികാരഃകൎത്തവ്യഃ । തതോ,സൌപ്രതിജ്ഞായചലിതഃ । ഗഛ
താചതേനാലോചിതംകഥംഗജ യൂഥസമീപേസ്ഥിത്വാവക്തവ്യം ।

യതഃ । സ്പൃശന്നാപിഗജോഹന്തിജിഘ്രിന്നപിഭുജംഗമഃ ।
പലായന്നപിഭൂപാലഃപ്രഹസന്നപിദുൎജ്ജനഃ ।

അതോഹംപൎവ്വതശിഖരമാരുഹ്യയൂഥനാംസംവാദയാമി । തഥാനുഷ്ഠി
തേയൂഥനാഥഉവാച,കസ്ത്വം ? കുതഃസമായാതഃ ? സബ്രൂതേ,ശശകോ,
ഹംഭഗവതാചന്ദ്രേണഭവദന്തികംപ്രേഷിതഃ । യൂഥപതിരാഹ,കാൎയ്യമു
ച്യതാം । വിജയോബ്രൂതേ ।

ഉദ്യതേഷ്വപിശാസ്ത്രേഷുദൂതോവദതിനാന്യഥാ ।
സദൈവാബദ്ധ്യഭാവേനയാൎത്ഥസ്യഹിവാചകഃ ॥ [ 53 ] തദഹംതദാജ്ഞയാബ്രവീമി,ശൃണു,യദേതേചന്ദ്രസരോരക്ഷകാഃ ശ
ശകാസ്ത്വയാനിഃസാരിതാഃതദനുചിതംകൃതം।തേശശാകാശ്ചിരമസ്മാൽ
രക്ഷിതാഃ । അതഏവമേശശാങ്കഇതിപ്രസിദ്ധിഃ,ഏവമുക്തവതിദൂതേയൂ
ഥപതിൎഭയാദിദമാഹ,പ്രണിധേഹിഇദമജ്ഞാനതഃകൃതംപുനൎന്ന കൎത്ത
വ്യം ।ദൂത‌ഉവാചയദ്യേവംതദത്രസരസികോപാൽകമ്പമാനംഭഗവ
ന്തംശശാങ്കം പ്രണമ്യപ്രസാദ്യഗഛ,തതോരാത്രൌയൂഥപതിംഗൃഹീത്വാ
ജലേ ചഞ്ചലംചന്ദ്രബിംബംദൎശയിത്വായൂഥപതിഃപ്രണാമംകാരിതഃ ഉ
ക്തഞ്ചതേനദേവ അജ്ഞാനാദനേനാപരാധഃകൃതഃ തതഃ ക്ഷമ്യതാം,
നൈവംവാരാന്തരവിധാസ്യതേഇത്യുക്ത്വാപ്രസ്ഥാപിതഃ । അതോ,
ഹംബ്രവീമിവ്യപദേശേ,പിസിദ്ധിസ്യോദിതി । തതോമയോക്തംസ
ഏവാസ്മൽ പ്രഭുരാജഹംസഃമഹാപ്രതാപോതിസമൎത്ഥഃ, ത്രൈലോക്യ
സ്യാപി പ്രഭുത്വംതത്രയുജ്യതേകിംപുനാരാജ്യമിതി । തദാഹംതൈഃപക്ഷി
ഭിൎദ്ദുഷ്ട കഥമസ്മൽഭൂമൌചരസി? ഇത്യഭിധായരാജ്ഞശ്ചിത്രിവൎണ്ണസ്യ
സമിപംനീതഃ।തതോരാജ്ഞഃ പുരോമാംപ്രദൎശ്യതൈഃ പ്രണമ്യഉക്തം,
ദേവ,അവധീയതാംഏഷദുഷ്ടോബകഃയൽഅസ്മദ്ദേശേചരന്നപിദേ
വപാദാനധിക്ഷിപതി । രാജാഹ,കോ,യം ? കുതഃസേമായാതഃ ?തേഊ
ചുൎഹിരണ്യഗൎഭനാമ്നോരാജഹംസസ്യാനുചരഃ കൎപ്പൂരദ്വീപാദാഗതഃ ।
അഥാഹംഗൃദ്ധ്രേണമന്ത്രിണാപൃഷ്ടഃ, കസ്തത്രമുഖ്യോമന്ത്രിതി । മയോ
ക്തം സൎവ്വശാസ്ത്രാൎത്ഥപാരഗഃസൎവ്വജ്ഞോനാമചക്രവാകഃ।ഗൃദ്ധ്രോബ്രൂ
തേ യുജ്യസ്വദേശജോ,സൌ।

യതഃ।സ്വദേശജംകുലാചാരവിശുദ്ധമഥവാശുചിം
മന്ത്രജ്ഞമവ്യസനിനംവ്യഭിചാരവിവൎജ്ജിതം ।
അധീതവ്യവഹാരജ്ഞംമൌലംഖ്യാതംവിപശ്ചിതം,
അൎത്ഥസ്യേല്പാദകശ്ചൈവവിദധ്യാനമന്ത്രിണംനൃപഃ ॥

അത്രാന്തരേശുകേനോക്തം,ദേവ,കൎപ്പൂരദ്വീപാദയോ ലഘുദ്വീപാജം
ബുദ്വീപാന്തൎഗ്ഗതാഏവ । തത്രാപിദേവപാദാനാമേവാധിപത്യംതതോ
രാജ്ഞാപ്യുക്തംഏവമേവ ।

യതഃ രാജാമത്തഃശിശുശ്ചൈവപ്രമാദീധനഗൎവ്വിതഃ ।
അപ്രാപ്യമഭിവാഞ്ഛന്തികിംപുനൎല്ലഭ്യതേ,പിയൽ ॥

തതോമയോക്തംയദിവചനമാത്രേണൈവാധിപാത്യം സിദ്ധ്യതിതദാ
ജംബുദ്വീപേപ്യസ്മൽപ്രഭോൎഹിരണ്യഗൎഭസ്വാമ്യമസ്തിശുകോബ്രൂ
തേകഥമത്രനിൎണ്ണയഃ?മയോക്തംസംഗ്രാമഏവ । രാജ്ഞാവിഹസ്യോക്തം
സ്വസ്വാമിനംഗത്വാസജ്ജീകുരു।തദാമയോക്തംസ്വദൂതോപിപ്രസ്ഥാ
പ്യതാം । രാജോവാചകഃപ്രയാസ്യതി ? ദൌത്യേനയതഏവംഭൂതോദൂതഃ
കാൎയ്യഃ।

ഭക്തോഗുണീശുചിൎദ്ദക്ഷഃപ്രഗത്ഭോ,വ്യസനീക്ഷമീ ।
ബ്രാഹ്മണഃപരമൎമ്മജ്ഞോദൂതഃസ്യാൽപ്രതിഭാവവാൻ ॥
ഗൃദ്ധ്രോവദതി,സന്ത്യേവദൂതാബഹവഃകിന്തുബ്രാഹ്മണഏവകൎത്തവ്യഃ
യതഃ।പ്രസാദംകുരുതേപത്യുഃസമ്പത്തിംനാഭിവാഞ്ഛതി । [ 54 ] കാളിമാകാളകൂടസ്യമാപൈതീശ്വരസംഗമാൽ ॥
രാജാഹ,തതഃ ശുകഏപ്രവ്രജതു.ശുകത്വമേവാനേനസഹഗത്വാ അസ്മ
ദഭിലഷിതംബ്രൂഹി । ശുകോബ്രൂതേയഥാജ്ഞാപയതിദേവഃ, കിന്ത്വയം
ദുൎജ്ജനോബകഃ,തദനേനസഹനഗഛാമി ।

തഥാചോക്തം ।ഖലഃകരോതി ദുൎവൃത്തംനൂനംഫലതിസാധുഷു ।
ദശാനനോഹരേൽസീതാംബന്ധനംസ്യാൽമഹോദധേഃ ॥
അപരഞ്ച ।നസ്ഥാതവ്യംനഗന്തവ്യംദുൎജ്ജനേനസമംക്വചിൽ ।
കാകസംഗാദ്ധതോഹസഃതിഷ്ഠൻഗഛംശ്ചവൎത്തകഃ ॥
രാജോവാച കഥമേതൽ ? ശുകഃകഥയതി,അസ്ത്യുജ്ജയിനീ വൎത്മപ്രാ
ന്തരേപ്ലക്ഷതരുഃ, തത്രഹംസകാകൌനിവസതഃകദാചിൽഗ്രീഷ്മസമ
യേപരിശ്രാന്തഃകശ്ചിൽ പഥികസ്തത്രതരുതലേധനുഃകാണ്ഡംസന്നി
ധായസുപ്തഃ ।തത്രക്ഷണാന്തരേതന്മുഖാൽവൃക്ഷഛായഅപഗതാ ।
തതഃ സുൎയ്യതേജസാതന്മുഖംപ്രാപ്തമവലോക്യതൽവൃക്ഷസ്ഥിതേനഹം
സേനകൃപയാപക്ഷൌപ്രസാൎയ്യപുനസ്തന്മുഖേഛായാകൃതാ ।തതോ
നിൎഭരനിദ്രാസുഖിനാതേനമുഖവ്യാദാനം കൃതം, അഥസുഖമസഹിഷ്ണുഃ
സ്വഭാവദൌൎജ്ജന്യേനസകാകസ്തസ്യമുഖേപുരീഷോത്സൎഗ്ഗംകൃത്വാപ
ലായിതഃ ।തതോയാവദസൌപാന്ഥഉത്ഥായഊൎദ്ധ്വംനിരീക്ഷതേതാ
വൽതേനാവലോകിതോഹംസഃകാണ്ഡേനഹതൊവ്യപാദിതഃ ।

വൎത്തകകഥാപികഥയാമി, ഏകദാഭഗവതോ ഗരുഡസ്യയാത്രാപ്ര
സംഗേനസൎവ്വേപക്ഷിണഃസമുദ്രതീരംഗതാഃ ।തതഃകാകേനസഹവ
ൎത്തകശ്ചലിതഃ ।അഥഗോപാലസ്യഗഛതോദധിഭാണ്ഡാൽ വാരംവാ
രം തേനകാകേനദധിഖാദ്യതേ,തതോയാവദസൗ ദധിഭാണ്ഡം ഭൂമൌ
നിധായ ഊൎദ്ധ്വമവലോകതേതാവൽതേനകാകവൎത്തകൌദൃഷ്ടൌതത
സ്തേനഖേദിതഃകോകഃപലായിതഃ ।വൎത്തകഃ സ്വഭാവനിരപരാധേ മന്ദ
ഗതിസ്തേനപ്രാപ്തോവ്യാപാദിതഃ ।അതോഹംബ്രവീമിനസ്ഥാതവ്യം
നഗന്തവ്യമിത്യാദി ।തതോമയോക്തംഭ്രാതഃശുകകിമേവംബ്രവീഷി,മാം
പ്രതിയഥാശ്രീമദ്ദേവസ്തഥാഭവാനപി । ശുകേനോക്തംഅസ്ത്യേവം ।

കിഞ്ച । ദുൎജ്ജനൈരുച്യമാനാനിസമ്മതാനിപ്രിയാണ്യപി ।
അകാലകുസുമാനീവഭയംസഞ്ജനയന്തിഹി ॥

ദുൎജ്ജനത്വഞ്ചഭവതോവാക്യദേവജ്ഞാതംയദനയോ ഭൂപാലയോൎവ്വി
ഗ്രഹേഭവദ്വചനമേവനിദാനം । പശ്യ,പ്രത്യക്ഷേപികൃതേദോഷേമൂ
ൎഖഃശാന്തേനതുഷ്യതി । തതോ,ഹംതേനരാജ്ഞായഥാവ്യവഹാരംസംപൂ
ജ്യപ്രസ്ഥാപിതഃ,ശുകോപിമമപശ്ചാദാഗമഛന്നാസ്തേ । എതൽസൎവ്വം
പരിജ്ഞായയഥാകൎത്തവ്യമനുസന്ധീയതാം । ചക്രവാകോവിഹസ്യാഹ,
ദേവ,ബകേനതാവൽ ദേശാന്തരമപിഗത്വായഥാശക്തിരാജകാൎയ്യമനു
ഷ്ഠിതംകിന്തുദേവ,സ്വഭാവഏഷമൂൎഖാണാം ।

യതഃ । ശതംദദ്യാന്നവിവദേദിതിവിജ്ഞസ്യസമ്മതം ।
വിനാഹേതുമപിദ്വന്ദമേതന്മൂൎഖസ്യലക്ഷണം ॥

രാജാഹ,കിമതീതോപാലംഭനേന പ്രസ്തുതമനുസന്ധീയതാം । ചക്രോ [ 55 ] ബ്രൂതേ,ദേവവിജനേബ്രവീമി ।
യതഃ । വൎണ്ണാകാരപ്രതിധ്വാനൈൎന്നേത്രവക്ത്രവികാരതഃ ।
അപ്യൂഹന്തിമനോധീരാ സ്തസ്മാദ്രഹസിമന്ത്രയേൽ ॥
അന്യച്ച ।ആകാരെരിംഗിതൈൎഗ്ഗത്വാചേഷ്ടയാഭാഷണേനച ।
നേത്രവക്ത്രവികാരാഭ്യാംജ്ഞായതേ,ന്തൎഗ്ഗതംമനഃ ॥

രാജാമന്ത്രീചതത്രസ്ഥിതഃ,അന്യേഅന്യത്രഗതാഃ । ചക്രാബ്രൂതേദേവാ
ഹമേവം ജാനാമികസ്യപ്യസ്മന്നിയോഗിനഃ പ്രേരണയാബകേനേദ
മനുഷ്ഠിതം ।

യതഃ । വൈദ്യാനാമാതുരഃശ്രേയാൻവസനീമൌനിയോഗിനാം ।
വിദുഷാംജിവനമ്മൂൎഖസദ്വൎണ്ണോജീവനംസതാം ।

രാജാ,ബ്രവീൽഭവതുകാരണമത്രപശ്ചാന്നിരൂപണീയംസമ്പ്രതിയൽ
കൎത്തവ്യംതന്നിരൂപ്യതാം । ചക്രവാകോബ്രൂതേ,ദേവപ്രണിധിസ്താവ
ൽപ്രഹീയതാം । തതസ്തദനുഷ്ഠാനംബലാബലഞ്ചജാനീമഃ ।

തഥാഹി । ഭവേൽ സ്വപരരാഷ്ട്രാണാംകാൎയ്യകാൎയ്യാവലോകനേ ।
ചാരചക്ഷുൎമ്മമഹിഭൎത്തുൎയ്യസ്യനാസ്ത്യന്ധഏവസഃ ॥

സചദ്വിതീയംവിശ്വാസപാത്രംഗൃഹീത്വായാതുതേനാസൌസ്വയംത
ത്രാവസ്ഥായതത്രത്യമന്ത്രകാൎയ്യംസനിഭൃതംനിശ്ചിത്യ ദ്വിതീയംനിഗദ്യ
പ്രസ്ഥാപയതി ।

യഥാചോക്തം । തീൎത്ഥാശ്രമേസുരസ്ഥാനേശാസ്ത്രവിജ്ഞാനഹേതുനാ ।
തപസ്വീ വ്യഞ്ജനോപേതൈഃസ്വചരൈഃസഹസംവദേൽ ॥

ഗൂഢചാരശ്ചയോജലേസ്ഥലേചരതിതതോ, സാവേവബകോനിയു
ജ്യതാം । ഏതാദൃശാഏവകശ്ചിൽബകോദ്വിതീയത്വേനപ്രയാതുതൽഗൃ
ഹാലോകാശ്ചരാജ ദ്വാരേതിഷ്ഠന്തു കിന്തുദേവ ഏതദപിസുഗുപ്തമനുഷ്ഠാ
തവ്യം ।

യതഃ । ഷൾകൎണ്ണോഭിദ്യതേമന്ത്രഃതഥാപ്രാപ്തശ്ചവാൎത്തയാ ।
ഇത്യാത്മനാദ്വിതീയേനമന്ത്രകാൎയ്യോമഹീഭൃതാ ॥
പശ്യ । മന്ത്രഭേദേപി യേദോഷാഭവന്തിപൃഥിവീപതേഃ ।
നശക്യസ്തേനസമാധാതുമിതിനീതിവിദാംമതം ॥

രാജാവിമൃശ്യോവാച, പ്രാപ്തസ്താവന്മയോത്തമഃ പ്രണിധിഃ । മന്ത്രീ
ബ്രൂതേതദാസംഗ്രാമവിജയോപിപ്രാപ്തഃ । അത്രാന്തരേപ്രതീഹാരഃപ്ര
വിശ്യപ്രണമ്യോവാച,ദേവജംബുദ്വീപാദാഗതോ ദ്വാരിശുകസ്തിഷ്ഠ
തി,രാജാചക്രവാകമാലോകതേ । ചക്രവാകേണോക്തംതാവൽഗത്വാ,വാ
സേതി തിഷ്ഠതുപശ്ചാദാനീയദ്രഷ്ടവ്യഃ । പ്രതീഹാരസ്തമാവാസസ്ഥാനം
നീത്വാഗതഃ । രാജാഹവിഗ്രഹസ്താവൽസമുപസ്ഥിതഃ । ചക്രോബ്രൂതേ
ദേവപ്രാഗേവവിഗ്രഹോനവിധിഃ ।

യതഃ । സകിംഭൃത്യഃസകിംമന്ത്രീയ ആദാവേവഭൂപതിം ।
യുദ്ധോദ്യോഗംസഭൂത്യാഗംനിൎദ്ദിശത്യവിചാരിതം ॥
അപരഞ്ച । വിജേതുംപ്രയതേതാരീൻനയുദ്ധേനകദാചന ।
അനിത്യോവിജയോയസ്മാൽദൃശ്യതേയുദ്ധ്യാമാനയോഃ ॥ [ 56 ] അന്യച്ച । സാമ്നാദാനേനഭേദേനസമസ്തൈരഥാവാപൃഥൿ ।
സാധിതുംപ്രയതേതാരീൻനയുദ്ധേനകദാചന ॥
അപരഞ്ച । സൎവ്വഏവജനഃശുരോഹ്യനാസാദിതവിഗ്രഹഃ ।
ആദൃഷ്ടപരസാമൎത്ഥ്യഃ സേദൎപ്പഃകോഭവേന്നഹി ॥
കിഞ്ച । നതഥോത്ഥാപ്യതേഗ്രാവാപ്രാണിഭിൎദ്ദാരുണോയഥാ ।
അല്പോപായാന്മഹാസിദ്ധിരേതന്മന്ത്രഫലംമഹൽ ॥
കിന്തുവിഗ്രഹമുപസ്ഥിതംവിലോക്യവ്യവഹ്രീയതാം ।
യതഃ । യഥാകാലകൃതോദ്യോഗാൽ കൃഷിഃഫലവതീഭവേൽ ।
തദ്വന്നീതിരിയംദേവചിരാൽഫലതിനക്ഷണാൽ ॥
അപരഞ്ച । മഹതോദൂരഭീരുത്വമാസന്നേശൂരതാഗുണേ ।
വിപത്തൌചമഹാല്ലോകോധീരതാമനുഗഛതി ॥
അന്യച്ച । പ്രത്യൂഹഃ സൎവ്വസിദ്ധീനാംമുത്താപഃപ്രഥമഃകില ।
അതിശീതളമപ്യംഭഃകിംഭിനത്തിനഭൂഭൃതഃ ॥
വിശേഷതശ്ചമഹാബലോ,സൌചിത്രവൎണ്ണോരാജാ ।
യതഃ । ബലിനാസഹയോദ്ധവ്യമിതിനാസ്തിനിദൎശനം ।
തൽയുദ്ധംഹസ്തിനാസാൎദ്ധംനരാണാം മൃത്യുമാവഹേൽ ।
അന്യച്ച । സമൂൎഖകോലമപ്രാപ്യയോ,പകൎത്തരിവൎത്തതേ ।
കലിൎബലവതാ സാൎദ്ധം കീടപക്ഷോൽഗമോയഥാ ॥
കിഞ്ച । കൌൎമ്മംസംകോചമാസ്ഥായപ്രഹാരമപിമൎഷയേൽ ।
പ്രാപ്തകാലേതുനീതിജ്ഞൗത്തിഷ്ഠേൽക്രൂരസൎപ്പവൽ ॥
മഹത്യല്പേപ്യുപായജ്ഞഃസമമേവഭവേൽ ക്ഷമഃ ।
സമുന്മലയിതും വൃക്ഷാൻതൃണാനീവനദീരയഃ ॥

അതസ്തൽദൂതോപ്യാശ്വാസ്യതാവൽധ്രിയതാംയാവൻദുൎഗ്ഗഃ സജ്ജീക്രി
യതേ ।

യതഃ । ഏകഃശതംയോധയതിപ്രാകാരസ്ഥോധനുൎദ്ധരഃ ।
ശതംശതസഹസ്രാണിതസ്മാൽദുൎഗ്ഗംവിശിഷ്യതേ ॥
കിഞ്ച । അ ദുൎഗ്ഗോവിഷയഃകസ്യനാരേഃപരിഭവാസ്പദം ।
അദുൎഗ്ഗോ,നാശ്രയോരാജാപോതച്യുതമനുഷ്യവൽ ॥
ദുൎഗ്ഗംകുൎയ്യാന്മഹാഖാതമുച്ചപ്രാകാരസംയുതം ।
സയന്ത്രംസജലംശൈലസരിന്മരുവനാശ്രയം ॥
വിസ്തീൎണ്ണഞ്ചാതിവിഷമംധനധാന്യരസാന്വിതം ।
അപ്രവേശപ്രസാരശ്വസപ്തൈതാദുൎഗ്ഗസമ്പദഃ ॥
സ്വാമ്യാമാത്യസുഹൃൽകോശരാഷ്ട്രദുൎഗ്ഗബലാനിച ।
പരസ്പരോപകാരിത്വാൽരാജ്യം സപ്താംഗമുച്യതേ ॥
ദുൎഗ്ഗാധ്യക്ഷോബലാധ്യക്ഷോധനാധ്യക്ഷശ്ചഭൂപതിഃ ॥
ദൂതഃപുരോധാദൈവജ്ഞോഭിഷജോമന്ത്രിണോമതാഃ ॥

രാജാഹ,ദുൎഗ്ഗാനുസന്ധാനേകോനിയുജ്യതാംചക്രോബ്രൂതേ ।

യോയത്രകുശലഃകോൎയ്യേതംതത്രവിനിയോജയേൽ ।
കൎമ്മസ്വദൃഷ്ടകൎമ്മായഃശാസ്ത്രജ്ഞോപിവിമുഹ്യതി ॥ [ 57 ] തദാഹൂയതാംസാരസഃ,തഥാനുഷ്ഠിതേസതിആഗതംസാരസമാലോക്യ
രാജോവാച, ഭോഃസാരസത്വംസത്വരംദുൎഗ്ഗമനുസന്ധേഹി । സാരസഃ
പ്രണമ്യോവാച, ദേവ, ദുൎഗ്ഗം താവദിദമേവചിരാൽസുനിരൂപിതമാ
സ്തേമഹത്സരഃകിന്ത്വത്രമധ്യവൎത്തിദ്വീപേദ്രവസംഗഹഃ കാൎയ്യതാം ।

യതഃ । ധാന്യാനാം,സംഗഹോരാജന്നുത്തമഃസൎവ്വസംഗ്രഹാൽ ।
നിക്ഷിപ്തംഹിമുഖേരത്നമ്നകുൎയ്യാൽപ്രാണധാരണം ॥
കിഞ്ച । ഖ്യാതഃസൎവ്വരസാനാംഹിലവണോരസഉത്തമഃ ।
ഗൃഹിതഞ്ചവിനാതേനവ്യഞ്ജനംഗോമയായതേ ॥

രാജാഹ,സത്വരംഗത്വാസൎവ്വമനുതിഷ്ഠ । പുനഃപ്രവിശ്യപ്രതീഹാരോ
ബ്രൂതേ,ദേവ, സിംഹളദ്വീപാദാഗതോമേഘവൎണ്ണോനാമവായസഃസ
പരിവാരോദ്വാരിതിഷ്ഠതി,ദേവപാദം ദ്രഷ്ടുമിഛതി,രാജാഹകാകാഃപുനഃ
സൎവ്വജ്ഞാബഹുദ്രഷ്ടാരശ്ച,തൽഭവതിസംഗ്രാഹ്യ‌ഇത്യനുമീയതേ । ച
ക്രോബ്രൂതേദേവസ്ത്യേവം കിന്തുകാകഃ സ്ഥലചരഃ തേനാസ്മദ്വിപ
ക്ഷേനിയുക്തഃകഥംസംഗ്രാഹ്യഃ ।

തഥാചോക്തം । ആത്മപക്ഷം‌പരിത്യജ്യപരപക്ഷേഷുയോരതഃ ।
സപരൈൎഹന്യതേമൂഢേനീലവൎണ്ണസൃഗാലവൽ ॥

രാജോവാച,കഥമേതൽ ? മന്ത്രീകഥയതി,അസ്ത്യരണ്യേകശ്ചിൽസൃഗാ
ലഃ സ്വേഛയാനഗരോപാന്തേഭ്രാമ്യൻ നിലീഭാണ്ഡേപതിതഃപശ്ചാൽ
തതഉത്ഥാതുമസമൎത്ഥഃ,പ്രാതരാത്മാനംമൃതവൽസന്ദൎശ്യസ്ഥിതഃ । അഥ
നീലീഭാണ്ഡസ്വാമിനാമൃത ഇതിജ്ഞാത്വാതസ്മാൽ സമുത്ഥാപ്യദൂരേനീ
ത്വാ അവസാരിതഃതസ്മാൽപലായിതഃ । തതോ,സൌവനംഗത്വാസ്വ
കീയമാത്മാനം നീലവൎണ്ണമവലോക്യചിന്തയൽ,അഹമിദാനീമുത്തമവ
ൎണ്ണഃതദാഹംസ്വകീയോല്കൎഷംകിംനസാധയാമി ? ഇതാലോച്യസൃഗാ
ലാനാ ഹൂയതേനോക്തം,അഹംഭഗവത്യാവന ദേവതയാസ്വഹസ്തേ
നാരണ്യരാജ്യേസൎവ്വൌ ഷധിരസേനാഭിഷിക്തഃ തദദ്യാരഭ്യാരണ്യേ,
സ്മദാജ്ഞയാവ്യപഹാരഃ കാൎയ്യഃ । സൃഗാലാശ്ചതംവിശിഷ്ടവൎണ്ണമവ
ലോക്യസാഷ്ടാംഗപാതംപ്രണമ്യോചുഃ, യഥാജ്ഞാപയസേ,ദേവ‌ഇത്യ
നെനൈവക്രമേണസൎവ്വേഷ്വരണ്യവാസിഷ്വാധിപത്യംതസ്യബഭൂ
വ । തതസ്തേനസ്വജാതിഭിരാവൃതേനാധികപ്രഭുത്വംസാധിതം । തത
സ്തേനവ്യാഘ്രസിംഹാദിനുത്തമുപരിജനാൻ പ്രാപ്യസദസിസൃഗാലാ
നവലോക്യലജ്ജമാനേനാവജ്ഞയാസ്വജ്ഞാതയഃ സൎവ്വേദൂരീകൃതാഃ ।
തതോവിഷണ്ണാൻ സൃഗാലാനവലോക്യകേനചിൽ വൃദ്ധസൃഗാലേ
നൈതൽ പ്രതിജ്ഞാതം,മാവിഷീദത । യദനേനാനഭിജ്ഞേനനീതിവി
ദോമൎമ്മജ്ഞാവയംസ്വസമീപാൽ ദൂരീകൃതാഃ, തദ്യഥാ,യം‌നശ്യതിതഥാ
വിധേയം,തതോ,മിവ്യാഘ്രാദയോവൎണ്ണമാത്രവിപ്രലബ്ധാഃ സൃഗാലമ
ജ്ഞാത്വാരാജാനമിമംമന്യന്തേ । തൽയഥായംപരിചിതോഭവതിതഥാകു
രുത,തത്രചൈവമനുഷ്ഠേയം । അദ്യസൎവ്വേസന്ധ്യാസമയേസന്നിധാ
നേമഹാരാവമേകദൈവകരിഷ്യഥ, തതസ്തംശബ്ദമാകൎണ്ണ്യജാതിസ്വ
ഭാവാൽതേനാപിശബ്ദഃകൎത്തവ്യഃ । തതസ്തഥാനുഷ്ഠിതേസതിതദ്വൃത്തം । [ 58 ] യതഃ । യഃസ്വേഭാവാഹിയസ്യാസ്തേസനിത്യംദൂരതിക്രമഃ ।
ശ്വായദിക്രിയതേരാജാതൽകിംനാശ്നാത്യുപാനഹം ॥
തതഃശബ്ദാഭിജ്ഞായസവ്യാഘ്രേണഹതഃ ।
തഥാചോക്തം । ഛിദ്രംമൎമ്മചവീൎയ്യസംവേത്തിനിജോരിപു ।
ദഹത്യന്തൎഗ്ഗഗതശ്ചൈവശുഷ്കംവൃക്ഷമിവാനലഃ ॥

അതോ,ഹംബ്രവീമിആത്മപക്ഷമ്പരിത്യജ്യേത്യാദി । രാജാഹ,യദ്യേവം
തഥാപിദൃശ്യതാം താവദയം ദൂരാദാഗതഃ തത്സംഗ്രഹവിചാരഃകാൎയ്യഃ । ച
ക്രോബ്രൂതേ,ദേവ,പ്രണിധിഃ പ്രഹിതോദുൎഗ്ഗഞ്ചസജ്ജീകൃതം,അതഃ ശു
കോപ്യാനീയപ്രസ്ഥാപ്യതാം ।

യതഃ । നന്ദോജഘാനചാണക്യംതീക്ഷ്ണദൂതപ്രയോഗതഃ ।
തൽദൂരാന്തരിതംദൂതംപശ്യേൽധീരസമന്വിതഃ ॥

തതഃസഭാംകൃത്വാഹൂതഃശുകഃകാകശ്ച । ശുകഃകിഞ്ചിദുന്നതിശിരാദത്താ
സനേ ഉപവിശ്യബ്രൂതേ, ഭോഹിരണ്യഗൎഭമഹാരാജാദിരാജഃ ശ്രീമ
ച്ചിത്രവൎണ്ണസ്ത്വാംസമാജ്ഞാപയതിയദിജീവിതേനശ്രിയാവാപ്രയോ
ജനമസ്തിതദാ സത്വരമാഗത്യാസ്മച്ചരണൌ പ്രണമ,നചേദവസ്ഥാ
തുംസ്ഥാനന്തരംചിന്തയ । രാജസകോപാമാഹ,ആഃ,കോപ്യസ്മാകംപു
രതോനാസ്തി?ഏനംഗളഹസ്തയതു । ഉത്ഥായമേഘവൎണ്ണോബ്രൂതേ,ദേ
വാജ്ഞാപയഹന്മിദുഷംശുകം । സൎവ്വജ്ഞോരാജാനം കാകശ്ചശാന്തയ
ൻബ്രൂതേ,ശൃണുതാവൽ ।

നസാസഭായത്രനസന്തിവൃദ്ധാഃവൃദ്ധാനതേയേനവദന്തിധൎമ്മം ।
ധൎമ്മഃസനോയത്രനസത്യമസ്തിസത്യമ്നതല്യഛലമഭ്യുപൈതി ॥
യതോധൎമ്മശ്ചൈഷഃ ।
ദൂതോമ്ലേഛോപ്യബദ്ധ്യസ്സ്യാൽരാജാദൂതമുഖോയതഃ ।
ഉദ്യതേഷ്വപിശാസ്ത്രേഷുദൂതോവദതിനാന്യഥാ ।
കിഞ്ച । സ്വാപകൎഷംപരോല്കൎഷംദൂതോക്തൈൎമ്മന്യതേതുകഃ ।
സദൈവാബദ്ധ്യഭാവേനദൂതഃസൎവ്വംഹിജല്പതി ॥

തതോരാജാകാകശ്ചസ്വാംപ്രകൃതിമാപന്നഃ ശുകോപ്യുത്ഥായചലിതഃ ।
പശ്ചാച്ചക്രവാകേനാനീയ പ്രബോദ്ധ്യകനകാലംകാരാദികംദത്വാസം
പ്രേഷിതോയയൌ । ശുകോപിവിന്ധ്യാചലേരാജാനം പ്രണതവാൻ ।
രാജോവാച,ശുകകാവാൎത്താ? കീദൃശോ,സൌദേശഃശുകോബ്രൂതേദേ
വ,സംക്ഷേപാദിയംവാൎത്താ,സം‌പ്രതിയുദ്ധോദ്യോഗഃക്രിയതാം । ദേശ
ശ്ചാസൌകൎപ്പൂരദ്വീപഃസ്വൎഗ്ഗൈകദേശഃരാജോചദ്വിതീയ സ്വൎഗ്ഗപ
തിഃകഥംവൎണ്ണയിതുംശക്യതേ । തതഃസൎവ്വാൻശിഷ്ടാനാഹൂയരാജാമന്ത്ര
യിതുമുപവിഷ്ടഃ ആഹച,സം‌പ്രതികൎത്തവ്യവിഗ്രഹേയഥാകൎത്തവ്യം
തഥോപദിശ,വിഗ്രഹഃപുനരവശ്യംകൎത്തവ്യഃ ।

തഥാചോക്തം । അസന്തുഷ്ടാദ്വിജാനഷ്ടാഃസന്തുഷ്ടാഇവപാൎത്ഥിവാഃ ।
സലാജ്ജാഗണികാനഷ്ടാനിൎല്ലജ്ജാശ്ചകുലസ്ത്രീയഃ ॥
ദൂരദൎശീനാമഗൃദ്ധോബ്രൂതേ,ദേവവ്യസനിതയാവിഗ്രഹോനവിധിഃ ।
യതഃ । മിത്രാമാത്യസുഹൃദ്വൎഗ്ഗായദാസ്യദൃഢഭക്തയഃ । [ 59 ] ശത്രൂണാംവിപരീതാശ്ചകൎത്തവ്യോവിഗ്രഹസ്തദാ ॥
അന്യച്ച । ഭൂമിൎമ്മിത്രംഹിരണ്യശ്ചവിഗ്രഹസ്യഫലംത്രയം ।
യദൈതന്നിശ്ചിതംഭാവികൎത്തവ്യോവിഗ്രഹസ്തദാ ॥

രാജാഹ,മൽബലംതാവദവലോകയതു മന്ത്രീ,തദൈതേഷാം ഉപയോ
ഗേജ്ഞായതാമേവമാഹൂയതാംമൌഹൂൎത്തികഃനിൎണ്ണീയശുഭലഗ്നംദദാ
തു,മന്ത്രീബ്രൂതേ,തഥാപിസഹസായാത്രാകരണമനുചിതം ।

യതഃ । വിശന്തിസഹസാമൂഢായേ,വിചാൎയ്യദ്വിഷൽബലം ।
ഖഡ്ഗധാരാപരിഷ്വംഗം‌ലഭന്തേതേസുനിശ്ചിതം ॥

രാജാഹ,മന്ത്രിൻമമോത്സാഹഭംഗഃസൎവ്വഥാമാകൃഥാഃ,വിജിഗീഷുൎയ്യഥാ
പരഭൂമിമാക്രാമതി തഥാകഥയ । ഗൃധ്രോബ്രൂതേ,തൽകഥയാമികിന്തുതദ
നുഷ്ഠിതമേവഫലപ്രദം ।

തഥാചോക്തം । കിം മന്ത്രേണാനനുഷ്ഠാനാഛാസ്ത്രവിൽപൃഥിവീപതെഃ ।
നഹ്യൌഷധപരിജ്ഞാനാൽവ്യാധേഃശാന്തിഃക്വചിൽഭവേൽ ॥

രാജാദേശശ്ചാനതിക്രമണീയഃയഥാശ്രുതംതന്നിവേദയാമിശൃണു ।

നിദ്യദ്രിവനദുൎഗ്ഗേഷുയത്രയത്രഭയംനൃപ ।
തത്രതത്രചസേനാനീൎയ്യായാൽവ്യൂഹീകൃതൈൎബലൈഃ ॥
ബലാധ്യക്ഷഃപുരോയായൽപ്രവീരപുരുഷാന്വിതഃ ।
മധ്യേകളത്രംസ്വാമീചകോശഃഫല്ഗുചയൽബലം ॥
പാൎശ്വായോരുഭയോരശ്വാഅശ്വാനാംപാൎശ്വതോരഥാഃ ।
രഥാനാം‌പാൎശ്വയോൎന്നാഗാനാഗാനാഞ്ചപദാതയഃ ॥
പശ്ചാൽസേനാപതിൎയ്യായാൽഖിന്നനാശ്വാസയൻശനൈഃ ।
മന്ത്രിഭിഃസുഭടൈയ്യുക്തഃപ്രതിഗൃഹ്യബലംനൃപഃ ॥
സമേയാൽവിഷമംനാഗൈൎജ്ജുലാഢ്യംസമഹീധരം ।
സമമശ്ചൈൎജ്ജലംനൌഭിഃസൎവ്വത്രൈവപദാതിഭിഃ ॥
ഹസ്തിനാംഗമനംപ്രോക്തംപ്രശസ്തംജലദാഗമേ ।
തദന്യത്രതുരംഗാനാംപത്തീനാംസൎവ്വദൈവഹി ॥
ശൈലേഷുദുൎഗ്ഗമാൎഗ്ഗേഷുവിധേയംനൃപരക്ഷണം ।
സ്വയോദൈരക്ഷിതസ്യാപിശയനംയോഗിനിദ്രയാ ॥
നാശയേൽകൎഷയേച്ശത്രൂൻദുൎഗ്ഗകണ്ടകമൎദ്ദകൈഃ ।
പരദേശപ്രവേശോചകുൎയ്യാദാടവികാൻപുരഃ ॥
യത്രരാജാതതഃകോശോവിനാകോശാന്നരാജതാ ।
സ്വഭൃത്യേഭ്യസ്തതോദദ്യാൽകോഹിദാതുൎന്നയുദ്ധ്യതേ ॥
യതഃ । നനരസ്യനരോദാസോദാസശ്ചാൎത്ഥസ്യഭൂപതേ ।
ഗൌരവംലാഘവംവാപിധനാധനനിബന്ധനം ॥
അഭേദേനചയുദ്ധ്യേതരക്ഷേച്ചൈവപരസ്പരം ।
ഫല്ഗുസൈന്യഞ്ചയൽകിഞ്ചിന്മദ്ധ്യേവ്യൂഹസ്യകാരയേൽ ॥
പാദാതിഞ്ചമഹീപലാഃപുരോനീകസ്യയോജയേൽ ।
ഉപരുദ്ധ്യാരിമാസീനോരാഷ്ട്രഞ്ചാസ്യോപപീഡയേൽ ॥
സ്യന്ദനാശ്വൈഃസമേയുദ്ധ്യേദനൂപേനൌൎദ്വിപൈസ്തഥാ । [ 60 ] വൃക്ഷഗുല്മാവൃതേചാപൈരസിചൎമ്മായുധൈഃസ്ഥലേ ॥
ദൂഷയേച്ചാസ്യസതതം യവസാന്നോദകേന്ധനം ।
ദിന്ദ്യാച്ചൈവതടാകാനി പ്രാകാരാൽ പരിഖാം സ്തഥാ ॥
ബലേഷു പ്രമുഖോ ഹസ്തീന തഥാന്യോമഹീപതേ ।
നിജൈരവയവൈരേവമാതാംഗോഷ്ടായുധഃസ്മൃതഃ ॥
ബലമശ്വശ്ചസൈന്യാനാം പ്രാകാരോജംഗമോയതഃ ।
തസ്മാദാശ്വാധികോരാജാവിജയീ സ്ഥലവിഗ്രഹേ ॥
തഥാചോക്തം । യുദ്ധ്യമാനഹയാരൂഢാദേവാനാമപി ദുൎജ്ജയാഃ ।
പരിദൂരസ്ഥിതാസ്തേഷാം വൈരിനോ ഹസ്തവൎത്തിനഃ ॥
പ്രഥമം യുദ്ധകാരിത്വം സമസ്ത ബലപാലനം ।
ദിങ്മാൎഗ്ഗയോധശോധിത്വം പത്തികൎമ്മപ്രചക്ഷ്യതേ ॥
സ്വഭാവശൂരമസ്ത്രജ്ഞമവിരക്തംജിതശ്രമം ।
പ്രസിദ്ധക്ഷത്രിയപ്രായം ബലം ശ്രേഷ്ഠതമംവിദുഃ ॥
യഥാപ്രഭുകൃതാന്മാനാൽ യുദ്ധ്യന്തേ ഭുവിമാനവാഃ ।
നതഥാ ബഹുഭിൎദ്ദത്തൈൎദ്രവിണൈരപിഭൂപതേ ॥

തഥാപ്യസാരസാരഃക്രിയതാം ।

യതഃ । വരമല്പബലം സാരം നകുൎയ്യാന്മുണ്ഡമണ്ഡലീം ।
കുൎയ്യാദസാരഭംഗോഹിസാരഭംഗമപിസ്പുടം ॥
അപ്രസാദോ,നധിഷ്ഠാനം ദേയാംശഹരണഞ്ചയൽ ।
കാലയാപോ,പ്രതീകാരസ്തൽവൈരാഗ്യസ്യകാരണം ॥
ആപീഡയൻ ബലം ശത്രോൎജ്ജിഗീഷുരതിപോഷയേൽ ।
സുഖസാധ്യം ദ്വിഷാം സൈന്യം ദീൎഘപ്രായാണപീഡിതം ॥
ദായാദാദപരോമന്ത്രോനാസ്തിഭേദകരോദ്വിഷാം ।
തസ്മാദുത്ഥാപയേൽ യത്നാൽ ദായദംതസ്യവിദ്വിഷഃ ॥
സന്ധായയുവരാജേന യദി വാ മുഖ്യ മന്ത്രിണാ ।
അന്തഃപ്രകോപനം കാൎയ്യമഭിയോക്തുഃസ്ഥിരാത്മനഃ ॥
ക്രൂരം മിത്രം രണേ ചാപി ഭംഗം ദത്വാവിഘാതയേൽ ।
അഥവഗോഗ്രഹാകൃഷ്ടാൽ തല്ലക്ഷ്യശ്രിതബന്ധനാൽ ॥
സ്വാരഷ്ട്രം വാസയേൽ രാകാപരദേശാവഗാഹനാൽ ।
അഥവാദാനമാനാഭ്യാം വാസിതം ധനദംഹിതൽ ॥

രാജാഹ,ആഃകിം ബഹുനോദിതേന ।

ആതോദയഃപരഗ്ലാനിൎദ്വയം നീതിരിതിയതീ ।
തദൂരികൃത്യകൃതിഭിൎവ്വാചസ്പത്യം പ്രതീയതേ ॥

മന്ത്രിണാവിഹസ്യോച്യതേസൎവ്വമേതൽവിശേഷതശ്ചഉച്യതേ ।

കിന്തു । അന്യദുച്ശൃംഖലം സത്വമന്യഛാസ്ത്രനിയന്ത്രിതം ।
സാമാനാധികരണ്യംഹിതേജസ്തിമിരയോഃകുതഃ ॥

തത‌ഉത്ഥായരാജാമൌഹൂൎത്തികാവേദിതലഗ്നേപ്രസ്ഥിതഃ । അഥപ്രഹി
തപ്രണിധിൎഹിരണ്യഗൎഭംആഗത്യഉവാച,ദേവസമാതവ പ്രായോരാ
ജചിത്രവൎണ്ണഃസമ്പ്രതിമലയപൎവ്വതാധിത്യകായം സമാവാസിതകട [ 61 ] കോ,നുവൎത്തതേദുൎഗ്ഗശോധനം പ്രതിക്ഷണമനുസന്ധാതവ്യം । യതോ
സൌഗൃദ്ധ്രോമഹാമന്ത്രീകിഞ്ചകേനചിൽ സഹതസ്യവിശ്വാസകഥാ
പ്രസംഗേനൈവതദിംഗിതമവഗതംമയായദനേനകോപ്യ സ്മദ്ദുൎഗ്ഗേ
പ്രാഗേ,വനിയുക്തഃ । ചക്രോബ്രൂതേ,ദേവകാകഏവാസൌസംഭവതി ।
രാജാഹനകദാചിദേതൽ യദ്യേവംതദാകഥംതേന ശുകസ്യാഭിഭവോ
ദ്യോഗഃ കൃതഃ ।? അപരഞ്ചശുകസ്യാഗമനാൽ തസ്യവിഗ്രഹോതാഹഃ
നചിരാദത്രാസ്തേ । മന്ത്രീബ്രൂതേതഥാപ്യാഗന്തുഃശങ്കനീയഃ । രാജാഹ,
ആഗന്തുകാഹികദാചിദുപകാരകദൃശ്യന്തേ ।

ശൃണു । പരോപിഹിതവാൻബന്ധുൎബന്ധുരപ്യഹിതഃപരഃ ।
അതിതോദേഹജോവ്യാധിൎഹിതമാരണ്യമൌഷധം ॥
അപരഞ്ച । ആസീൽവീരവരോനാമശൂദ്രകസ്യമഹീഭൃതഃ ।
സേവകഃസ്വല്പകാലേനസദദൌസുതമാത്മനഃ ॥

ചക്രഃപൃഛതികഥമേതൽ? രാജാകഥയതി,അഹം പുരാശൂദ്രകസ്യരാ
ജ്ഞഃക്രീഡാസരസി കൎപ്പൂരകേളിനാമ്നോരാജഹംസസ്യപുത്ര്യാം കൎപ്പൂരമ
ഞ്ജൎയ്യാംമഹാനുരാഗവാനഭവം, തത്രവീരവരോനാമമഹാരാജപുത്രഃകുത
ശ്ചിൽദേശാദാഗത്യരാജദ്വാരമുപഗമ്യപ്രതീഹാരമുവാച, അഹംതാവ
ൽവേതനാൎത്ഥീരാജപുത്രോരാജദൎശനംകാരയ । തതസ്തേനാസൌരാജദ
ൎശനം കാരിതോബ്രൂതേ,ദേവയദിമയാസേവകേനപ്രയോജനമസ്തിത
ദാസ്മൽവൎത്തനംക്രിയതാം । ശൂദ്രക ഉവാചകിംതേവൎത്തനം? വീരവരോ
ബ്രൂതേ,പ്രത്യഹംസുവൎണ്ണപഞ്ചശതാനിദേഹി । രാജാഹ,കാതേസാമ
ഗ്രീ ? വീരവരോബ്രൂതേ,ദ്വൌബാഹൂതൃതീയശ്ചഖഡ്ഗഃ । രാജാഹ,നൈ
തഛക്യംതഛ്രുത്വാവീരവർശ്ചലിതഃ । അഥമന്ത്രിഭിരുക്തം ദേവദിനചതു
ഷ്ടയസ്യവൎത്തനംദത്വാജ്ഞായതാമസ്യസ്വരൂപംകിമുപയുക്തോ,യംഏ
താവൽവൎത്തനംഗൃഹ്ണാത്യനുപയുക്തോവേതി । തതോമന്ത്രിവചനാദാ
ഹൂയവീരവരായതാംബൂലംദത്വാപഞ്ചശതാനിസുവൎണ്ണാനിദത്താനി ।
തദ്വചനംതദ്വിനിയോഗശ്ചരാജ്ഞാസുനിഭൃതം നിരൂപിതഃ,തദൎദ്ധംവീ
രവരേണദേവേഭ്യോബ്രാഹ്മണേഭ്യോദത്തം,സ്ഥിതസ്യാൎദ്ധം ദുഃഖിതേ
ഭ്യഃ, തദവശിഷ്ടം ഭോജ്യവ്യയവിലാസവ്യയേന,ഏതത്സൎവ്വംനിത്യകൃത്യം
കൃത്വാ രാജദ്വാരമഹന്നിശംഖഡ്ഗപാണിഃശേതേ,യദാചരാജാസ്വയം
സമാദിശതി, തദസ്വഗൃഹമപിയാതി । അഥൈകദാകൃഷ്ണചതുൎദ്ദശ്യാം
രാത്രൌ രാജാസകരുണംക്രന്ദനധ്വനിം ശുശ്രാവ, ശൂദ്രക ഉവാച,കഃ
കോ,ത്രദ്വാരി? തേനോക്തംദേവാഹംവീരവരഃ । രാജോവോചക്രന്ദനാനു
സരണംക്രിയതാം,വീരവരോയഥാജ്ഞാപയതിദേവ ഇത്യുക്ത്വാചലി
തഃ । രാജ്ഞാചചിന്തിതംനതദുചിതം അയംഏകാകീ രാജപുത്രോമയാ
സൂചിഭേദ്യേതമസിപ്രേരിതഃ തദനുഗത്വാകിമേതദിതിനിരൂപയാമി ।
തതോരാജാപിസ്വഖഡ്ഗമാദായതദനുസരണക്രമേണ നഗരാൽ ബ
ഹിൎന്നിജഗാമ,ഗത്വാച വീരവരേണസാരുദതീരൂപയൌവനസമ്പ
ന്നാസൎവ്വാലങ്കാരഭൂഷിതാകാചിൽ സ്ത്രീദൃഷ്ടാപൃഷ്ടാചകാത്വം കിമൎത്ഥം
രോദിഷി? സ്ത്രീയോക്തം,അഹമേതസ്യശൂദ്രകസ്യരാജലക്ഷ്മീശ്ചിരാദേ [ 62 ] തസ്യഭുജഛായായാം മഹതാസുഖേനവിശ്രാന്താ ഇദാനീമന്യത്രഗമീ
ഷ്യാമി । വീരവരോബ്രൂതേ യത്രാപായഃസംഭവതിതത്രോപായോ,പ്യ
സ്തി,തൽകഥംസ്യാൽപുനരിഹാവലംബനംഭവത്യാഃ?ലക്ഷ്മീരുവാചയ
ദിത്വമാത്മനഃപുത്രംശക്തിധരംദ്വാത്രിംശല്ലക്ഷണോപേതംഭഗവത്യാഃ
സൎവ്വമംഗലായാ ഉപഹാരീകരോഷി,തദാഹം പുനരത്രസുചിരം നിവ
സാമീത്യുക്ത്വാ,ദൃശ്യാഭവൽ । തതോവീരവരേണസ്വഗൃഹംഗത്വാനിദ്രാ
യമാനാസ്വവധൂഃപ്രബോധിതാപുത്രശ്ചതൌനിദ്രാം പരിത്യജ്യ ഉത്ഥാ
യ ഉപവിഷ്ടൌവീരവരസ്തൽ സൎവ്വംലക്ഷ്മീവചനം ഉക്തവാൻതഛ്രു
ത്വാസാനന്ദഃ ശക്തിധരോബ്രൂതേ,ധന്യോഹമേവംഭൂതഃ സ്വാമിരാജ്യര
ക്ഷാൎത്ഥംയന്മമോപയോഗഃഗ്ലോഘ്യഃതൽകോധുനാവിളംബസ്യഹേതുഃ?
ഏവംവിധേകൎമ്മണിദേഹസ്യവിനിയോഗഃശ്ലാഘ്യഃ ।

യതഃ । ധനാനിജീവിതംചൈവപരാൎത്ഥേപ്രാജ്ഞ‌ഉത്സൃജെൽ ।
സന്നിമിത്തോവരംത്യാഗോവിനാശേനിയതേസതി ॥

ശക്തിധരമാതോവാച,യദ്യേതന്ന കൎത്തവ്യംതൽകേനാപ്യന്യേനകൎമ്മ
ണാമുഖ്യസ്യമഹാവൎത്തനസ്യനിഷ്ക്രിയോഭവിഷ്യതി? ഇത്യാലോച്യസ
ൎവ്വേസൎവ്വമംഗലായാഃസ്ഥാനംഗതാഃ । തത്രസൎവ്വമംഗലാംസമ്പൂജ്യവീര
വരോബ്രൂതേ,ദേവിപ്രസീദവിജയതാംവിജയതാം ശൂദ്രകോമഹാരാ
ജഃഗൃഹ്യതാമുപഹാരഇത്യുക്ത്വാപുത്രസ്യശിരശ്ചിഛേദ । തതോവീരവ
രശ്ചിന്തയാമാസ,ഗൃഹീതരാജവൎത്തനസ്യനിസ്താരഃകൃതഃ, അധുനാനി
ഷ്പുത്രസ്യജീവനമലം ഇത്യാലോച്യാത്മനഃശിരഛേദഃകൃതഃ । തതഃസ്ത്രീയാ
പിസ്വാമി പുത്രശോകാൎത്തയാതദനുഷ്ഠിതംതത്സൎവ്വം ദൃഷ്ട്വാരാജാസാശ്ച
ൎയ്യംചിന്തയാമാസ ।

ജീവന്തിചമ്രിയന്തേചമദ്വിധാഃക്ഷുദ്രജന്തവഃ ।
അനേന സദൃശോ ലോകേന ഭൂതോനഭവിഷ്യതി ॥

തദേതേനപരിത്യക്തേനമമരാജ്യേനാപിഅപ്രയോജനം,തതഃ ശൂദ്ര
കേനാപിസ്വശിരഛേത്തും ഖഡ്ഗഃസമുത്ഥാപിതഃ । അഥഭഗവത്യാസൎവ്വ
മംഗലയാരാജഹസ്തേധൃതഉക്തശ്ച, പുത്രപ്രസന്നാസ്മിതേഏതാവതാ
സാഹസേനഅലം,ജീവനാന്തേപിതവരാജ്യഭംഗോനാസ്തി । രാജാച
സാഷ്ടാംഗംപാതംപ്രണമ്യോവാച,ദേവികിംമേരാജ്യേനജീവിതേനവാ
കിംപ്രയോജനംയദ്യഹമനുകമ്പനീയസ്തദാമാമയുഃശേഷേണ അയം
സദാരപുത്രോ വീരവരോജീവതുഅന്യഥാഹംയഥാ പ്രാപ്തിംഗതിംഗ
ഛാമി । ഭഗവത്യുവാച,പുത്രാനേനതേ സത്യോല്കൎഷേണഭൃത്യാവാത്സല്യേ
നചതവതുഷ്ടാസ്മി,ഗഛവിജയീഭവ,അയമപിസപരിവാരോരാജപു
ത്രോജീവതു ഇത്യുക്ത്വാദേവ്യദൃശ്യാ,ഭവൽ തതോവീരവരഃ സപുത്രദാ
രോഗൃഹംഗതഃ രാജാപിതൈരലക്ഷിതഃസത്വരമന്തഃപുരംപ്രവിഷ്ടഃ ।
അഥപ്രഭാതേവീരവരോദ്വാരസ്ഥഃപുനൎഭൂപാലേനപൃഷ്ടഃസൻആഹ,
ദേവസാരുദതീ സ്ത്രീമാമവലോക്യദൃശ്യാഭവൽനകാപ്യന്യാവാൎത്താവിദ്യ
തേ । തദ്വചമാകൎണ്യരാജാചിന്തയൽ കഥമയംശ്ലാഘ്യോമഹാസത്വഃ ।

യതഃ । പ്രിയംകുൎയ്യാദകൃപണഃശൂരഃശ്യാദവികത്ഥനഃ । [ 63 ] ദാതാനാപാത്രവൎഷീചപ്രഗല്ഭഃസ്യാദനിഷ്ഠുരഃ ॥

ഏതന്മഹാപുരുഷലക്ഷണംഏതസ്മിൻസൎവ്വമസ്തി । തതഃസേരാജാപ്രാ
തഃശിഷ്ടസഭാംകൃത്വാസൎവ്വവൃത്താന്തം പ്രസ്തുത്യപ്രസാദാൽതസ്മൈക
ൎണ്ണാടരാജ്യംതദൌ । തൽകിമാഗന്തുകോജാതിമാത്രാൽദുഷ്ടഃ ? തത്രാപിഉ
ത്തമാധമമധ്യമാസഃന്തി । ചക്രവാകോബ്രൂതേ,

യോ,കാൎയ്യംകാൎയ്യവൽശാസ്തിസകിംമന്ത്രീനൃപേഛയാ ।
വരംസ്വാമിമനോദുഃഖംതന്നശാസേദകാൎയ്യതഃ ॥
വൈദ്യോഗുരുശ്ചമന്ത്രീചയസ്യരാജ്ഞഃപ്രിയഃസദാ ।
ശരീരധൎമ്മകോശേഭ്യഃക്ഷിപ്രംസപരിഹീയതേ ॥
ശൃണുദേവ ।
പുണ്യാല്ലബ്ധംയദേകേനതന്മമാപിഭവിഷ്യതി।
ഹത്വാഭിക്ഷുംമഹാലോഭാന്നിധ്യത്ഥീനാപിതോയഥാ ।

രാജാപൃഛതികഥമേതൽ ? മന്ത്രീകഥയതി,അസ്ത്യയോദ്ധ്യായാംചൂഡാ
മണിൎന്നാമക്ഷത്രിയഃ,തേനധനാൎത്ഥിനാ മഹതാക്ലേശേനഭഗവാംശ്ച
ന്ദ്രാൎദ്ധചൂഡാമണിശ്ചിരമാരാധിതഃ । തതഃക്ഷീണപാപോ,സൌസ്വ
പ്നേദൎശനംദത്വാഭഗവദാദേശാൽയക്ഷേശ്വരേണാദിഷ്ടഃ യൽത്വമദ്യ
പ്രാതഃ ക്ഷൌരം കൃത്വാലഗുഡംഹസ്തേകൃത്വാഗൃഹേനി ഭൃതംസ്ഥാസ്യ
സി,തതോസ്മിന്നേവാംഗനേസമാഗതംഭിക്ഷും പശ്യസി,തനിൎദ്ദയംല
ഗുഡപ്രഹാരേണഹനിഷ്യസിതതഃസുവൎണ്ണകലശോഭവിഷ്യതി, തേ
നത്വയായാവജ്ജീവം സുഖിനാഭവിതവ്യം । തതസ്തഥാനുഷ്ഠിതേതദ്വൃ
ത്തംതത്രക്ഷൌകരണായആനീതേനനാപിതേനാലോക്യചിന്തിതം,
അയേനി ധി പ്രാപ്തേരയമുപായഃഅഹമപ്യേവം കിംനകരോമി ?തതഃ
പ്രഭൃതിനാവിതഃ പ്രത്യഹംതഥാവിധോലഗുഡ ഹസ്തഃസുനിഭൃതംഭി
ക്ഷോരാഗമനംപ്രതിക്ഷതേ । ഏകദാതേനപ്രാപ്തോഭിക്ഷുൎല്ലഗുഡേന
വ്യാപാദിതഃ,തസ്മാദപരാധാൽ സോപിനാപിതഃ രാജപുരുഷൈൎവ്യാ
പാദിതഃ। അതോഹംബ്രവീമിപുണ്യാല്ലബ്ധംയദേകേനേത്യാദി । രാജാഹ,

പുരാവൃത്തകഥോല്ഗാരൈഃകഥംനിൎണ്ണീയതേപരഃ ।
സ്യാന്നിഷ്കാരണബന്ധുൎവ്വാകിംവാവിശ്വാസഘാതകഃ ॥

യാ തുപ്രസ്തുതമനുസന്ധീയതാംമലയാധിത്യകായാംചേൽ ചിത്രവൎണ്ണ
സ്തദധുനാകിംവിധേയം? മന്ത്രീവദതി,ദേവആഗതപ്രണധിമുഖാന്മ
യാശ്രുതംതന്മഹാമന്ത്രിണോഗൃദ്ധ്രസ്യ ഉപദേശോയച്ചിത്രവൎണ്ണേനാ
നാദരഃകൃതഃതതോ,സൌമൂഢോജേതുംശക്യഃ ।

യഥാചോക്തം । ലുബ്ധഃക്രൂരോ,ലസോ,സത്യഃപ്രമാദിഭിരവസ്ഥിതഃ।
മൂഢോയോധാവമന്താചസുഖഛേദ്യോരിപുഃസ്മൃതഃ ॥

തതോ,സൌയാവദസ്മദ്ദുൎഗ്ഗദ്വാരരോധംനകരോതിതാവന്നദ്യദ്രിവനവ
ൎത്മസുതൽബലാനിഹന്തുംസാരസാദയഃസേനാപതയോനിയുജ്യന്താം
തഥാച । ദീൎഗ്ഘവൎത്മപരിശ്രാന്തംനദ്യദ്രിവനസങ്കുലം ।

ഘോരാഗ്നിഭയസംത്രസ്തംക്ഷുൽപിപാസാൎദ്ദിതംതഥാ ॥
പ്രമത്തംഭോജനവ്യഗ്രംവ്യാധിദുൎഭിക്ഷപീഡിതം । [ 64 ] അസംസ്ഥിതമഭൂയിഷ്ഠംവൃഷ്ടിവാതസമാകുലം ॥
പങ്കപാംസുജലാഛന്നംസുവ്യസ്തംദസ്യുവിദ്രുതം ।
ഏവംഭൂതംമഹീപാലഃ പരസൈന്യംവിഘാതയേൽ ।
അന്യച്ച । അവസ്കന്ദഭയാൽരാജാപ്രജാഗരകൃതശ്രമം ।
ദിവാസുപ്തംസമാഹാന്യാന്നിദ്രാവ്യാകുലസൈനികം ॥

അതസ്തസ്യപ്രമാദിനോബലംഗത്വായഥാവകാശംദിവാനിശംഘ്നന്ത്വ
സ്മൽസേനാപതയഃ । തഥാനുഷ്ഠിതേചിത്രവൎണ്ണസ്യസൈനികാഃസേ
നാപതയശ്ചബഹവോനിഹതാഃ । തതശ്ചിത്രവൎണ്ണോവിഷണ്ണഃസ്വമ
ന്ത്രിണംദൂരദൎശിനമാഹ,താതകിമിത്യസ്മദുപേക്ഷാക്രിയതേ ? കിംക്വാപി
അവിനയോമമാസ്തി ?

തഥാചോക്തം । നരാജ്യംപ്രാപ്തമിത്യേവംവൎത്തിതവ്യമസാംപ്രതം ।
ശ്രിയംഹ്യവിനയോഹന്തിജരാരൂപമിവോത്തമം ॥
അപിച । ദക്ഷഃശ്രിയമധിഗഛതിപഥ്യാശ്രീകല്യതാംസുഖമരോഗീച ।
ഉദ്യുക്ത്യോവിദ്യാന്തംധൎമ്മാൎത്ഥയശാംസിവിനീതഃ ॥
ഗൃദ്ധോവദൽ ।ദേവശൃണു ।
അവിദ്വാനപിഭൂപാലോവിദ്യാവൃദ്ധോപസേവയാ
പരാംഛായാമവാപ്നോതിജലാസന്നതരുൎയ്യഥാ

അന്യച്ച । പാനംസ്ത്രീമൃഗയാദ്യൂതമൎത്ഥദൂഷണമേവചവാഗ്ദണ്ഡയോ
ശ്ചപാരുഷ്യംവ്യസനാനിമഹീഭുജാം ॥

കിഞ്ച । നസാഹസൈകാന്തരസാനുവൎത്തിനാ
നചാപ്യുപായോപഹതാന്തരാത്മനാ
വിഭൂതയഃശക്യമവാപ്തുഭൂൎജ്ജിതാഃ
നയേചശൗൎയ്യേചവസവസന്തിസമ്പദഃ ॥

ത്വയാസ്വബലോത്സാഹമലോക്യസാഹസൈകവാസിനാമയോപ
ന്യസ്തേഷ്വമന്ത്രേഷ്വനവധാനംവാൿ പാരുഷ്യഞ്ചകൃതം, അതോ
ദുൎന്നീതേഃഫലമിദമനുഭൂയതേ ।

തഥാചോക്തം । ദുൎമ്മന്ത്രിണംകമുപയാന്തിനീതിദോഷാഃ
സന്താപയന്തികമപത്ഥ്യഭുജംനരോഗാഃ
കംശ്രീൎന്നദൎപ്പയതികന്നനിഹന്തിമൃത്യുഃ
കംസ്ത്രീകൃതാനവിഷയാഃപരിതാപയന്തി ॥
അപരഞ്ച । മുദംവിഷാദഃശരദംഹിമാഗമഃ,
തമോവിവസ്വാൻസുകൃതംകൃതഘ്നതാ
പ്രിയോപപത്തിഃശൂചമാപദംനയഃ
ശ്രിയഃസമൃദ്ധാഅപിഹന്തിദുൎന്നയഃ ॥

ഇത്യുക്ത്വാതേനമന്ത്രിണാലോചിതംപ്രജ്ഞാഹീനോ,യംരാജാനോചേ
ൽകഥംനീതിശാസ്ത്രകഥാകൌമുദീംവാഗുല്കാഭിസ്തിമിരയതി ।
യതഃ । യസ്യനാസ്കിസ്വയംപ്രജ്ഞാശാസ്ത്രംതസ്യകരോതികിം ।
ലോചനാഭ്യാംവിഹീനസ്യദൎപ്പണഃകിംകരിഷ്യതി ॥

ഇത്യാലോച്യതൂഷ്ണീംസ്ഥിതഃ।അഥരാജാബദ്ധാഞ്ജലിരാഹ,താതഅസ്ത്യ [ 65 ] യംമമാപരാധഃ ഇദാനീംയഥാവ ശിഷ്ടബലസഹിതംപ്രത്യാ വൃത്യവി
ന്ധ്യാചലംഗഛാമിതത്രോപദിശ । ഗൃദ്ധ്രഃസ്വഗതംചിന്തയതി,ക്രിയതാ
മത്രപ്രതീകാരഃ ।

യതഃ । ദേവതാസുഗുരൌഗോഷുരാജസുബ്രാഹ്മണേഷുച ।
നിയന്തവ്യഃസദാകോപോബാലവൃദ്ധാതുരേഷുച ॥

മന്ത്രീപ്രഹസ്യബ്രൂതേദേവ,മാഭൈഷീഃസമാശ്ചസിഹിശൃണുദേവ ।
മന്ത്രിണാംഭിന്നസന്ധാനേഭിഷജാംസന്നിപാതകേ ।
കൎമ്മണിപ്രേക്ഷ്യതേപ്രജ്ഞാസുസ്ഥേകോവാനപണ്ഡിതഃ ॥

അപരഞ്ച । ആരഭന്തേല്പമേവാജ്ഞാഃകാമംവ്യഗ്രാഭവന്തിച ।
മഹാരംഭാഃകൃതധിയസ്തിഷ്ഠന്തിചനിരാകുലാഃ ॥

തദത്രഭവൽപ്രതാപാദേവദുൎഗ്ഗം ഭങ്ക്ത്വാകീൎത്തിപ്രതാപസഹിതംത്വാമ
ചിരേണകാലേനവിന്ധ്യാചലംനേഷ്യാമി । രാജാഹ,കഥമധുനാസ്വ
ല്പബലേനതൽസമ്പദ്യതേ ? ഗൃദ്ധ്രോവദതി,ദേവസൎവ്വംഭവിഷ്യതി,യ
തഃവിജിഗീഷോ ൎദ്ദീൎഗ്ഘസൂത്രതാവിജയസിദ്ധേരവശ്യം ഭാവിലക്ഷ
ണംതൽസഹസൈവദുൎഗ്ഗാവരോധഃക്രിയതാം । പ്രഹിതപ്രണിധിനാ
ബകേനാഗത്യഹിരണ്യഗൎഭസ്യതൽ കഥിതം,ദേവ,സ്വല്പബലഏവാ
യംരാജാചിത്രവൎണ്ണോഗൃദ്ധ്രസ്യമന്ത്രാപഷ്ടം ഭേനദുൎഗ്ഗാവരോധം കരി
ഷ്യതി। രാജാഹ,സൎവ്വജ്ഞകിമധുനാവിധേയം । ചക്രോബ്രൂതേ,സ്വ
ബലേസാരാസാരവിചാരഃക്രിയതാംതൽ ഞ്ജാത്വാസുവൎണ്ണവസ്ത്രാദി
കംയഥാൎഹംപ്രസാദപ്രദാനംക്രിയതാം ।

യതഃ । യഃകാകിനീമപ്യപഥപ്രപന്നാംസമുദ്ധരേന്നിഷ്കസഹസ്രതു
ല്യാം ।

കാലേഷുകോടിഷ്വപിമുക്തഹസ്തസ്തംരാജസിംഹം നജഹാതില
ക്ഷ്മീഃ ।

അന്യച്ച । ക്രതൌവിവാഹേവ്യസനേരിപുക്ഷയേ,
യശസ്കരേകൎമ്മണിമിത്രസംഗ്രഹേ ।
പ്രിയാസുനാരീഷുനരേഷുബാന്ധവേഷ്വ
തിവ്യയോനാസ്തിനരാധിപാഷഷ്ടസു॥

യതഃ । മൂൎഖഃസ്വല്പവ്യയത്രാസാൽസൎവ്വനാശംകരോതിഹി ।
കഃസുധീഃസന്ത്യജേൽഭാണ്ഡംശുല്കസ്യേവാതിസാദ്ധ്വസാൽ ॥

രാജാഹ,കഥമിഹസമയേഅതിവ്യയോയുജ്യതേ ഉക്തഞ്ചആപദൎത്ഥംധ
നംരക്ഷേദിതി । മന്ത്രീബ്രൂതേ,ശ്രീമതഃകഥമാപദഃ ? രാജാഹ,കദാചിച്ച
ലതേലക്ഷ്മീഃമന്ത്രീബ്രൂതേ, സഞ്ചിതാൎത്ഥോവിനശ്യതി । തദ്ദേവകാൎപ്പ
ണ്യംവിമുച്യദാനമാനാഭ്യാംസ്വഭടാഃപുരസ്ക്രിയന്താം ।
തഥാചോക്തം । പരസ്പരജ്ഞാഃസംഹൃഷ്ടാസ്ത്യക്തുംപ്രാണാൻ സുനി
ശ്ചിതാഃ ।

കുലീനാഃപൂജീതാഃസ‌മ്യൿവിജയന്തേദ്വിഷൽബലം ॥

അപരഞ്ച । സ്വഭടാഃശീലസമ്പന്നാഃസംഹതാഃകൃതനിശ്ചയാഃ ।
അപിപഞ്ചശതംശൂരാനിഘ്നന്തിരിപുവാഹിനീം ॥ [ 66 ] കിഞ്ച । ശിഷ്ടൈരപ്യവിശേഷജ്ഞഉഗ്രശ്ചകൃതനായകഃ ।
ത്യജ്യതേകിംപുനൎന്നാന്നൈൎയ്യശ്ചാപ്യാത്മംഭരിൎന്നരഃ ॥

യതഃ । സത്യംശൌൎയ്യംദയാത്യാഗോനൃപസ്യൈതേമഹാഗുണാഃ ।
ഏഭിൎമ്മുക്തോമഹീപാലഃപ്രാപ്നോതിഖവാച്യതാം ॥
ൟദൃശിപ്രസ്താവഅമാത്യാസ്താവദേവപുരസ്കൎത്തവ്യാഃ ?
തഥാചോക്തം । യോയേനപ്രതിബുദ്ധഃസ്യാൽസഹതേനോദയോവ്യ
യീ ।

സുവിശ്വസ്തോനിയോക്തവ്യഃപ്രാണേഷുചധനേഷുച ॥
യതഃ । ധൂൎത്തസ്ത്രീവാശിശുൎയ്യസ്യമന്ത്രിണഃസ്യുൎമ്മഹീപതേഃ ।
അനീതിപവനഃക്ഷിപ്തകാൎയ്യാബ്ധൌസനിമജ്ജതി ॥

ശൃണുദേവ ।
ഹൎഷക്രോധൌസമൌയസ്യശാസ്ത്രാൎത്ഥേപ്രത്യയസ്തഥാ ।
നിത്യംഭൃത്യാനപേക്ഷാചയസ്യസ്യാൽധനരാധരാ ॥
യേഷാംരാജ്ഞാസഹസ്യാതാമുപചയാപചയൌധ്രുവം ।
അമാത്യാഇതിതാൻരാജാനാവമന്യേൽകദാചന ॥

യതഃ । മഹീഭുജോമദാന്ധസ്യസംകീൎണ്ണസ്യേവദന്തിനഃ ।
സ്ഖലതോഹികരാലംബഃസസുഹൃൽചിരചേഷ്ടിതം ॥

അഥാഗത്യപ്രണമ്യമേഘവൎണ്ണോബ്രൂതേ,ദേവദൃഷ്ടി പ്രസാദംകുരു,ഇ
ദാനീംവിപക്ഷോദുൎഗ്ഗദ്വാരിവൎത്തതേ,തൽ ദേവപാദാദേശാൽ ബഹി
ൎന്നിസൃത്യസ്വവിക്രമംദൎശയാമിതേന ദേവപാദാനാമാ നൃണ്യമുപഗ
ഛാമി । ചക്രോബ്രൂതേ,മൈവംയദിബഹിൎന്നിസൃതയോദ്ധവ്യം തദാദു
ൎഗ്ഗാശ്രയണമേവനിഷ്പ്രയോജനം ।

അപരഞ്ച । വിഷമോഹിയഥാനക്രഃസലിലാന്നിൎഗ്ഗതോ,വശഃ ।
വനാൽവിനിൎഗ്ഗതഃശൂരഃസിംഹോപിസ്യാൽസൃഗാലവൽ ॥
ദേവസ്വയംഗത്വാദൃശ്യതാംയുദ്ധം ।

യതഃ । പുരസ്കൃത്യബലംരാജായാധയേദവലോകയൻ ।
സ്വാമിനാധിഷ്ഠിതഃശ്വാപികിംനസിംഹായതേധ്രുവം ॥

അഥതേസൎവ്വേദുൎഗ്ഗദ്വാരംഗത്വാമഹാഹവംകൃതവന്തഃ അപര്യേദ്യുശ്ചി
ത്രവൎണ്ണോരാജാഗൃദ്ധ്രമുവാച,താതസ്വപ്രതിജ്ഞാതമധുനാനിൎവ്വാഹയ
ഗൃദ്ധ്രോബ്രൂതേദേവശൃണുതാവൽ ।

അകാലസഹമത്യല്പമൂൎഖവ്യസനിനായകം ।
സുഗുപ്തംഭീരുയോധഞ്ചദുൎഗ്ഗവ്യസനമുച്യതേ ॥

തത്താവദത്രനാസ്തി।
ഉപജാപഃചിരാരോധോ,വസ്കന്ദസ്തീവ്രപൂരുഷഃ ।
ദുൎഗ്ഗസ്യലംഘനോപായാശ്ചത്വാരഃകഥിതാഇമേ ॥

അത്രയഥാശക്തിക്രിയതേയത്നഃകൎണ്ണേകഥയതി ।

ഏവമേവതതോ,നുദിതഏവഭാസ്കരരേചതുൎഷ്വപി ദുൎഗ്ഗദ്വാരേഷുവൃത്തേ
യുദ്ധേദുൎഗ്ഗാഭ്യന്തരഗൃഹേഷ്വേകദാകാകൈരഗ്നിൎന്നിക്ഷിപ്തഃ തതോഗൃ
ഹീതംഗൃഹീതംദുൎഗ്ഗമിതികോലാഹലംശ്രുത്വാസൎവ്വതഃ പ്രദീപാപ്താഗ്നിമവ [ 67 ] ലോകരാജഹംസസൈനികാദുൎഗ്ഗവാസിനശ്ചസത്വരംഹ്രദം പ്രവി
ഷ്ടാഃ ।

യതഃ । സുമന്ത്രിതംസുവിക്രാന്തംസുയുദ്ധംസുപലായിതം ।
കാൎയ്യകാലേയഥാശക്തികുൎയ്യാന്നതുവിചാരയെൽ ॥

രാജഹംസഃസ്വഭാവാന്മന്ദഗതിഃ സാരസഃദ്വിതീയശ്ചചിത്രവൎണ്ണസ്യ
സേനാപതിനാകുക്കുടേനാഗത്യവേഷ്ടിതഃ । ഹിരണ്യഗൎഭഃസാരസമാ
ഹ,സാരസസേനാപതേമമാനുരോധാദാത്മാനംകഥം വ്യാപാദയിഷ്യ
സി? ത്വമധുനാഗന്തുംശക്തഃതൽ കൃത്വാജലംപ്രവിശ്യാത്മാനംപരിര
ക്ഷ,അസ്മൽപുത്രംചൂഡാമണിനാമാനം സൎവ്വജ്ഞസമ്മത്യാരാജാനംക
രിഷ്യസി । സാരസോബ്രൂതേ,ദേവനവക്തവ്യമേവംദുഃ സഹംവചഃ
യാവൽ ചന്ദ്രാൎക്കൌദിവിതിഷ്ഠതഃ താവൽവിജയതാംദേവ,അഹംദേവ
ദുൎഗ്ഗാധികാരീമന്മാംസാ സൃഗ്വിലിപ്തേനദ്വാര വൎത്മനാപ്രവിശതുശ
ത്രുഃ । അപരഞ്ചദാതാക്ഷമീഗുണഗ്രാഹീസ്വാമീദുഃഖേനലഭ്യതേ । രാജാ
ഹ,സത്യമേവൈതൽ കിംതുശുചിൎദ്ദക്ഷോ,നുരക്തശ്ചജാനേഭൃത്യോപിലുദു
ൎല്ലഭഃ । സാരസോബ്രൂതേ,ശൃണുദേവ ।

യദിസമരമപാസ്യനാസ്തിമൃത്യോ,
ൎഭയമിതിയുക്തമിതോ,ന്യതഃപ്രയാതും ।
അഥമരണമവശ്യമേവജന്തോഃ,
കിമിതിമുധാമലിനംയശഃക്രിയതേ ॥

അന്യച്ച । ഭവേസ്മിൻപവനോൽഭ്രാന്തവീചിവിഭ്രമഭംഗുരേ ।
ജായതേപുണ്യയോഗേനപരാൎത്ഥേജീവിതവ്യയഃ ॥
സ്വാമ്യമാത്യശ്ചരാഷ്ട്രഞ്ചദുൎഗ്ഗംകോശോബലംസുഹൃൽ ।
രാജ്യാംഗാനിപ്രകൃതയഃപൌരാണാംശ്രേണയോപിച ॥

ദേവത്വഞ്ചസ്വാമീസൎവ്വഥാരക്ഷണീയഃ ।
യതഃ । പ്രകൃതിഃസ്വാമിനംത്യക്ത്വാസമൃദ്ധാപിനജീവതി ।
അപിധന്വന്തരിൎവ്വൈദ്യഃകിംകരോതിഗതായുഷി ।

അപരഞ്ച । നരേശേജീവലോകോ,യംനിമീലതിനിമീലതി ।
ഉദേതത്യുദീയമാനേചരവാവിവസരോരുഹം ॥

അഥകുക്കുടേനാഗത്യരാജഹംസസ്യശരീരേഖരതരനഖാഘാതഃ കൃതഃ ।
തദാസത്വരമുപസൃത്യസാരസേനസ്വദേഹാന്തരിതോ രാജാജലേക്ഷി
പ്തഃ । അഥകുക്കുടൈൎന്നഖപ്രഹാരജൎജ്ജരീകൃതേനസാരസേന കുക്കുട
സേനാബഹുശോഹതാഃപശ്ചാൽസാരസോപിചഞ്ചു പ്രഹാരേണ
വിഭിദ്യപാദിതഃ ॥ അഥചിത്രവൎണ്ണോദുൎഗ്ഗംപ്രവിശ്യദുൎഗ്ഗാവസ്ഥി
തംദ്രവ്യംഗ്രാഹയിത്വാവന്ദിഭിൎജ്ജയശബ്ദൈരാനന്ദിതഃ സ്വസ്കന്ധാ
വാരംജഗാമ । അഥരാജപുത്രൈരുക്തംതസ്മിൻ രാജബലേസപുണ്യ
വാൻസാരസഏവയേനസ്വദേഹത്യാഗേനസ്വാമീരക്ഷിതഃ ।

ഉക്തഞ്ചൈതൽ । ജനയന്തിസുതാൻഗാവഃസൎവ്വഏവഗവാകൃതീൻ ।
വിഷാണോല്ലിഖിതസ്കന്ധംകാചിദേവഗവാംപതിം ॥

വിഷ്ണുശൎമ്മോവാച,സതാവൽവിദ്യാധരീപരിജനഃ സ്വൎഗ്ഗസുഖമനുഭ
വതുമഹാസത്വഃ । [ 68 ] തഥാചോക്തം । ആഹവേഷ്ഠചയേശൂരാഃസ്വാമ്യൎത്ഥേത്യക്തജീവിതാഃ ।
ഭത്തൃഭക്താഃകൃതജ്ഞാശ്ചതെനരാഃസ്വൎഗ്ഗഗാമിനഃ ॥
യത്രതത്രഹതഃശൂരഃശത്രുഭിഃപരിവേഷ്ടിതഃ ।
അക്ഷയാൻലഭതേലോകാൻയദിക്ലൈബ്യംനഗഛതി ॥

അപരമപ്യേവമസ്തു ।
വിഗ്രഹഃകരിതുരംഗപത്തിഭിഃനോകദാപിഭവതാംമഹീഭുജാം ।
നീതിമന്ത്രപവനൈഃസമാഹതാഃസംശ്രയന്തുഗിരിഗഹ്വരംദ്വിഷഃ॥
ഇതിഹിതോപദേശേനീതിശാസ്ത്രേവിഗ്രഹോനാമതൃതീയഃപരിഛേദഃ ।

അഥചതുൎത്ഥഭാഗഃസന്ധിഃ ।

പുനഃകഥാരംഭകാലേരാജപുത്രൈരുക്തം ആൎയ്യവിഗ്രഹഃശ്രുതോ,സ്മാ
ഭിഃസന്ധിരധുനാഭിധീയതാം । വിഷ്ണുശൎമ്മണോക്തംശ്രൂയതാം,സന്ധി
മപികഥയാമിയസ്യായമാദ്യഃശ്ലോകഃ ॥

വൃത്തേമഹതിസംഗ്രാമേരാജ്ഞോൎന്നിഹതസേനയോഃ ।
സ്ഥേയാഭ്യാംഗൃദ്ധ്രചക്രാഭ്യാംവാചാസന്ധിഃകൃതഃക്ഷണാൽ ॥

രാജപുത്രാഊചുഃ കഥമേതൽ ? വിഷ്ണുശൎമ്മാകഥയതി,തതസ്തേനരാജ
ഹംസേനോക്തം,കേനാസ്മൽദുൎഗ്ഗേനിക്ഷിപ്തോഗ്നിഃ കിംപാരക്യേനകിം
ബാസ്മൽദുൎഗ്ഗവാസിനാകേനാപിവിപക്ഷപ്രയുക്തേന? ചക്രോബ്രൂ
തേ,ദേവഭവതോനിഷ്കാരണബന്ധുരസൌമേഘവൎണ്ണഃ സപരിവാ
രോനദശദൃശ്യതേതന്മന്യേതസ്യൈവവിചേഷ്ടിതമിദം । രാജാക്ഷണംവി
ചിന്ത്യാഹ,അസ്തിതാവദേവമമദുൎദ്ദൈവമേതൽ ।

തഥാചോക്തം । അപരാധഃസദേവസ്യനപുനൎമ്മന്ത്രിണാമയം ।
കാൎയ്യംസുചരിതംക്വാപിദൈവയോഗാൽവിനശ്യതി ॥

മന്ത്രീബ്രൂതേ, ഉക്തമേവൈതൽ ।
വിഷമാംഹിദശാംപ്രാപ്യദൈവംഗൎഹയതേനരഃ ।
ആത്മനഃകൎമ്മദോഷാംശ്ചനൈപജാനാത്യപണ്ഡിതഃ ॥

അപരഞ്ച । സുഹൃദാംഹിതകാമാനാംയോവാക്യംനാഭിനന്ദതി ।
സകൂൎമ്മഇവദുൎബുദ്ധിഃകാഷ്ഠാൽഭ്രഷ്ടോവിനശ്യതി ॥

അന്യച്ച । രക്ഷിതവ്യംസദാവാക്യംവാക്യാൽഭവതിനാശനം ।
ഹംസാഭ്യാംനീയമാനാഭ്യാംകൂൎമ്മസ്യപതനംയഥാ ॥

രാജാഹകഥമേതൽ ? മന്ത്രീകഥയതി,അസ്തിമഗധദേശേഫുല്ലോല്പലാഭി
ധാനംസരഃതത്രചിരംസങ്കടവികടനാമാനൌഹംസൌനിവസതഃ, ത
യോൎമ്മിതംകംബുഗ്രീവനാമാകൂൎമ്മശ്ചപ്രതിവസതി । അഥഏകദാധീവ
രൈരാഗത്യതത്രൊക്തം, യദത്രഅസ്മാഭിരദ്യോഷിത്വാപ്രാതൎമ്മത്സ്യകൂൎമ്മാ
ദയോവ്യാപാദയിതവ്യാഃതദാകൎണ്യകൂൎമ്മോഹംസാവാഹ, സുഹൃദൌ
ശ്രുതോ,യംധീവരാലാപഃഅധുനാകിംമയാകൎത്തവ്യം?ഹംസാവാഹതുഃ [ 69 ] ജ്ഞായതാം,പുനസ്താവൽപ്രാർതൎയ്യദുചിതംതൽ കൎത്തവ്യംകൂൎമ്മോബ്രൂതേ
മൈവംയതോദൃഷ്ടവ്യതികരോഹമത്ര।

തഥാചോക്തം । അനാഗതവിധാതാചപ്രത്യുല്പന്നമതിസ്തഥാ ।
ദ്വാവേതൌസുഖമേധേതേയൽഭവിഷ്യോവിനശ്യതി ॥

താവാഹതുഃകഥമേതൽ ? കൂൎമ്മഃകഥയതി,പുരാസ്മിന്നേവസരസിഏവം
വിധേഷുധീവരേഷു ഉപസ്ഥിതേഷുമത്സ്യത്രയേണാലോചിതം, തത്രാ
നാഗതവിധാതാനാമൈകോമത്സ്യഃ,തേനാലോചിതം, അഹംതാവൽജ
ലാശയാന്തരംഗഛാമീത്യുക്ത്വാഹ്രദാന്തരംഗതഃഅപരേണപ്രത്യുല്പന്ന
മതിനാമ്നാമത്സ്യേനാഭിഹിതംഭവിഷ്യദൎത്ഥേപ്രമാണാഭാവാൽ കുത്രമയാ
ഗന്തവ്യം ? തദുല്പന്നേയഥാകാൎയ്യം തദനുഷ്ഠേയം,തതോയത്ഭവിഷ്യേ
ണോക്തം ।

യദഭാവിനതൽഭാവിഭാവിചേന്നതദരന്യഥാ ।
ഇതിചിന്താവിഷഘ്നോയമഗദഃകിംനപീയതേ ॥

തതഃപ്രാതൎജ്ജാലേനബദ്ധഃ പ്രത്യുല്പന്നമതിൎമ്മൃതവദാത്മാനംസന്ദൎശ്യ
സ്ഥിതഃ,തതോജാലാദപസാരിതോയഥാശക്ത്യുല്പ്ലുത്യഗഭീരംനീരം പ്ര
വിഷ്ടഃ । യത്ഭവിഷ്യശ്ചധീവരൈഃപ്രാപ്തോവ്യാപാദിതഃ । അതോഹം
ബ്രവീമി । അനാഗതവിധാതേത്യാദി ॥ തൽയഥാഹമന്യഹ്രദംപ്രാപ്നോ
മിതഥാക്രിയതാം । ഹംസാവാഹതുഃ ജലാശയാന്തരേപ്രാപ്തേതവകുശ
ലം,സ്ഥലേഗഛതസ്തേകോവിധിഃ ? കൂൎമ്മഃആഹ,യഥാഹംഭവത്ഭ്യാംസ
ഹആകാശവൎത്മനായാമിതഥാവിധീയതാം । ഹംസൌബ്രൂതഃ കഥമുപാ
യഃസംഭവതി ? കഛപോവദതി,യുവാഭ്യാംചഞ്ചുധൃതംകാഷ്ഠഖണ്ഡമേ
കംമയാമുഖേനാവലംബ്യഗന്തവ്യംയുവയോഃ പക്ഷബലേനമയാപി
സുഖേനഗന്തവ്യം । ഹംസൌരബ്രൂതഃസംഭവത്യേഷഉപായഃകിന്തു ।

ഉപായംചിന്തയൻപ്രാജ്ഞോഹ്യപായമപിചിന്തയേൽ ।
പശ്യതോബകമൂൎഖസ്യനകുലൈൎഭക്ഷിതാഃപ്രജാഃ ॥

കൂൎമ്മഃപൃഛതികഥമേതൽ ? തൌകഥയതഃ,അസ്ത്യുത്തരപഥേഗൃദ്ധ്രകൂട
നാമ്നിപൎവ്വതേമഹാൻപിപ്പലവൃക്ഷഃ തത്രാനേകബകാനിവസന്തി,ത
സ്യവൃക്ഷസ്യാധസ്ഥവിവരേ സൎപ്പോബാലാപത്യാനിഖാദതി അഥ
ശോകാൎത്താനാംബകാനാംവിലാപംശ്രുത്വാകേനചിൽബകേനാഭിഹി
തംഏവംനകുരുതയൂയംമത്സ്യാനുപാദായനകുലവിവരാദാരഭ്യസൎപ്പവി
വരംയാവൽപംക്തിക്രമേണവികിരത । തതസ്തദാഹാരലുബ്ധൈൎന്നകു
ലൈരാഗത്യസൎപ്പോദ്രഷ്ടവ്യഃ സ്വഭാവദ്വേഷ്യാൽ വ്യാപാദയിതവ്യ
ശ്ച,തഥാനുഷ്ഠിതേതദ്വൃത്തം । തതസ്തത്രവൃക്ഷേനകുലൈബൎകശാബ
കാരാവഃശ്രുതഃപശ്ചാൽതേവൃക്ഷമാരുഹ്യബകശാബകാൻഖാദന്തിസ്മ
അതആവാംബ്രൂവഃ, ഉപായംചിന്തയന്നിത്യാദിആവാഭ്യാം നീയമാനം
ത്വാമവലോക്യലോകൈഃകിംചിൽവക്തവ്യമേവ । തദാകൎണ്യയദിത്വമു
ത്തരംദാസ്യസിതദാത്വന്മരണംതൽ സൎവ്വഥാത്രൈവസ്ഥീയതാം । കൂ
ൎമ്മോവദതി,കിമഹമപ്രാജ്ഞഃ ? നാഹമുത്തരംദാസ്യാമികിമപിനവക്ത
വ്യം । തഥാനുഷ്ഠിതേതഥാവിധംകൂൎമ്മമാലോക്യസൎവ്വേഗോരക്ഷകാഃ പ [ 70 ] ശ്ചാൽ ധാവന്തിവദന്തിച । കശ്ചിൽ വദതിയദ്യയംകൂൎമ്മഃ പതതിതദാ
ത്രൈവപക്ത്വാഖാദിതവ്യഃ, കശ്ചിൽ വദതിഅത്രൈവദഗ്ദ്ധ്വാഖാദിത
വ്യോ,യംകശ്ചിൽ വദതിഗൃഹംനീത്വാഭക്ഷണീയ ഇതി തദ്വചനംശ്രു
ത്വാസകൂൎമ്മകോപാപിവിഷ്ടോവിസ്മൃതപൂൎവ്വസംസ്കാരഃപ്രാഹ,യുഷ്മാഭിൎഭ
സ്മഭക്ഷിതവ്യമിതിവദന്നേവ പതിതസ്തൈൎവ്യാപാരിതശ്ച,അതോ,ഹം
ബ്രവീമി,സുഹൃദാംഹിതകാമാനാമിത്യാദി । അഥപ്രണിധിൎബകസൂത്രാ
ഗത്യഉവാച, ദേവപ്രാഗേവമയാനിഗദിതം, ദുൎഗ്ഗശോധനം ഹിപ്രതീ
ക്ഷണംകൎത്തവ്യമിതിതച്ചയുഷ്മാഭിൎന്നകൃതം,തദനപവധാനസ്യ ഫലമനു
ഭൂതമിതി ദുൎഗ്ഗദാഹോമേഘവൎണ്ണേനവായസേന ഗൃദ്ധ്രപ്രയുക്തേനകൃ
തഃ । രാജാനിശ്ചസ്യാഹ, ।

പ്രണയാദുപകാരാൽവായോവിശ്വസിതിശത്രുഷു ।
സസുപ്തഇവവൃക്ഷാഗ്രാൽപതിതഃപ്രതിബുദ്ധ്യതേ ॥

പ്രണിധിരുവാച,ഇതോദുൎഗ്ഗദാഹംവിധായയദാഗഗതോമേഘവൎണ്ണ
സ്തദാചിത്രവൎണ്ണേന പ്രസാദിതേനോക്തംഅയംമേഘവൎണ്ണോ,ത്ര ക
ൎപ്പൂരദ്വീപരാജ്യേഭിഷിച്യതാം ।

തഥാചോക്തം । കൃതകൃത്യസ്യഭൃത്യസ്യകൃതംനൈവപ്രണാശയേൽ ।
ഫലേനമനസാവാചാ ദൃഷ്ട്വാചൈനംപ്രഹൎഷയേൽ ।

ചക്രവാകോബ്രൂതേതല്പരപ്രണിധിരുവാച,തതഃപ്രധാനമന്ത്രിണാഗൃ
ദ്ധ്രേണാഭിഹിതംദേവനേദമുചിതംപ്രസാദാന്തരംകിമപിക്രിയതാം ।

യതഃ । അവിചാരയതോയുക്തികഥനംതുഷഖണ്ഡനം ।
നിചേഷൂപകൃതംരാജൻവാലുകാസ്വിവമൂത്രിതം ॥

മഹതാമാസ്പദേനീചഃകദാപിനകൎത്തവ്യഃ ।

തഥാചോക്തം । നീചഃശ്ലാഘ്യപദംപ്രാപ്യസ്വാമിനംഹന്തുമിഛതി ।
മൂഷികോവ്യാഘ്രതാംപ്രാപ്യമുനിംഹന്തുംഗതോയഥാ ॥

ചിത്രവൎണ്ണഃപൃഛതികഥമേതൽ ? മന്ത്രീകഥയതി,അസ്തിഗോതമസ്യമ
ഹൎഷേ സ്തപോവനേമഹാതപാനാമമുനിസ്തത്രതേനമുനിനാകാകേന
നീയമാനോമൂഷികശാബകോദൃഷ്ടഃ । തതഃസ്വഭാവദയാത്മനാതേന
മുനിനാനീവാരകണഃസംവൎദ്ധിതഃ । തതോവിലാളസ്തംമൂഷികംഖാദി
തുമനുധാവതിതമവലോക്യമൂഷികസ്തസ്യമുനേഃക്രോഡേപ്രവിവേശ ।
തതോമുനിനോക്തം,മൂഷികത്വംമാൎജ്ജാരോഭവതതഃ സവിലാളഃകുക്കുരം
ദൃഷ്ട്വാപലായതേ । തതോമുനിനോക്തംകുക്കുരാൽവിഭൈഷിതമേവകു
ക്കുരോഭവസചകുക്കുരോവ്യാഘ്രാൽവിഭൈതിതതസ്തേനമുനിനാ കുക്കു
രോവ്യാഘ്രഃകൃതഃ।അഥതംവ്യാഘ്രംമുനിൎമൂഷികോ,യമിതിപശ്യതി । അഥ
തംമുനിംദൃഷ്ട്വാവ്യാഘ്രംചസൎവ്വേവദന്തി,അനേനമുനിനാ മൂഷികോവ്യാ
ഘ്രതാംനീതഃ । ഏതഛ്രുത്വാസവ്യാഘ്രോ,ചിന്തയൽ, യാവദനേനമുനി
നാസ്ഥാതവ്യംതാവദിദംമേ സ്വരൂപാഖ്യാനമ കീൎത്തികരം നപലായി
ഷ്യതേമൂഷികഇത്യാലോച്യതം മുനിംഹന്തുംഗതഃ । തതോമുനിനാതൽ
ജ്ഞാത്വാപുനൎമ്മൂഷികോഭവഇത്യുക്ത്വാമൂഷികഏവകൃതഃ । അതോഹം
ബ്രവീമിനീചഃശ്ലാഘ്യപദമിത്യാദി।അപരഞ്ചസുകരമിദമിതിനമന്തവ്യം [ 71 ] ശൃണു । ഭക്ഷയിത്വാബഹൂൻമത്സ്യാൻഉത്തരാധമമധ്യമാൻ ।
അതിലോഭാൽബകഃപശ്ചാൽ മൃതഃകൎക്കടകഗ്രഹാൽ ॥

ചിത്രവൎണ്ണഃപൃഛതികഥമേതൽ ? മന്ത്രീകഥയതി,അസ്തിമാളവദേശേ
പത്മഗൎഭനാമധേയംസരഃതത്രൈകോവൃദ്ധോബകഃ സാമൎത്ഥ്യഹീനഃ
ഉദ്വിഗ്നമിവാത്മാനംദൎശയിതാസ്ഥിതഃ । സചകേനചിൽ കുളീരേണദൃ
ഷ്ടഃപൃഷ്ടശ്ചകിമിതിഭവാനത്രാഹാരത്യാഗേനതിഷ്ഠതി ? ബകേനോക്തം
മത്സ്യാമമജീവനഹേതവഃതേകൈവൎത്തൈരാഗത്യവ്യാപാദിതവ്യാഇതി
വാൎത്താനഗരോപാന്തേമയാശ്രുതാ, അതോ വൎത്തനാഭാവാദേവാസ്മ
ന്മരണമുപസ്ഥിതമിതിജ്ഞാത്വാആഹാരേപ്യനാദരഃ കൃതഃ । തതോമ
ത്സ്യൈരാലോചിതം,ഇഹസമയേതാവദുപകാരക ഏവായം ലക്ഷ്യതേ
തദയമേവയഥാകൎത്തവ്യംപൃഛതാം ।

തഥാചോക്തം। ഉപകൎത്രാരിണാസന്ധിൎന്നമിത്രേണാപകാരിണി ।
ഉപകാരാപകാരൌഹിലക്ഷ്യംലക്ഷണമേതയോഃ ॥

മത്സ്യാഊചുഃ । ഭോബകകോത്രരക്ഷണോപായഃ ? ബകോബ്രൂതേ,അ
സ്തിരക്ഷണോപായഃ ജലാശയാന്തരാശ്രയണം തത്രാഹമേകൈക
ശോയുഷ്മാൻനയാമി । മത്സ്യാആഹുരേവമസ്തു,തതോ,സൌബകസ്താ
ന്മത്സ്യാനേകൈകശോനീത്വാഖാദതി,അനന്തരം കുളീരസ്തമുവാച,ഭോ
ബകമാമപിതത്രനയ,തതോബകോപ്യപൂൎവ്വ കുളീരമാംസാൎത്ഥീസാദരം
തംനീത്വാസ്ഥലേധൃതവാൻ । കുളീരോപിമത്സ്യകണ്ടകാകീൎണ്ണംതൽസ്ഥ
ലമാലോക്യാചിന്തയൽ, ഹാഹതോസ്മിമന്ദഭാഗ്യഃഭവതു ഇദാനീംസമ
യോചിതംവ്യവഹരിഷ്യാമി ।

യതഃ । താവൽഭയാൽവിഭേതവ്യംയാവൽഭയമനാഗതം।
ആഗതന്തുഭയംവീക്ഷ്യപ്രഹൎത്തവ്യമഭീതവൽ ॥

അപരഞ്ച । അഭിയുക്തോയദാപശ്യേൽനകിഞ്ചിദ്ധിതമാത്മനഃ ।
യുദ്ധ്യമാനസ്തദാപ്രാജ്ഞോമ്രിയതേരിപുണാസഹ, ॥

അന്യച്ച । യത്രായുദ്ധേധ്രുവോമൃത്യുഃയുദ്ധേജീവിതസംശയഃ ।
തംകാലമേകംയുദ്ധസ്യപ്രവദന്തിമനീഷിണഃ ॥

ഇത്യാലോച്യകുളീരസ്തസ്യഗ്രീവാംചിഛേദ,സബകഃ പഞ്ചത്വംഗതഃ ।
അതോഹംബ്രവീമി,ഭക്ഷയിത്വാബഹൂന്മത്സ്യാനിത്യാദി । ശൃണുതത
ശ്ചിത്രവൎണ്ണോവദൽമന്ത്രിൻതാവൽമയൈതദാലോചിതമസ്തി, അത്രാ
വസ്ഥിതേനമേഘവൎണ്ണേന രാജ്ഞായാവന്തിവസ്തൂനി കൎപ്പൂരദ്വീപ
സ്യോത്തമാനിതാവന്ത്യസ്മാക മുപനേതവ്യാനിതേനാസ്മാഭിൎമ്മഹാ സു
ഖേനവിന്ധ്യാചലേസ്ഥാതവ്യം । ദൂരദൎശീവിഹസ്യാഹ,ദേവ ।

അനാഗതവതീംചിന്താംകൃത്വായസ്തുപ്രഹൃഷ്യതി ।
സതിരസ്കാരമാപ്നോതിഭഗ്നഭാണ്ഡോദ്വിജോയഥാ ॥

രാജാഹ,കഥമേതൽ? മന്ത്രീകഥയതി,അസ്തിദേവീകോടരനാമ്നിനഗരേ
ദേവശൎമ്മാനാമബ്രാഹ്മണഃ, തേനമഹാവിഷ്ഠവസങ്ക്രാന്ത്യാംസക്തുപൂ
ൎണ്ണശരാവൈകഃപ്രാപ്തഃ, തമാദായാസൌകുംഭകാരസ്യഭാണ്ഡപൂൎണ്ണമ
ണ്ഡപൈകദേശശേരൌദ്രേണാകുലിതഃസുപ്തഃതതഃസക്തുരക്ഷാൎത്ഥംഹ [ 72 ] സ്തേദണ്ഡൈകംആദായാചിന്തയൽ, യദ്യഹ സക്തുശരാവംവിക്രീയ
ദശകപൎദ്ദകാൻപ്രാപ്സ്യാമി,തദാത്രൈപവതൈഃ കപൎദ്ദകൈഃഘടശരാവാദി
കമുപക്രീയഅനേകധാവൃദ്ധൈസ്തദ്ധനൈഃപുനഃ പുനഃ പൂഗവസ്ത്രാ
ദികമുപക്രീയവിക്രീയലക്ഷസംഖ്യാനിധനാനികൃത്വാവിവാഹചതുഷ്ട
യംകരിഷ്യാമി।അനന്തരംതാസുപത്നീഷുരൂപയൌവനവതീയാതസ്യാ
മധികാനുരാഗംകരിഷ്യാമി।സപത്ന്യോയദാദ്വന്ദ്വംകരിഷ്യന്തിതദാകോ
പാകുലോ,ഹംതാലഗുഡേനതാഡയിഷ്യാമിത്യഭിധായലഗുഡഃ ക്ഷി
പ്തഃതേനസക്തുശരാവശ്ചൂൎണ്ണിതോഭാണ്ഡാനിച ബഹൂനിഭഗ്നാനി ।
തതസ്തേനശബ്ദേനാഗതേനകുംഭകാരേണതഥാവിധാനിഭാണ്ഡാന്യ
വലോക്യബ്രാഹ്മണസ്തിരസ്കൃതോ മണ്ഡപാൽബഹിഷ്കൃതശ്ചഅതോ
ഹംബ്രവീമിഅനാഗതവതീംചിന്താമിത്യാദി । തതോരാജാരഹസിഗൃ
ദ്ധമുവാച,താതയഥാകൎത്തവ്യംതഥോപദിശഗൃദ്ധോബ്രൂതേ ।

മദോദ്ധതസ്യനൃപതേഃസങ്കീൎണ്ണസ്യേവദന്തിനഃ ।
ഗഛന്ത്യുന്മാൎഗ്ഗയാതസ്യനേതാരഃഖലുവാച്യതാം ॥

ശൃണുദേവകിമസ്മാഭിൎബലദൎപ്പാൽദുൎഗ്ഗംഭഗ്നംനകിന്തുതവപ്രതാപാധി
ഷ്ഠിതേനഉപായേനരാജാഹഭവതാമുപായേന । ഗൃദ്ധ്രോബ്രൂതേ. യദ്യ
സ്മൽവചനംക്രിയതേതദാസ്വദേശോഗമ്യതാം, അന്യഥാവൎഷാകാലേ
പ്രാപ്തേപുനൎവ്വിഗ്രഹേസത്യസ്മാകംപരഭൂമിഷ്ഠാനാം സ്വദേശഗമനമ
പിദുൎല്ലഭംഭവിഷ്യതിസുഖശോഭാൎത്ഥംസന്ധായഗമ്യതാം ദുൎഗ്ഗംഭഗ്നംകീ
ൎത്തിശ്ചലബ്ധൈവമമസമ്മതംതാവദേതൽ ।

യതഃ । യോഹിധൎമ്മംപുരസ്കൃത്യഹിത്വാഭൎത്തുഃപ്രിയാപ്രിയേ ।
അപ്രിയാണ്യാഹതഥ്യാനിതേനരാജാസഹായാവൻ ॥

അന്യച്ച । സുഹൃൽബലംതഥാരാജ്യമാത്മാനംകീൎത്തിമേവച।
യുധിസന്ദേഹദോലാസ്ഥംകോഹികുൎയ്യാദവാലിശഃ ॥

അപരഞ്ച । സന്ധിമിഛേൽസമേനാപിസന്ദിഗ്ധോവിജയോയുധി ।
സുന്ദോപസുന്ദാവന്യോന്യംനഷ്ടൌതുല്യബലൌനകിം ॥

രാജോവാചകഥമേതൽ? മന്ത്രീകഥയതിപുരാദൈത്യൌമഹോദാരേൗസു
ന്ദോപ സുന്ദനാമാനൌമഹതാക്ലേശേനത്രൈലോക്യ കാമനയാചിരാ
ച്ചന്ദ്രശേഖരമാരാധിതവന്തൌ।തതസ്തയോൎഭഗവാൻപരിതുഷ്ടോവരം
വൃയേഥാമിത്യുവാച । അനന്തരംതയോഃസമാധിഷ്ഠിതയാസരസ്വത്യാ
താവന്യദ്വക്തുകാമൌഅന്യദഭീഹിതൌയദ്യാവയോൎഭവാൻ പരിതുഷ്ട
സ്തദാസ്വപ്രിയാം പാൎവ്വതീംപരമേശ്വരോദദാതു । അഥഭഗവതാക്രു
ദ്ധേനവരദാനസ്യാവശ്യകതയാവിചാരമൂഢയോഃപാൎവ്വത്യാ ഇവനി
ൎമ്മായാന്യാസ്ത്രീപ്രദായി । തതസ്തസ്യാഅനുരൂപലാവണ്യലുബ്ധാഭ്യാം
ജഗല്ഘാതിഭ്യാംമനസോത്സുകാഭ്യാം പാപതിമിരാഭ്യാംമമേത്യന്യോന്ന്യക
ലഹാഭ്യാംപ്രമാണപുരുഷഃകശ്ചിൽപൃഛതാമിതിമതൌകൃതായാം । സ
ഏവഭട്ടാരകോവൃദ്ധദ്വിജരൂപഃസമാഗത്യതത്രോപസ്ഥിതഃ । അനന്ത
രംആവാഭ്യാമിയം സ്വബല ലബ്ധാകസ്യേയമാവയോൎഭവതി ബ്രാഹ്മ
ണമപൃഛതാം । ബ്രാഹ്മണോബ്രൂതേ, [ 73 ] വൎണ്ണശ്രേഷ്ഠോദ്വിജഃപൂജ്യഃക്ഷത്രിയോബലവാനപി ।
ധനധാന്യാധികോവൈശ്യഃശൂദ്രസ്തുദ്വിജസേവയാ ॥

തൽ യുവാംക്ഷത്രധൎമ്മാനുഗൌയുദ്ധഏവയുവയോൎന്നിയമഃ ഇത്യഭിഹി
തേസതിസാധൂക്തമനേനേതികൃത്വാഅന്യോന്യതുല്യവീൎയ്യൌസമകാല
മന്യോന്യഘാതേനവിനാശമുപഗതൌഅതോ,ഹം ബ്രവീമിസന്ധിമി
ഛേൽസമേനാപീത്യാദി । രാജാഹ,പ്രാഗേവകിംനോക്തംഭവത്ഭിഃ ? മ
ന്ത്രീബ്രൂതേമദ്വചനംകിമവസാനപൎയ്യന്തംശ്രുതംഭവത്ഭിഃ ? തഥാപിമ
മസമ്മത്യാനായംവിഗ്രഹാരംഭഃസാധുഗുണയുക്തോയം ഹിരണ്യഗൎഭഃ
നവിഗ്രാഹ്യഃ ।

തഥാചോക്തം । സത്യാൎയ്യൌധാൎമ്മികോ,നാൎയ്യോഭ്രാതൃസംഘാതവാൻബ
ലീ ।

അനേകയുദ്ധവിജയീസന്ധേയാഃസപ്തകീൎത്തിതാഃ ॥
സത്യോനുപാലയേൽസത്യംസന്ധിതോനൈതിവിക്രിയാം ।
പ്രാണബാധേപിസുവ്യക്തമാൎയ്യോനായാത്യനാൎയ്യതാം ॥
ധാൎമ്മികസ്യാഭിമുക്തസ്യസൎവ്വഏവഹിപൂജ്യതേ ।
പ്രജാനുരാഗാൽധൎമ്മാച്ചദുഃഖോഛേദ്യോഹിധാൎമ്മികഃ ॥
സന്ധിഃകാൎയ്യോപ്യനാൎയ്യേണവിനാശേസമുപസ്ഥിതേ ।
വിനാതസ്യാശ്രയേണാന്യഃകുൎയ്യാന്നകാലയാപനം ॥
സംഹതത്വാൽയഥാവേണുൎന്നിബിഡഃകണ്ടകൈൎവൃതഃ ।
നശക്യതേതമുഛേത്തുംഭ്രാതൃസംഘാതവാംസ്തഥാ ॥
ബലിനാസഹയോദ്ധവ്യമിതിനാസ്തിനിദൎശനം ।
പ്രതിവാതംനഹിഘനഃകദാചിദുപസൎപ്പതി ॥
യമദഗ്നേഃസുതസ്യേവസൎവ്വഃസൎവ്വത്രസൎവ്വദാ ।
അനകയുദ്ധജയിനഃപ്രതാപാദേവഭുജ്യതേ ॥
അനേകയുദ്ധവിജയീസന്ധാനംയസ്യഗഛതി ।
തൽപ്രതാപേനതസ്യാശുവശമായാന്തിശത്രവഃ ॥

തത്രതാവൽബഹുഭിൎഗ്ഗുണൈരുപേതഃസന്ധേയോയംരാജാ । ചക്രവാ
കോവദൽപ്രാണിധേസൎവ്വത്രവവ്രജ,ഗത്വാപുനരാഗമിഷ്യസി । രാജാ
ചക്രവാകംപൃഷ്ടവാൻമന്ത്രിൻസന്ധേയാഃകതി ? താൻശ്രോതുമിഛാ
മി । മന്ത്രീബ്രൂതേ,ദേവകഥയാമിശൃണു ।

ബാലോവൃദ്ധോദീൎഘരോഗീതഥാജ്ഞാതിബഹിഷ്കൃതഃ ।
ഭീരുകോഭീരുജനകോലുബ്ധോലുബ്ധജനസ്തഥാ ॥
വിരക്തപ്രകൃതിശ്ചൈവവിഷയേഷ്വതിസക്തിമാൻ ।
അനേകചിത്തമന്ത്രസ്തുദേവബ്രാഹ്മണനിന്ദകഃ ।
ദൈവോപഹതകശ്ചൈവതഥാദൈവപരായണഃ ।
ദുൎഭിക്ഷവ്യസനോപേതോബഹുവ്യസനസംകുലഃ ॥
അദേശസ്ഥോബഹുരിപുൎയുക്തഃകാലേനയശ്ചന ।
സത്യധൎമ്മവ്യപേതശ്ചവിംശതിഃപുരുഷാഅമീ ॥
ഏതൈഃസന്ധിനകുൎവ്വീതവിഗൃഹ്ണീയാൽതുകേവലം । [ 74 ] എതേവിഗൃഹ്യമാണാഹിക്ഷിപ്രംയാന്തിരിപോൎവ്വേശം ॥
ബാലസ്യാല്പ്രഭാവത്വാന്നലോകോയാദ്ധുമിഛതി ।
യുദ്ധായുദ്ധഫലംയസ്മാൽജ്ഞാതുംശക്തോനബാലിശഃ ॥
ഉത്സാഹശക്തിഹീനത്വാൽവൃദ്ധോദീൎഘാമയസ്തഥാ ।
സ്വൈരേവപരിഭൂയേതേദ്വാവപ്യേതാപസംശയം ।
സുഖോഛേദ്യോഹിഭവതിസൎവ്വജ്ഞാതിവഹിഷ്കൃതഃ ।
തേജ്ഞാതയോവിനിഘ്നന്തിജ്ഞാതയസ്ത്വാത്മസാൽകൃതാഃ ॥
ഭീരുൎയ്യുദ്ധപരിത്യാഗാൽസ്വയമേവപ്രണശ്യതി ।
ഭീരുകോഭീരുപുരുഷൈഃസംഗ്രാമേതൈൎവ്വിമുച്യതേ ॥
ലുബ്ധസ്യാസന്നഭാഗിത്വാന്നയുദ്ധ്യന്തേ,നുനായിനഃ ।
ലുബ്ധാനുജീവകൈരേഷദാനഭിന്നൈൎന്നിഹന്യതേ ॥
സന്ത്യജ്യതേപ്രകൃതിഭിൎവ്വിരക്തപ്രകൃതിൎയ്യുധി ।
സുഖാഭിയോജ്യോഭവതിവിഷയേഷ്വതിസക്തിമാൻ ॥
അനേകചിത്തമന്ത്രസ്തുഭേദ്യോഭവതിമന്ത്രിണാ ।
അനവസ്ഥിതചിത്തത്വാൽകാൎയ്യതഃസഉപേക്ഷ്യതേ ॥
സമ്പത്തേശ്ചവിപത്തേശ്ചദൈവമേവഹികാരണം ।
ഇതിദൈവപരോദ്ധ്യായന്നാത്മാനമപിചേഷ്ടതേ ॥
ദുൎഭിക്ഷവ്യസനീചൈവസ്വയമേവവിസീദതി ।
ബലവ്യസനയുക്തസ്യയന്ത്രിശക്തിൎന്നജായതേ ॥
സദാധൎമ്മബലീയസ്ത്വാൽദേവബ്രാഹ്മണനിന്ദകഃ ।
വിശീൎയ്യതേസ്വയംഹ്യേഷദൈവോപഹതകസ്തഥാ ॥
അദേശസ്ഥോഹിരിപുണാസ്വല്പകേനാപിഹന്യതേ ।
ഗ്രാഹോല്പീയാനപിജലേഗജേന്ദ്രമപികൎഷതി ॥
ബഹുശത്രുസ്തുസംത്രസ്തഃശ്യേനമധ്യേകപോതവൽ ।
യേനൈവഗഛതിപഥാതേനൈവാശുവിപദ്യതേ ॥
അകാലസൈന്യംയുക്തസ്തുഹന്യതേകാലയോധിനാ ।
കൌശികേനഹതജ്യോതിൎന്നിശീഥഇവവായസഃ ॥
സത്യധൎമ്മവ്യപേതേനസന്ദധ്യാന്നകദാചന ।
സസന്ധിതോപ്യസാധുത്വാദചിരാൽയാതിവിക്രിയാം ॥

അപരമപികഥയാമിസന്ധിവിഗ്രഹയാനാസനസംശ്ര യാദ്വൈധീ
ഭാവാഃഷാൾ ഗുണ്യംകൎമ്മണാമാരംഭോപായഃ । പുരുഷത്വേദ്രവ്യസം
പൽ ദേശകാലവിഭാഗോ,രിനിപാതഃപ്രതീകാരഃ കാൎയ്യസിദ്ധിശ്ചപ
ഞ്ചാംഗോമന്ത്രഃ । സാമദാനഭേദദണ്ഡാശ്ചത്വാര ഉപായാഃ । ഉത്സാഹശ
ക്തിഃമന്ത്രശക്തിഃ പ്രഭുശക്തിശ്ചഇതിശക്തിത്രയം । എതൽസൎവ്വമാലോ
ച്യനിത്യവിജിഗീഷവോഭവന്തിമഹാന്തഃ ।

യാഹിപ്രാണപരിത്യാഗമൂല്യേനാപിനലഭ്യതേ ।
സാശ്രീൎന്നീതിവിദാംപശ്യചഞ്ചലാപിപ്രധാവതി ॥

തഥാചോക്തം । വിത്തം യദായസ്യസമംവിഭക്തം,
ഗൂഢശ്ചരഃസന്നിഭൃതശ്ചമന്ത്രഃ । [ 75 ] നചാപ്രിയംപ്രാണിഷ്ഠയോബ്രവീതി,
സസാഗരാന്താംപൃഥിവീംപ്രശാസ്തി ॥

കിംതുയദ്യപിമഹാമന്ത്രിണാഗൃദ്ധ്രേണസന്ധാനമുപന്യസ്തം തഥാപി
ഭൂതജയദൎപ്പാന്നാവമന്തവ്യം । ദേവതദേവംക്രിയതാം സിംഹളദ്വീപ
സ്യമഹാബലോനാമസാരസോരാജാസ്മന്മിത്രംജംബുദ്വീപേപശ്ചാൽ
കോപംജനയതു ।

യതഃ । സുഗുപ്തമാധായസുസംഹതേനബലേനവീരോവിചരന്നരാ
തിം

സന്താപയേൽയേനസമംസുതപ്തസ്തപ്തേനസന്ധാനമുപൈതിതപ്തഃ
രാജാഏവമസ്തുഇതിനിഗദ്യവിചിത്രനാമബകഃ സുഗുപ്തലേഖംദത്വാ
സിംഹളദ്വീപംപ്രഹിതഃ । അഥപ്രണിധിരാഗത്യഉവാചദേവശ്രൂയ
താംഅത്രത്യപ്രസ്താവഃഏവംതത്രഗൃദ്ധ്രേണോക്തം । യൽദേവമേഘവ
ൎണ്ണസ്തത്രചിരമുഷിതഃ സവേത്തികിം സന്ധേയഗുണയുക്തോഹിര
ണ്യഗൎഭോനവേതി । തതോ,സൌരാജ്ഞാസമാഹൂയപൃഷ്ടഃവായസകീദൃ
ശോ,സൗഹിരണ്യഗൎഭശ്ചക്രവാകോമന്ത്രീവാകീദൃശഃ । വായസഉവാച
ദേവഹിരണ്യഗൎഭോരാജായുധിഷ്ഠിരസമോമഹാശയഃ ചക്രവാകസ
മോമന്ത്രീനക്വാപ്യവലോക്യതേ । രാജാഹ,യദ്യേവംതദാകഥമസൌത്വ
യാവഞ്ചിതഃ ? വിഹസ്യമേഘവൎണ്ണഃപ്രാഹദേവ।

വിശ്വാസപ്രതിപന്നാനാംവഞ്ചനേകാവിദഗ്ധതാ ।
അങ്കമാരുഹ്യസുപ്തം ഹിഹത്വാകിന്നാമപൌരുഷം ॥

ശൃണുദേവതേനമന്ത്രിണാഹംപ്രഥമദൎശനഏവജ്ഞാതഃ കിന്തുമഹാശ
യോ,സൌരാജാതേനമയാവിപ്രലബ്ധഃ।

തഥാചോക്തം । ആത്മൗപമ്യേനയോവേത്തിദുൎജ്ജനംസത്യവാദിനം ।
സതഥാവഞ്ച്യതേധൂൎത്തൈബ്രാഹ്മണശ്ഛാഗലോയഥാ ॥

രാജോവാചകഥമേതൽ ? മേഘവൎണ്ണഃകഥയതി । അസ്തിഗൌതമസ്യാ
രണ്യേപ്രസ്തുതയജ്ഞഃ കശ്ചിൽബ്രാഹ്മണഃസേചയജ്ഞാൎത്ഥംഗ്രാമാന്ത
രാഛാഗം‌ഉപക്രീയസ്കന്ധേനീത്വാഗഛൻധൂൎത്തത്രയേണാവലോകിതഃ
തതസ്തേധൂൎത്താഃയദ്യേഷഛാഗഃകേനാപ്യുപായേനലഭ്യതേതദാമതിപ്ര
കൎഷോഭവതി സമാലോച്യ വൃക്ഷത്രയതലേക്രോശാന്തരേണ തസ്യ
ബ്രാഹ്മണസ്യാഗമനംപ്രതീക്ഷ്യപഥിസ്ഥിതാഃ । തത്രൈകേനധൂൎത്തേ
നഗഛൻ സബ്രാഹ്മണോഭിഹിതഃഭോബ്രാഹ്മണകിമിതികുക്കുരഃ സ്ക
ന്ധേനഊഹ്യതേ ? വിപ്രേണോക്തംനായംശ്ചാകിന്തുയജ്ഞഛാഗഃ ।
അഥാനന്തരംസ്ഥിതേനാന്യേനധൂൎത്തേനതഥൈവോക്തം തദാകൎണ്യ
ബാഹ്മണഛാഗംഭൂമൌനിധായമുഹുൎന്നിരീക്ഷ്യപുനഃ സ്കന്ധേകൃത്വാ
ഡോളായമാനമതിശ്ചലിതഃ ।

യതഃ । മതിൎഡോളായതേസത്യംസതാമപിഖലോക്തിഭിഃ ।
ത്രിഭിൎവ്വിശ്വാസിതശ്ചാസൌമ്രിയതേചിത്രകൎണ്ണവൽ ॥

രാജാഹകഥമേതൽ ? സകഥയതി,അസ്തികസ്മിംശ്ചിൽ വനോദ്ദേശേ
മദോല്ക്കടോനാമസിംഹഃ, തസ്യസേവകാസ്ത്രയഃ കാകോവ്യഘ്രോജം [ 76 ] ബുകശ്ച । അതൈൎഭ്രമത്ഭിഃകശ്ചിദുഷ്ട്രോദൃഷ്ടഃ പൃഷ്ടശ്ചകുതോഭവാനാ
ഗതഃസാൎത്ഥാൽഭ്രഷ്ടഃ?സചാത്മവൃത്താന്തമകഥയൽ।തതസ്തൈൎന്നീത്വാ
സിംഹേ,സൌസമൎപ്പിതഃ । തേനാഭയവാചംദത്വാചിത്രകൎണ്ണഇതിനാ
മകൃത്വാസ്ഥാപിതഃ । അഥകദാചിൽസിംഹസ്യശരീരവൈകല്യാൽഭൂരി
വൃഷ്ടികാരണാൽചാഹാരം അലഭമാനാസ്തേവ്യഗ്രാബഭൂവുഃ । തത
സ്തൈരാലോചിതം ചിത്രകൎണ്ണമേവയഥാസ്വാമീവ്യാപാപാദയതിതഥാ,
നുഷ്ഠീയതാംകിമനേനകണ്ടകഭുജാ ? വ്യാഘ്രഉവാചസ്വാമിനാഭയവാ
ചംദത്വാഅനുഗ്രഹീതസ്തൽകഥമേവംസംഭവതി। കാകോബ്രൂതേ, ഇഹ
സമയേപരിക്ഷീണഃസ്വാമീപാപമപികരിഷ്യതി ।

യതഃ । ത്യജേൽക്ഷുധാൎത്തോമഹിളാംസ്വപുത്രം,
ഖാദേൽക്ഷുധാൎത്താഭുജഗീസ്സ്വമണ്ഡം ।
ബുഭുക്ഷിതഃകിംനകരോതിപാപം,
ക്ഷീണാനരാനിഷ്കരുണാഭവന്തി ॥

അന്യച്ച । മത്തഃപ്രമത്തശ്ചോന്മത്തഃശ്രാന്തഃക്രുദ്ധോബുഭുക്ഷിതഃ ।
ലുബ്ധോഭീരുസ്ത്വരായുക്തഃകാമുകശ്ചനധൎമ്മവിൽ ॥

ഇതിസഞ്ചിന്ത്യസൎവ്വെസിംഹാന്തികംജഗ്മുഃ।സിംഹേനോക്തംആഹാരാ
ൎത്ഥംകിഞ്ചിൽപ്രാപ്തം ? തെരുക്തംയത്നാദപിനപ്രാപ്തംകിഞ്ചിൽ । സിം
ഹേനോക്തംകോധുനാജീവനോപായഃ ? കാകോവദതിദേവ സ്വാധീ
നാഹാരപരിത്യാഗാൽസൎവ്വനാശോയമുപസ്ഥിതഃ।സിംഹേനോക്തം അ
ത്രാഹാരഃകഃസ്വാധീനഃ ? കാകഃകൎണ്ണേകഥയതിചിത്രകൎണ്ണഇതി । സിം
ഹോഭൂമിംസ്പൃഷ്ട്വാകൎണ്ണൌസ്പൃശതി,അഭയവാചംദത്വാധൃതോ, യമസ്മാ
ഭിഃ ? തൽകഥമേവംസംഭവതി ?

തഥാച । നഭൂപ്രദാനംനസുവൎണ്ണദാനംനഗോപ്രദാനംനതഥാന്നദാ
നം ।

യഥാവദന്തീഹമഹാപ്രദാനംസൎവ്വേഷുദാനേഷ്വഭയപ്രദാനം ॥

അന്യച്ച । സൎവ്വകാമസമൃദ്ധസ്യഅശ്വമേധസ്യയൽഫലം ।
തൽഫലംലഭതേസംയൿരക്ഷിതേശരണാഗതേ ॥

കാകോബ്രൂതേ,നാസൌസ്വാമിനാവ്യപാദയിതവ്യഃ കിന്ത്വസ്മാഭിരേ
വതഥാകൎത്തവ്യംയഥാസൌസ്വദേഹദാനമംഗീകരോതി । സിംഹസ്ത
ൽശ്രുത്വാതൂഷ്ണീംസ്ഥിതഃ । തതോലബ്ധാവകാശഃകൂടംകൃത്വാസൎവ്വാനാദാ
യസിംഹാന്തികംഗതഃ । അഥകാകേനോക്തംദേവയത്നാദപ്യാഹാരോ
നപ്രാപ്തഃഅനേകോപവാസഖിന്നഃ സ്വാമീതദിദാനീംമദീയമാംസമു
പഭുജ്യതാം ।

യതഃ । പ്രകൃതിഃസ്വാമിനാത്യക്ത്വാസമൃദ്ധാപിനാജീവതി ।
അപിധന്വന്തരിൎവ്വൈദ്യഃകിങ്കരോതിഗതായുഷഃ ॥

കിഞ്ച । സ്വാമിമൂലാഭവന്ത്യേവസൎവ്വാഃപ്രകൃതയഃഖലു ।
സമൂലേഷ്വപിവൃക്ഷേഷുപ്രയത്നഃസഫലോനൃണാം ॥

സിഃഹേനോക്തംവരംപ്രാണപരിതാഗോന പുനരീദൃശികൎമ്മണിപ്രവൃ
ത്തിഃ । ജംബുകേനാപിതഥോക്തം । തതഃസിംഹേനോക്തംമൈവം । അ [ 77 ] ഥവ്യാഘ്രേണോക്തം മദ്ദേഹേനജീവതുസ്വാമി । സിംഹേനോക്തം നക
ദാചിദേവമുചിതം । അഥചിത്രകൎണ്ണോപിജാതവിശ്വാസസ്തദൈവാ
ത്മാനമാഹതതസ്തദ്വചനാൽതേനവ്യാഘ്രേണാ,സൌകുക്ഷിംവിദാൎയ്യ
വ്യാപാദിതഃസൎവ്വൈൎഭക്ഷിതശ്ച । അതോഹംബ്രവീമിമതിൎഡോളായ
തേസത്യമിത്യാദി । തതഃതൃതീയധൂൎത്തവചനം ശ്രുത്വാസ്വമതിഭ്രമംനി
ശ്ചിത്യഛാഗംത്യക്ത്വാ ബാഹ്മണഃസ്നാത്വാഗൃഹംയയൌ । സഛാഗ
സ്തൈൎദ്ധൂൎത്തൈൎന്നീത്വാഭക്ഷിതഃഅതോഹം ബ്രവീമിആത്മൌപമ്യേ
നയോവേത്തീത്യാദി । രാജാഹ,മേഘവൎണ്ണഃകഥംശത്രുമധ്യേത്വയാചി
രമുഷിതം ? കഥംവാതേഷാമനുനയഃകൃതഃ ? മേഘവൎണ്ണഉവാചദേവ
സ്വാമികാൎയ്യാൎത്ഥിനാസ്വപ്രയോജനവശാൽവാകിംനാക്രിയതേ ?

പശ്യ । ലോകോവഹതികിംരാജൻശിരസാദഗ്ധുമിന്ധനം ।
ക്ഷാളയന്നപിവൃക്ഷാംഘ്രിംനദീവേലാനികൃന്തതി ॥

തഥാചോക്തം । സ്കന്ധേനാപിവഹേൽശത്രൂൻകാൎയ്യമാസാദ്യബുദ്ധി
മാൻ ।
യഥാവൃദ്ധേനസൎപ്പേണമണ്ഡൂകാവിനിപതിതാഃ ॥

രാജാഹ,കഥമേതൽ ? മേഘവൎണ്ണഃ കഥയതി,അസ്തിജീൎണ്ണോദ്യാനേമ
ന്ദവിഷനാമാസൎപ്പഃ സോതിജീൎണ്ണതയാആഹാരമപ്യന്വേഷ്ടുമക്ഷമഃ
സരസ്തീരേപതിത്വാസ്ഥിതഃ । തതോദൂരാദേവകേനചിന്മണ്ഡൂകേനദൃ
ഷ്ടഃപൃഷ്ടശ്ചകിമിതിത്വമാഹാരംനാന്വിഛസി ?സാൎപ്പോ,വദൽഗഛഭദ്ര
മമമന്ദഭാഗ്യസ്യപ്രശ്നേനകിം?തതഃസംജാതകൌതുകഃസചഭേകഃസ
ൎവ്വഥാകഥ്യതാമിത്യാഹ । സൎപ്പോപ്യാഹഭദ്രബ്രഹ്മപുരവാസിനഃ ശ്രോ
ത്രിയസ്യകൌണ്ഡിന്യസ്യപുത്രോവിംശതിവൎഷീയഃ സൎവ്വഗുണസമ്പ
ന്നഃദുൎദ്ദൈവാൽമമനൃശംസസ്വഭാവാന്മയാദഷ്ടഃ । തംപുത്രം സുശീല
നാമാനംമൃതമാലോക്യമൂൎച്ശിതഃ കൌണ്ഡിന്യഃപൃഥിവ്യാംലുലോഠ । അ
നന്തരം ബ്രഹ്മപുരവാസിനഃ സൎവ്വേബാന്ധവാസ്തത്രാഗത്യ ഉപവി
ഷ്ടാഃ ।

തഥാചോക്തം । ഉത്സവേവ്യസനേയുദ്ധേദുൎഭിക്ഷേരാഷ്ട്രവിപ്ലവേ ।
രാജദ്വാരേശ്മശാനേചയസ്തിഷ്ഠതിസബാന്ധവഃ ॥

തത്രകപിലോനാമസ്നാപകോ,വദൽ, അരേകൌണ്ഡിന്യ മൂഢോസി
തേനൈവം വിലപസി ।

ശൃണു । ക്രോഡീകരോതിപ്രഥമംയഥാജാതമനിത്യതാ ।
ധാത്രീവജനനീപശ്ചാൽതഥാശോകസ്യകഃക്രമഃ ॥

തഥാ । ക്വഗതാഃപൃഥിവീപാലാഃസാമാത്യബലവാഹനാഃ ॥
വിയോഗസാക്ഷിണീയഷാംഭൂമിരദ്യാപിതിഷ്ഠതി ।

അപരഞ്ച । കായഃസന്നിഹിതാപായഃസമ്പദഃപദമാപദാം ।
സമാഗമാഃസാപഗമാഃസൎവ്വമുല്പാദിഭംഗുരം ॥
പ്രതിക്ഷണമയംകായഃക്ഷീയമാണോനലക്ഷ്യതേ ।
ആമകുംഭഇവാംഭസ്ഥോവിശീൎണ്ണഃസൻവിഭാവ്യതേ ॥
ആസന്നതരതാമേതിമൃത്യുൎജ്ജന്തോൎദ്ദിനേദിനേ। [ 78 ] ആഘാതംനീയമാനസ്യബദ്ധ്യസ്യേവപദേപദേ ॥
അനിത്യംയൌവനംരൂപംജീവിതംദ്രവ്യസഞ്ചയഃ ।
ഐശ്വൎയ്യംപ്രിയസംഭാസോമുഹ്യേൽതത്രനപണ്ഡിതഃ ॥
യഥാകാഷ്ഠഞ്ചകാഷ്ഠഞ്ചസമേയാതാംമഹോദധൌ ।
സമേത്യചവ്യപേയാതാംതദ്വൽഭൂതസമാഗമഃ ॥
തഥാഹിപഥികഃകശ്ചിഛായാമാശ്രിത്യതിഷ്ഠതി
വിശ്രമ്യചപുനൎഗ്ഗഛേൽതദ്വൽഭൂതസമാഗമഃ ॥

അന്യച്ച । പഞ്ചഭിൎന്നിൎമ്മിതേദേഹേപഞ്ചത്വഞ്ചപുനൎഗ്ഗതേ ।
സ്വാംസ്വാംയോനിമനുപ്രാപ്തേതത്രകാപരിവേദനാ ॥
യാവതഃകുരുതേജന്തുഃസംബന്ധാൻമനസഃപ്രിയാൻ ।
താവന്തോപിവിലിഖ്യന്തേഹൃദയേശോകശങ്കവഃ ॥
നായമത്യന്തസംവാസോലഭ്യതേയേനകേനചിൽ
അപിസ്വേനശരീരേണകിമുതാന്യേനകേനചിൽ ॥

അപിച । സംയോഗോഹിവിയോഗസ്യസംസൂചയതിസംഭവം ।
അനതിക്രമണീയസ്യജന്മമൃത്യോരിവാഗമം ॥
ആപാതരമണീയാണാംസംയോഗാനാംപ്രിയൈഃസഹ ।
അപഥ്യാനാമിവാന്നാനാംപരിണാമോ,തിദാരുണഃ ॥

അപരഞ്ച । വ്രജന്തിനനിവൎത്തന്തേസ്രോതാംസിസരിതാംയഥാ
ആയുരാദായമൎത്യാനാംതഥാരാത്ര്യഹനീസദാ ॥
സുഖാസ്വാദപരോയസ്തുസംസാരേസത്സമാഗമഃ ।
സവിയോഗാവസാനത്വാൽദുഃഖാനാംധുരിയുജ്യതേ ॥
അതഏവഹിനേഛന്തിസാധവഃസത്സമാഗമം ।
യൽവിയോഗാസിലൂനസ്യമനസോനാസ്തിഭേഷജം ॥
സുകൃതാന്യപികൎമ്മാണിരാജഭിഃസഗരാദഭിഃ ।
അഥതാന്യേവകൎമ്മാണിതേചാപിപ്രളയംഗതാഃ ॥
സഞ്ചിന്ത്യ സഞ്ചിന്ത്യതമുഗ്രദണ്ഡം മൃത്യുംമനുഷ്യസ്യവിചക്ഷ
ണസ്യ ।
വൎഷാംബുസിക്താഇവചൎമ്മബന്ധാഃസൎവ്വപ്രയത്നാഃശിഥിലീഭ
വന്തി ॥
യാമേവരാത്രിംപ്രഥമാമുപൈതിഗൎഭേനിവാസീനരവീരലോകഃ ।
തതഃപ്രഭൃത്യസ്ഖലിതപ്രയാസഃസപ്രത്യഹംമൃത്യുസമീപമേതി ॥

അതഃസംസാരംവിചാരയശോകോയമജ്ഞാനസ്യപ്രപഞ്ചഃ ।

പശ്യ । അജ്ഞാനംകാരണംനസ്യാൽവിയോഗോയദികാരണം ।
ശോകോദിനേഷുഗഛത്സുവൎദ്ധതാമപയാതികിം ॥

തദത്രാത്മാനമനുസന്ധേഹിശോകചൎച്ചാംപരിഹര ।

യതഃ । അകാണ്ഡപാതജാതാനാമസ്ത്രാണാംമൎമ്മഭേദിനാം ।
ഗാഢശോകപ്രഹാരാണാമചിന്തൈവമഹൌഷധം ॥

തതസ്തൽവചനംനിശമ്യപ്രബുദ്ധഇവകൌണ്ഡിന്യഉത്ഥായാബ്രവീ
ൽതദലമിദാനീംഗൃഹനരകവാസേനവനമേവഗഛാമി । കപിലഃപുന
രാഹ [ 79 ] വനേപിദോഷാഃപ്രഭവന്തിരാഗിണാം,
ഗൃഹേ,പിപഞ്ചേന്ദ്രിയനിഗ്രഹസ്തപഃ ।
അകുത്സിതേകൎമ്മണിയഃപ്രവൎത്തതേ,
നിവൃത്തരാഗസ്യഗൃഹംതപോവനം ॥

യതഃ । ദുഃഖിതോപിചരേൎൽധൎമ്മംയത്രകുത്രാശ്രമേരതഃ ।
സമഃസൎവ്വേഷുഭൂതേഷുനലിംഗംധൎമ്മകാരണം ॥

ഉക്തഞ്ച । വൃത്യൎത്ഥംഭോജനംയേഷാംസന്താനാൎത്ഥഞ്ചമൈഥുനം ।
വാൿസത്യവചനാൎത്ഥായദുൎഗ്ഗാണ്യപിതരന്തിതേ ॥

തഥാഹി । ആത്മാനദീസംയമപുണ്യതീൎത്ഥാ,
സത്യോദകാശീലതടാദയോൎമ്മിഃ

തത്രാഭിഷേകം കുരുപാണ്ഡുപുത്ര,
നവാരിണാശുദ്ധ്യതിചാന്തരാത്മാ ॥

വിശേഷതശ്ച । ജന്മമൃത്യുജരാവ്യാധിവേദനാഭിരുപദ്രുതം ।
സംസാരമിദമുല്പന്നമസാരംത്യജതഃസുഖം ॥

യതഃ । ദുഃഖമേവാസ്തിനസുഖംയസ്മാൽതദുപലക്ഷ്യതേ ।
ദുഃഖാൎത്തസ്യപ്രതീകാരേസുഖസംജ്ഞാവിധീയതേ ॥

കൌണ്ഡിന്യോബ്രൂതേ, ഏവമേവ । തതോ,ഹംതേനശോകാകുലേന
ബാഹ്മണേനശപ്തഃയദദ്യാരഭ്യമണ്ഡൂകാനാംവാഹനംഭവിഷ്യസീതി।
കപിലോബ്രൂതേ, സംപ്രത്യുപദേശാസഹിഷ്ണുൎഭവാൻ ശോകാവിഷ്ടം
തേഹൃദയംതഥാപികാൎയ്യ്യംശൃണു ।

സംഗഃസൎവ്വാത്മനാത്യാജ്യഃസചത്യക്തുംനശക്യതേ ।
സസത്ഭിഃസഹകൎത്തവ്യഃസതാംസംഗോഹിഭേഷജം ॥

അന്യച്ച । കാമഃസൎവ്വാത്മനാഹേയഃസചേദ്ധാതുന്നശക്യതേ
സ്വഭാൎയ്യാംപ്രതികൎത്തവ്യഃസൈവതസ്യഹിഭേഷജം ॥

എതഛ്രുത്വാസകൌണ്ഡിന്യഃ കപിലോപദേശാമൃതപ്രശാന്തശോകാ
നലോയഥാവിധിദണ്ഡഗ്രഹണംകൃതവാൻ । അതോബാഹ്മണശാ
പാന്മണ്ഡൂകാൻവോഢുമത്രതിഷ്ഠാമി । അനന്തരംതേനമണ്ഡൂകേനഗ
ത്വാമണ്ഡൂകനാഥസ്യജനപദനാമ്നോ,ഗ്രേതൽ കഥിതം,തതോസാവാ
ഗത്യമണ്ഡൂകനാഥസ്തസ്യസൎപ്പസ്യപൃഷ്ഠമാരൂഢവാൻ, സചസൎപ്പ
സ്തംപൃഷ്ഠേകൃൎത്വാചിത്രപദക്രമംബഭ്രാമ। പരേദ്യുശ്ചലിതുമസമൎത്ഥംതം
മണ്ഡൂകനാഥോവദൽ,കിമദ്യഭവാൻമന്ദഗതിഃ ? സൎപ്പോബ്രൂതേ,ദേവ
ആഹാരവിരഹാദസമൎത്ഥോസ്മി । മണ്ഡൂകനാഥോ,വദൽഅസ്മദാജ്ഞ
യാമണ്ഡൂകാൻഭക്ഷയ, തതോഗൃഹീതോ,യം മഹാപ്രസാദ ഇത്യു
ക്ത്വാക്രമശോമണ്ഡൂകാൻഖാദിതവാൻ । അഥനിൎമ്മണ്ഡൂകംസരോവി
ലോക്യമണ്ഡൂകനാഥോ,പിതേനഖാദിതഃ । അതോഹം ബ്രവീമിസ്ക
ന്ധേനാപിവഹേഛത്രൂനിത്യാദി । ദേവയാത്വിദാനിംപുരാവൃത്താഖ്യാന
കഥനംസൎവ്വഥാസന്ധേയോ,യം ഹിരണ്യഗൎഭോരാജാസന്ധീയതാമി
തിമേമതിഃ । രാജോവാച,കോ,യംഭവതോവിചാരഃ? യതോജിതസ്താവ
ദയമസ്മാഭിഃതതോയദ്യസ്മൽ സേവയാവസതി,തദാസ്താംനോചേൽ [ 80 ] വിഗൃഹ്യതാം । അത്രാന്തരേജംബുദ്വീപാദാഗത്യകേനോക്തം ദേവ
സിംഹളദ്വീപസ്യസാരസോരാജാ സംപ്രതിജംബുദ്വീപമാക്രമ്യാവതി
ഷ്ഠതേ । രാജാസസംഭ്രമംബ്രൂതേകിംകിം ? ശുകഃ പൂൎവ്വോക്തംകഥയതി ।
ഗൃദ്ധ്രഃ സ്വഗതമുവാച,സാധുരേചക്രവാകമന്ത്രിൻ സൎവ്വജ്ഞസാധു
സാധു । രാജാസകോപമാഹആസ്താംതാവദയം,ഗത്വാതമേവസമൂലമു
ന്മൂലയാമി । ദൂരദൎശീവിഹസ്യാഹ ।

നശരന്മേഘവൽകാൎയ്യംവൃഥൈവഘനഗൎജ്ജിതം ।
പരസ്യാൎത്ഥമനൎത്ഥംവാപ്രകാശയതിനോമഹാൻ ॥

അപരഞ്ച । ഏകദാനവിഗൃഹ്ണീയാൽബഹൂൻരാജാതിഘാതിനഃ ।
സദൎപ്പോപ്യുരഗഃകീടൈഃബഹുഭിൎന്നാശ്യതേധ്രുവം ॥

ദേവകിമിതിവിനാസന്ധാനംഗമനമസ്തി ? യതസ്തദാസ്മൽപശ്ചാൽ
പ്രകോപോ,നേനകൎത്തവ്യഃ ।

അപരഞ്ച । യോൎത്ഥതത്വമവിജ്ഞായക്രോധസ്യൈവശംഗതഃ ।
സതഥാതപ്യതേമൂഢോബ്രാഹ്മണോനകുലാൽയഥാ ॥

രാജാഹകഥമേതൽ ? ദൂരദൎശീകഥയതി,അസ്ത്യുജ്ജയന്യാംമാധവോനാ
മവിപ്രഃതസ്യബ്രാഹ്മണീപ്രസൂതാബാലാപത്യസ്യരക്ഷാൎത്ഥം ബ്രാഹ്മ
ണമവസ്ഥാപ്യസ്നാതുംഗതാ । അഥ ബാഹ്മണായരാജ്ഞഃ പാൎവ്വണ
ശ്രാൎദ്ധംദാതുമാഹ്വാനമാഗതം,തഛ്രുത്വാബ്രാഹ്മണഃ സഹജദാരിദ്രാദ
ചിന്തയൽയദിസത്വരംനഗഛാമിതദാന്യഃകശ്ചിൽ ശ്രുത്വാ ശാൎദ്ധംഗ്ര
ഹീഷ്യതി ।

യതഃ । ആദാനസ്യപ്രദാനസ്യകൎത്തവ്യസ്യചകൎമ്മണഃ ।
ക്ഷിപ്രമക്രിയമാണസ്യകാലഃപിബതിതദ്രസം ॥

കിന്തുബാലകസ്യാത്രരക്ഷകോനാസ്തിതൽ കിംകരോമിയാതുചിരകാല
പാലിതമിമംനകുലംപുത്രനിൎവ്വിശേഷംബാലകരക്ഷായാം വ്യവസ്ഥാ
പ്യഗഛാമി,തഥാകൃത്വാഗതഃ । തതസ്തേനനകുലേനബാലകസമീപമാ
ഗഛൻ കൃഷ്ണസൎപ്പോദൃഷ്ട്വാവ്യാപാദ്യകോപാൽ ഖന്ധംഖന്ധം കൃത്വാ
ഖാദിതഃ തതോ,സൌനകുലോബാഹ്മണമായാന്തം അവലോക്യരക്ത
വിലിപ്തമുഖപാദഃ സത്വരമുപാഗമ്യതച്ചരണയോൎല്ലുലോഠ । തതഃസ
വിപ്രസ്തഥാവിധംതംദൃഷ്ട്വാബാലകോ,നേനഖാദിതഃ ഇത്യവധാൎയ്യന
കുലംവ്യാപാദിതവാൻ । അനന്തരം യാവദുസൃത്യാപത്യംപശ്യതി ബ്രാഹ്മ
ണഃ.താവൽ ബാലകഃ സുസ്ഥഃസൎപ്പശ്ചവ്യാപാദിതസ്തിഷ്ഠതി । തതസ്ത
മുപകാരകംനകുലംനിരീക്ഷ്യഭാവിതചേതാഃസന്തപ്തഃ സപരം വിഷാ
ദമഗമൽഅതോ,ഹംബ്രവീമിയോൎത്ഥതത്വമവിജ്ഞായഇത്യാദി ।

അപരഞ്ച । കാമഃക്രോധസ്തഥാമോഹോലോഭോമാനോമദസ്തഥാ ।
ഷഡ്വൎഗ്ഗമുത്സൃജേദേനംഅസ്മിംസ്ത്യക്തേസുഖീനൃപഃ ॥

രാജാഹമന്ത്രിൻഏഷതേനിശ്ചയഃ ? മന്ത്രീബ്രൂതേഏവമേവ ।

യതഃ । സ്മൃതിശ്ചപരമാൎത്ഥേഷുവിതൎക്കോജ്ഞാനനിശ്ചയഃ ।
ദൃഢതാമന്ത്രഗുപ്തിശ്ചമന്ത്രിണഃപരമോഗുണഃ ॥

തഥാച । സഹസാവിദധീതനക്രിയാമവിവേകഃപരമാപദാംപദം । [ 81 ] വൃണതേഹിവിമൃശ്യകാരിണംഗുണലുബ്ധാഃസ്വയമേവസമ്പദഃ ॥
തൽദേവയദീദാനീംഅസ്മൽവചനംക്രിയതേതദാസന്ധായഗമ്യതാം ।

യതഃ । യദ്യപ്യുപായാശ്ചത്വാരോനിൎദ്ദിഷ്ടാഃസാദ്ധ്യസാധനേ ।
സംഖ്യാമാത്രംഫലംതേഷാംസിദ്ധിഃസാമ്നിവ്യവസ്ഥിതാഃ ॥

രാജാഹകമേവംസംഭവതി ? മന്ത്രീബ്രൂതേദേവസത്വരംഭവിഷ്യതി ।

യതഃ । മൃൽഘടവൽസുഖഭേദ്യോദുസ്സന്ധാനശ്ചദുൎജ്ജനോഭവതി ।
സുജനസ്തുകനകഘടവൽദുൎഭേദ്യശ്ചാശുസന്ധേയഃ ॥

അപരഞ്ച । അജ്ഞഃസുഖമാരാദ്ധ്യഃസുഖതരമാരാധ്യതേവിശേഷജ്ഞഃ।
ജ്ഞാനലവദുൎവ്വിദഗ്ധംബ്രഹ്മാപിതംനരംനരഞ്ജയതി ॥

വിശേഷതശ്ചായംധൎമ്മജ്ഞോരാജാസൎവ്വജ്ഞോമന്ത്രീച ।ജ്ഞാതമേത
ന്മയാപൂൎവ്വംമേഘവൎണ്ണവചനാൽതൽകൃതകാൎയ്യസന്ദൎശനാച്ച।

യതഃ । കൎമ്മാനുമേയാഃസൎവ്വത്രപരോക്ഷേഗുണവൃത്തയഃ ।
തസ്മാൽ പരോക്ഷവൃത്താനാംഫലൈഃകൎമ്മാനുഭാവ്യതേ ॥

രാജാഹഅലമുത്തരോത്തരേണയഥാഭിപ്രേതമനുഷ്ഠീയതാം।ഏതന്മന്ത്ര
യിത്വാഗൃദ്ധ്രോമഹാമന്ത്രീതത്രയഥാൎഹംകൎത്തവ്യമിത്യുക്ത്വാ ദുൎഗ്ഗാഭ്യന്ത
രംചലിതഃ । തതഃ പ്രണിധിബകേനാഗത്യരാജ്ഞോ ഹിരണ്യഗൎഭസ്യ
നിവേദിതം,ദേവസന്ധിം കൎത്തുംമഹാമന്ത്രീഗൃദ്ധ്രോ,സ്മൽ സമീപമാ
ഗഛതി । രാജഹംസോബ്രൂതേമന്ത്രിൻപുനഃ സന്ധിനാകേനചിദത്രാ
ഗന്തവ്യം । സൎവ്വജ്ഞോവിഹസ്യാഹദേവനശങ്കാസ്പദമേതൽ, യതോ
സൌമഹാശയോ ദൂരദൎശീഅഥവാസ്ഥിതിരിയംമന്ദമതീനാംകദാചിൽ
ശങ്കൈവനക്രിയതേ ।

തഥാഹി । സരസിബഹുശസ്താരാഛായേക്ഷണാൽപരിവഞ്ചിതഃ ।
കുമുദവിടപാന്വേഷീഹംസോനിശാസുവിചക്ഷണഃ ॥
നദശതിപുനസ്താരാശങ്കീദിവാപിസിതോല്പലം ।
കുഹകചകിതോലോകഃസത്യേപ്യപായമപേക്ഷതേ ।
ദുൎജ്ജനദൂഷിതമനസഃസുജനേഷ്വപിനാസ്തിവിശ്വാസഃ ।
ബാലഃപായസദഗ്ധോദധ്യപിഫൂൽകൃതംഭുങ്ക്തേ ॥

തൽദേവയഥാശക്തിതൽ പൂജാൎത്ഥംരത്നോപഹാരാദിസാമഗ്രീ സുസ
ജ്ജീക്രിയതാം,തഥാനുഷ്ഠിതേ സതിസഗൃദ്ധ്രോമന്ത്രീദുൎഗ്ഗദ്വാരാച്ചക്രവാ
കേണഉപഗമ്യസൽകൃത്യാനീയരാജദൎശനം കാരിതോദത്താസനേചോ
പവിഷ്ടഃ। ചക്രവാകഉവാചയുഷ്മദായത്തംസൎവ്വംസേഛയോപഭുജ്യതാ
മിദംരാജ്യം । രാജഹംസോബ്രൂതേ,ഏവമേവദൂരദൎശീകഥയതിഏവമേ
വൈതൽകിന്ത്വിദാനീംബഹുപ്രപഞ്ചവചനംനിഷ്പ്രയോജനം ।

യതഃ । ലുബ്ധമൎത്ഥേനഗൃഹ്ണീയാൽസ്തബ്ധമഞ്ജലികൎമ്മണാ ।
മൂൎഖംഛന്ദോനുവൃത്തേനയഥാതഥ്യേനപണ്ഡിതം ॥

അന്യച്ച । സത്ഭാവേനഹരേന്മിത്രംസംഭ്രമേണതുബാന്ധവാൻ ।
സ്ത്രീഭൃത്യൌദാനമാനാഭ്യാംദാക്ഷിണ്യേനേതരാഞ്ജനാൻ ॥

തദിദാനീംസന്ധായഗമത്യാംമഹാപ്രതാപശ്ചിത്രവൎണ്ണോരാജാ । ചക്ര
വാകോബ്രൂതേയഥാസന്ധാനകാൎയ്യംതദപ്യുച്യതാം । രാജഹംസോബ്രൂ [ 82 ] തേകതിപ്രകാരാഃസന്ധീനാംസംഭവന്തി ? ഗൃദ്ധ്രോബ്രൂതേകഥയാമി
ശ്രൂയതാം ।

ബലീയസാഭിയുക്തസ്തുനൃപോനാന്യപ്രതിക്രിയഃ ।
ആപന്നഃസന്ധിമന്വിഛൽകുൎവ്വാണഃകാലയാപനം ॥
കപാലഉപഹാരശ്ചസന്താനഃസംഗസ്തഥാ ।
ഉപന്യാസഃപ്രതീകാരഃസംയോഗഃപുരുഷാന്തരഃ ॥
അദൃഷ്ടനരആദിഷ്ടആത്മാവിഷ്ടഉപഗ്രഹഃ ।
പരിക്രമസ്തഥോഛന്നസ്തഥാചപരഭൂഷണഃ ॥
സ്കന്ധോപനേയഃസന്ധിശ്ചഷോഡശൈതേപ്രകീൎത്തിതാഃ ॥
ഇതിഷൌഡശകംപ്രാഹുഃസന്ധിംസന്ധിവിചക്ഷണാഃ ॥
കപാലസന്ധിൎവ്വിജ്ഞേയഃകേവലംസമസന്ധിതഃ
സമ്പ്രദാനാൽഭവതിയഉപഹാരഃസഉച്യതേ ॥
സന്താനസന്ധിൎവ്വിജ്ഞേയോദാരികാദാനപൂൎവ്വകഃ ।
സത്ഭിസ്തുസംഗതഃസന്ധിൎമ്മൈത്രീപൂൎവ്വഉദാഹൃതഃ ॥
യാവദായുഃപ്രമാണസ്തുസമാനാൎത്ഥപ്രയോജനം ।
സംപത്തൗ‌വാവിപത്തൌവാകാരണൈൎയ്യോനഭിദ്യതേ ॥
സംഗതഃസന്ധിരേവായംപ്രകൃഷ്ടത്വാൽസുവൎണ്ണവൽ ।
തഥാന്യൈഃസന്ധികുശലൈഃകാഞ്ചനഃസഉദാഹൃതഃ ॥
ദ്രവ്യാത്മകാൎയ്യസിദ്ധിന്തുസമുദ്ദിശ്യക്രിയേതയഃ
സഉപന്യാസകുശലൈരുപന്യാസഉദാഹൃതഃ ॥
മയാസ്യോപകൃതംപൂൎവ്വംമമാപ്യേഷകരിഷ്യതി ।
ഇതിയഃക്രിയതേസന്ധിഃപ്രതീകാരഃസഉച്യതേ ॥

അന്യച്ച । ഉപകാരംകരോമ്യസമമാപ്യേഷകരിഷ്യതി ।
അയഞ്ചാപിപ്രതീകാരോരാമസുഗ്രീവയോരിവ ॥
എകാൎത്ഥാംസമ്യഗുദ്ദിശ്യക്രിയാംയത്രഹിഗഛതി ।
സമംഹിതല്പ്രമാണേനസചസംയോഗഉച്യതേ ।
ആവയോൎയ്യോധമുഖ്യൈസ്തുമദൎത്ഥഃസാധ്യതാമിതി ।
യസ്മിൻപണസ്തുക്രിയതേസന്ധിഃപുരുഷാന്തരഃ ॥
ത്വയൈകേനമദീയോ,ൎത്ഥഃസംപ്രസാംധ്യസ്ത്വസാവിതി
യത്രശത്രുഃപണംകുൎയ്യാൽസോ,ദൃഷ്ടപുരുഷഃസ്മൃതഃ ॥
യത്രഭൂമ്യേകദേശേനപണേനരിപുവൎജ്ജിതഃ ।
സന്ധീയതേസന്ധിവിത്ഭിഃസചാദിഷ്ടഉദാഹൃതഃ ॥
സ്വസൈന്യേനതുസന്ധാനമാത്മാദിഷ്ടഉദാഹൃതഃ ।
ക്രിയതേപ്രാണരക്ഷാൎത്ഥംസൎവ്വദാനാദുപഗ്രഹഃ ॥
കോശാംശനാൎദ്ധകോശേണസൎവ്വകോശേനവാപുനഃ ।
ശിഷ്ടസ്യപ്രതിരക്ഷാൎത്ഥംപരിക്രയഉദാഹൃതഃ ॥
ഭുവാംസാരവതീനാന്തുദാനാദുഛന്നഉച്യതേ ।
ഭൂമ്യുത്ഥഫലദാനേനസൎവ്വേണപരഭൂഷണഃ ॥
പ്രതിഛിന്നംഫലംയത്രപ്രതിസ്കന്ധേനദീയതേ ।
സ്കന്ധോപനേയംതംപ്രാഹുഃസന്ധിംസന്ധിവിചക്ഷണാഃ ॥ [ 83 ] പരസ്പരോപകാരസ്തുമൈത്രീസംബന്ധകസ്തഥാ ।
ഉപഹാരശ്ചവിജ്ഞേയാശ്ചത്വാരശ്ചൈവസന്ധയഃ ॥
എകഏവോപഹാരസ്തുസന്ധിരേവമതോമമ ।
ഉപഹാരവിഭേദാസ്തുസൎവ്വേമൈത്രവിവൎജ്ജിതാഃ ॥
അഭിയോക്താബലീയസ്ത്വാദലബ്ധ്വാനനിവൎത്തതേ।
ഉപഹാരദൃതേതസ്മാൽസന്ധിരന്യോനവിദ്യതേ ॥
ചക്രവാകഉവാച।
അയംനിജഃപരോവേതിഗണനാലഘുചേതസാം ।
ഉദാരചരിതാനാനൂവസുധൈവകുടുംബകം ॥

അപരഞ്ച । മാതൃവൽപരദാരേഷുപരദ്രവ്യേഷുലോഷ്ട്രവൽ ।
ആത്മവൽസൎവ്വഭൂതേഷുയഃപശ്യതിസപണ്ഡിതഃ ॥

രാജാഹഭവന്തോമഹാന്തഃ പണ്ഡിതാശ്ചതദത്രാസ്മാകംയഥാകാൎയ്യമുപ
ദിശ്യതാം । മന്ത്രീബ്രൂതേആഃകിമേവമുച്യതേ ।

ആധിവ്യാധിപരീതാപാൽഅദ്യശ്വോവാവിനാശിനേ ।
കോഹിനാമശരീരായധൎമ്മോപേതംസമാചരേൎൽ ॥
ജലാന്തശ്ചന്ദ്രചപലംജീവിതംഖലുദേഹിനാം ।
തഥാവിധമിതിജ്ഞാത്വാശശ്വൽകല്യാണമാചരേൽ ॥
മൃഗതൃഷ്ണാസമംവീക്ഷ്യസംസാരംക്ഷണഭംഗുരം ।
സജ്ജനൈഃസംഗമംകുൎയ്യാൽധൎമ്മായചസുഖായച ॥

തന്മമസമ്മതേനതദേവക്രിയതാം।

യതഃ । അശ്വമേധസഹസ്രാണിസത്യഞ്ചതുലയാധൃതം ।
അശ്വമേധസഹസ്രേഭ്യഃസത്യമേവാതിരിച്യതേ ॥

അതഃസത്യാഭിധാനദിവ്യപുരഃസേരയോരപ്യനയോൎഭൂപാലയോഃകാഞ്ച
നാഭിധാനസന്ധിൎവ്വിധീയതാം । സൎവ്വജ്ഞോബ്രൂതേ ഏവമസ്തുതതോ
രാജഹംസേനരാജ്ഞാവസ്ത്രാലംകാരോപഹാരൈഃ സമന്ത്രീദൂരദൎശീപൂ
ജിതഃ പ്രഹൃഷ്ടമനാശ്ചക്രവാകംഗൃഹീത്വാരാജ്ഞോമയൂരസ്യസന്നിധാ
നംഗതഃ । തത്രചിത്രവൎണ്ണേനരാജ്ഞാസൎവ്വജ്ഞോഗൃദ്ധ്രവചനാൽബ
ഹുമാനദാനപുരസ്സരംസംഭാഷിതഃ തഥാവിധംസന്ധിംസ്വീകൃത്യരാജ
ഹംസസമീപംപ്രസ്ഥാപിതശ്ച । ദൂരദൎശീബ്രൂതേ,ദേവസിദ്ധംനഃസ
മീഹിതമിദാനീംസ്വസ്ഥാനമേവവിന്ധ്യാചലംവ്യാപൃത്യപ്രതിഗമ്യതാം ।
അഥസൎവ്വേസ്വസ്ഥാനം പ്രാപ്യമനോഭിലഷിതംഫലംപ്രാപ്നുവന്നി
തി । വിഷ്ണുശൎമ്മണോക്തംഅപരംകിംകഥയാമികഥ്യതാം ? രാജപുത്രാഊ
ചുഃതവപ്രസാദാൽരാജ്യവ്യവഹാരാംഗംജ്ഞാതം । തതഃസുഖിനോഭൂ
താവയം । വിഷ്ണുശൎമ്മോവാചയദ്യപ്യേവംതഥാപിഅപരമപീദമസ്തു।

സന്ധിഃസൎവ്വമഹീഭുജാംവിനയിനാമസ്തുപ്രമോദഃസദാ,
സന്തഃസനൂനിരാപദഃസുകൃതിനാംകീൎത്തിശ്ചിരംവൎദ്ധതാം ।
നീതിൎവ്വാരവിലാസിനീവസതതംവക്ഷഃസ്ഥലേസംസ്ഥിതാ,
വക്ത്രംചുംബതുമന്ത്രിണാമഹരഹോഭൂയാന്മഹാനുത്സവഃ ॥
ഇതിഹിതോപദേശസന്ധിൎന്നാമചതുൎത്ഥകഥാസംഗ്രഹഃസമാപ്തഃ ॥