ശ്രീമദ് ഭാഗവതം (മൂലം) / ഏകാദശഃ സ്കന്ധഃ (സ്കന്ധം 11) / അദ്ധ്യായം 22

വിക്കിഗ്രന്ഥശാല സംരംഭത്തിൽ നിന്ന്

ശ്രീമദ് ഭാഗവതം (മൂലം) / ഏകാദശഃ സ്കന്ധഃ (സ്കന്ധം 11) / അദ്ധ്യായം 22[തിരുത്തുക]


ഉദ്ധവ ഉവാച

കതി തത്ത്വാനി വിശ്വേശ സംഖ്യാതാന്യൃഷിഭിഃ പ്രഭോ ।
നവൈകാദശ പഞ്ച ത്രീണ്യാത്ഥ ത്വമിഹ ശുശ്രുമ ॥ 1 ॥

കേചിത്ഷഡ് വിംശതിം പ്രാഹുരപരേ പഞ്ചവിംശതിം ।
സപ്തൈകേ നവ ഷട്കേചിച്ചത്വാര്യേകാദശാപരേ ।
കേചിത് സപ്തദശ പ്രാഹുഃ ഷോഡശൈകേ ത്രയോദശ ॥ 2 ॥

ഏതാവത്ത്വം ഹി സങ്ഖ്യാനാമൃഷയോ യദ്വിവക്ഷയാ ।
ഗായന്തി പൃഥഗായുഷ്മന്നിദം നോ വക്തുമർഹസി ॥ 3 ॥

ശ്രീഭഗവാനുവാച

യുക്തം ച സന്തി സർവ്വത്ര ഭാഷന്തേ ബ്രാഹ്മണാ യഥാ ।
മായാം മദീയാമുദ്ഗൃഹ്യ വദതാം കിം നു ദുർഘടം ॥ 4 ॥

നൈതദേവം യഥാത്ഥ ത്വം യദഹം വച്മി തത്തഥാ ।
ഏവം വിവദതാം ഹേതും ശക്തയോ മേ ദുരത്യയാഃ ॥ 5 ॥

യാസാം വ്യതികരാദാസീദ് വികൽപോ വദതാം പദം ।
പ്രാപ്തേ ശമദമേഽപ്യേതി വാദസ്തമനുശാമ്യതി ॥ 6 ॥

പരസ്പരാനുപ്രവേശാത്തത്ത്വാനാം പുരുഷർഷഭ ।
പൌർവ്വാപര്യപ്രസംഖ്യാനം യഥാ വക്തുർവ്വിവക്ഷിതം ॥ 7 ॥

ഏകസ്മിന്നപി ദൃശ്യന്തേ പ്രവിഷ്ടാനീതരാണി ച ।
പൂർവ്വസ്മിൻ വാ പരസ്മിൻ വാ തത്ത്വേ തത്ത്വാനി സർവ്വശഃ ॥ 8 ॥

പൌർവ്വാപര്യമതോഽമീഷാം പ്രസങ്ഖ്യാനമഭീപ്സതാം ।
യഥാ വിവിക്തം യദ് വക്ത്രം ഗൃഹ്ണീമോ യുക്തിസംഭവാത് ॥ 9 ॥

അനാദ്യവിദ്യായുക്തസ്യ പുരുഷസ്യാത്മവേദനം ।
സ്വതോ ന സംഭവാദന്യസ്തത്ത്വജ്ഞോ ജ്ഞാനദോ ഭവേത് ॥ 10 ॥

പുരുഷേശ്വരയോരത്ര ന വൈലക്ഷണ്യമണ്വപി ।
തദന്യകൽപനാപാർത്ഥാ ജ്ഞാനം ച പ്രകൃതേർഗ്ഗുണഃ ॥ 11 ॥

പ്രകൃതിർഗ്ഗുണസാമ്യം വൈ പ്രകൃതേർന്നാത്മനോ ഗുണാഃ ।
സത്ത്വം രജസ്തമ ഇതി സ്ഥിത്യുത്പത്ത്യന്തഹേതവഃ ॥ 12 ॥

സത്ത്വം ജ്ഞാനം രജഃ കർമ്മ തമോഽജ്ഞാനമിഹോച്യതേ ।
ഗുണവ്യതികരഃ കാലഃ സ്വഭാവഃ സൂത്രമേവ ച ॥ 13 ॥

പുരുഷഃ പ്രകൃതിർവ്യക്തമഹങ്കാരോ നഭോഽനിലഃ ।
ജ്യോതിരാപഃ ക്ഷിതിരിതി തത്ത്വാന്യുക്താനി മേ നവ ॥ 14 ॥

ശ്രോത്രം ത്വഗ് ദർശനം ഘ്രാണോ ജിഹ്വേതി ജ്ഞാനശക്തയഃ ।
വാക്പാണ്യുപസ്ഥപായ്വങ്ഘ്രിഃ കർമ്മാണ്യംഗോഭയം മനഃ ॥ 15 ॥

ശബ്ദഃ സ്പർശോ രസോ ഗന്ധോ രൂപം ചേത്യർത്ഥജാതയഃ ।
ഗത്യുക്ത്യുത്സർഗ്ഗശിൽപാനി കർമ്മായതനസിദ്ധയഃ ॥ 16 ॥

സർഗ്ഗാദൌ പ്രകൃതിർഹ്യസ്യ കാര്യകാരണരൂപിണീ ।
സത്ത്വാദിഭിർഗ്ഗുണൈർദ്ധത്തേ പുരുഷോഽവ്യക്ത ഈക്ഷതേ ॥ 17 ॥

വ്യക്താദയോ വികുർവ്വാണാ ധാതവഃ പുരുഷേക്ഷയാ ।
ലബ്ധവീര്യാഃ സൃജന്ത്യണ്ഡം സംഹതാഃ പ്രകൃതേർബ്ബലാത് ॥ 18 ॥

സപ്തൈവ ധാതവ ഇതി തത്രാർത്ഥാഃ പഞ്ച ഖാദയഃ ।
ജ്ഞാനമാത്മോഭയാധാരസ്തതോ ദേഹേന്ദ്രിയാസവഃ ॥ 19 ॥

ഷഡിത്യത്രാപി ഭൂതാനി പഞ്ച ഷഷ്ഠഃ പരഃ പുമാൻ ।
തൈർ യുക്ത ആത്മസംഭൂതൈഃ സൃഷ്ട്വേദം സമുപാവിശത് ॥ 20 ॥

ചത്വാര്യേവേതി തത്രാപി തേജ ആപോഽന്നമാത്മനഃ ।
ജാതാനി തൈരിദം ജാതം ജൻമാവയവിനഃ ഖലു ॥ 21 ॥

സംഖ്യാനേ സപ്തദശകേ ഭൂതമാത്രേന്ദ്രിയാണി ച ।
പഞ്ച പഞ്ചൈകമനസാ ആത്മാ സപ്തദശഃ സ്മൃതഃ ॥ 22 ॥

തദ്വത്ഷോഡശസംഖ്യാനേ ആത്മൈവ മന ഉച്യതേ ।
ഭൂതേന്ദ്രിയാണി പഞ്ചൈവ മന ആത്മാ ത്രയോദശ ॥ 23 ॥

ഏകാദശത്വ ആത്മാസൌ മഹാഭൂതേന്ദ്രിയാണി ച ।
അഷ്ടൌ പ്രകൃതയശ്ചൈവ പുരുഷശ്ച നവേത്യഥ ॥ 24 ॥

ഇതി നാനാപ്രസംഖ്യാനം തത്ത്വാനാമൃഷിഭിഃ കൃതം ।
സർവ്വം ന്യായ്യം യുക്തിമത്ത്വാദ് വിദുഷാം കിമശോഭനം ॥ 25 ॥

ഉദ്ധവ ഉവാച

പ്രകൃതിഃ പുരുഷശ്ചോഭൌ യദ്യപ്യാത്മവിലക്ഷണൌ ।
അന്യോന്യാപാശ്രയാത്കൃഷ്ണ ദൃശ്യതേ ന ഭിദാ തയോഃ ।
പ്രകൃതൌ ലക്ഷ്യതേ ഹ്യാത്മാ പ്രകൃതിശ്ച തഥാഽഽത്മനി ॥ 26 ॥

ഏവം മേ പുണ്ഡരീകാക്ഷ മഹാന്തം സംശയം ഹൃദി ।
ഛേത്തുമർഹസി സർവ്വജ്ഞ വചോഭിർന്നയനൈപുണൈഃ ॥ 27 ॥

ത്വത്തോ ജ്ഞാനം ഹി ജീവാനാം പ്രമോഷസ്തേഽത്ര ശക്തിതഃ ।
ത്വമേവ ഹ്യാത്മമായായാ ഗതിം വേത്ഥ ന ചാപരഃ ॥ 28 ॥

ശ്രീഭഗവാനുവാച

പ്രകൃതിഃ പുരുഷശ്ചേതി വികൽപഃ പുരുഷർഷഭ ।
ഏഷ വൈകാരികഃ സർഗ്ഗോ ഗുണവ്യതികരാത്മകഃ ॥ 29 ॥

     മമാംഗ മായാഗുണമയ്യനേകധാ
          വികൽപബുദ്ധീശ്ച ഗുണൈർവ്വിധത്തേ ।
     വൈകാരികസ്ത്രിവിധോഽധ്യാത്മമേക-
          മഥാധിദൈവമധിഭൂതമന്യത് ॥ 30 ॥

     ദൃഗ് രൂപമാർക്കം വപുരത്ര രന്ധ്രേ
          പരസ്പരം സിധ്യതി യഃ സ്വതഃ ഖേ ।
     ആത്മാ യദേഷാമപരോ യ ആദ്യഃ
          സ്വയാനുഭൂത്യാഖിലസിദ്ധസിദ്ധിഃ ।
     ഏവം ത്വഗാദി ശ്രവണാദി ചക്ഷുർ-
          ജിഹ്വാദി നാസാദി ച ചിത്തയുക്തം ॥ 31 ॥

     യോഽസൌ ഗുണക്ഷോഭകൃതോ വികാരഃ
          പ്രധാനമൂലാൻമഹതഃ പ്രസൂതഃ ।
     അഹം ത്രിവൃൻമോഹവികൽപഹേതുർ-
          വൈകാരികസ്താമസ ഐന്ദ്രിയശ്ച ॥ 32 ॥

     ആത്മാ പരിജ്ഞാനമയോ വിവാദോ
          ഹ്യസ്തീതി നാസ്തീതി ഭിദാർത്ഥനിഷ്ഠഃ ।
     വ്യർത്ഥോഽപി നൈവോപരമേത പുംസാം
          മത്തഃ പരാവൃത്തധിയാം സ്വലോകാത് ॥ 33 ॥

ഉദ്ധവ ഉവാച

ത്വത്തഃ പരാവൃത്തധിയഃ സ്വകൃതൈഃ കർമ്മഭിഃ പ്രഭോ ।
ഉച്ചാവചാൻ യഥാ ദേഹാൻ ഗൃഹ്ണന്തി വിസൃജന്തി ച ॥ 34 ॥

തൻമമാഖ്യാഹി ഗോവിന്ദ ദുർവ്വിഭാവ്യമനാത്മഭിഃ ।
ന ഹ്യേതത്പ്രായശോ ലോകേ വിദ്വാംസഃ സന്തി വഞ്ചിതാഃ ॥ 35 ॥

ശ്രീഭഗവാനുവാച

മനഃ കർമ്മമയം നൄണാമിന്ദ്രിയൈഃ പഞ്ചഭിർ യുതം ।
ലോകാല്ലോകം പ്രയാത്യന്യ ആത്മാ തദനുവർത്തതേ ॥ 36 ॥

ധ്യായൻ മനോഽനു വിഷയാൻ ദൃഷ്ടാൻ വാനുശ്രുതാനഥ ।
ഉദ്യത്സീദത്കർമ്മതന്ത്രം സ്മൃതിസ്തദനു ശാമ്യതി ॥ 37 ॥

വിഷയാഭിനിവേശേന നാത്മാനം യത് സ്മരേത്പുനഃ ।
ജന്തോർവ്വൈ കസ്യചിദ്ധേതോർമ്മൃത്യുരത്യന്തവിസ്മൃതിഃ ॥ 38 ॥

ജൻമ ത്വാത്മതയാ പുംസഃ സർവ്വഭാവേന ഭൂരിദ ।
വിഷയസ്വീകൃതിം പ്രാഹുർ യഥാ സ്വപ്നമനോരഥഃ ॥ 39 ॥

സ്വപ്നം മനോരഥം ചേത്ഥം പ്രാക്തനം ന സ്മരത്യസൌ ।
തത്ര പൂർവ്വമിവാത്മാനമപൂർവ്വം ചാനുപശ്യതി ॥ 40 ॥

ഇന്ദ്രിയായനസൃഷ്ട്യേദം ത്രൈവിധ്യം ഭാതി വസ്തുനി ।
ബഹിരന്തർഭിദാ ഹേതുർജ്ജനോഽസജ്ജനകൃദ്യഥാ ॥ 41 ॥

നിത്യദാ ഹ്യംഗ ഭൂതാനി ഭവന്തി ന ഭവന്തി ച ।
കാലേനാലക്ഷ്യവേഗേന സൂക്ഷ്മത്വാത്തന്ന ദൃശ്യതേ ॥ 42 ॥

യഥാർച്ചിഷാം സ്രോതസാം ച ഫലാനാം വാ വനസ്പതേഃ ।
തഥൈവ സർവ്വഭൂതാനാം വയോഽവസ്ഥാദയഃ കൃതാഃ ॥ 43 ॥

സോഽയം ദീപോഽർച്ചിഷാം യദ്വത് സ്രോതസാം തദിദം ജലം ।
സോഽയം പുമാനിതി നൃണാം മൃഷാ ഗീർദ്ധീർമൃഷായുഷാം ॥ 44 ॥

മാ സ്വസ്യ കർമ്മബീജേന ജായതേ സോഽപ്യയം പുമാൻ ।
മ്രിയതേ വാമരോ ഭ്രാന്ത്യാ യഥാഗ്നിർദ്ദാരുസംയുതഃ ॥ 45 ॥

നിഷേകഗർഭജൻമാനി ബാല്യകൌമാരയൌവനം ।
വയോമധ്യം ജരാമൃത്യുരിത്യവസ്ഥാസ്തനോർന്നവ ॥ 46 ॥

ഏതാ മനോരഥമയീർഹ്യന്യസ്യോച്ചാവചാസ്തനൂഃ ।
ഗുണസംഗാദുപാദത്തേ ക്വചിത്കശ്ചിജ്ജഹാതി ച ॥ 47 ॥

ആത്മനഃ പിതൃപുത്രാഭ്യാമനുമേയൌ ഭവാപ്യയൌ ।
ന ഭവാപ്യയവസ്തൂനാമഭിജ്ഞോ ദ്വയലക്ഷണഃ ॥ 48 ॥

തരോർബ്ബീജവിപാകാഭ്യാം യോ വിദ്വാഞ്ജൻമസംയമൌ ।
തരോർവ്വിലക്ഷണോ ദ്രഷ്ടാ ഏവം ദ്രഷ്ടാ തനോഃ പൃഥക് ॥ 49 ॥

പ്രകൃതേരേവമാത്മാനമവിവിച്യാബുധഃ പുമാൻ ।
തത്ത്വേന സ്പർശസമ്മൂഢഃ സംസാരം പ്രതിപദ്യതേ ॥ 50 ॥

സത്ത്വസംഗാദൃഷീൻ ദേവാൻ രജസാസുരമാനുഷാൻ ।
തമസാ ഭൂതതിര്യക്ത്വം ഭ്രാമിതോ യാതി കർമ്മഭിഃ ॥ 51 ॥

നൃത്യതോ ഗായതഃ പശ്യൻ യഥൈവാനുകരോതി താൻ ।
ഏവം ബുദ്ധിഗുണാൻ പശ്യന്നനീഹോഽപ്യനുകാര്യതേ ॥ 52 ॥

യഥാംഭസാ പ്രചലതാ തരവോഽപി ചലാ ഇവ ।
ചക്ഷുഷാ ഭ്രാമ്യമാണേന ദൃശ്യതേ ഭ്രമതീവ ഭൂഃ ॥ 53 ॥

യഥാ മനോരഥധിയോ വിഷയാനുഭവോ മൃഷാ ।
സ്വപ്നദൃഷ്ടാശ്ച ദാശാർഹ തഥാ സംസാര ആത്മനഃ ॥ 54 ॥

അർത്ഥേ ഹ്യവിദ്യമാനേഽപി സംസൃതിർന്ന നിവർത്തതേ ।
ധ്യായതോ വിഷയാനസ്യ സ്വപ്നേഽനർത്ഥാഗമോ യഥാ ॥ 55 ॥

തസ്മാദുദ്ധവ മാ ഭുങ്ക്ഷ്വ വിഷയാനസദിന്ദ്രിയൈഃ ।
ആത്മാഗ്രഹണനിർഭാതം പശ്യ വൈകൽപികം ഭ്രമം ॥ 56 ॥

ക്ഷിപ്തോഽവമാനിതോഽസദ്ഭിഃ പ്രലബ്ധോഽസൂയിതോഽഥ വാ ।
താഡിതഃ സന്നിരുദ്ധോ വാ വൃത്ത്യാ വാ പരിഹാപിതഃ ॥ 57 ॥

നിഷ്ഠിതോ മൂത്രിതോ വാജ്ഞൈർബ്ബഹുധൈവം പ്രകമ്പിതഃ ।
ശ്രേയസ്കാമഃ കൃച്ഛ്രഗത ആത്മനാഽഽത്മാനമുദ്ധരേത് ॥ 58 ॥

ഉദ്ധവ ഉവാച

യഥൈവമനുബുധ്യേയം വദ നോ വദതാം വര ।
സുദുഃസഹമിമം മന്യ ആത്മന്യസദതിക്രമം ॥ 59 ॥

വിദുഷാമപി വിശ്വാത്മൻ പ്രകൃതിർഹി ബലീയസീ ।
ഋതേ ത്വദ്ധർമ്മനിരതാൻ ശാന്താംസ്തേ ചരണാലയാൻ ॥ 60 ॥