ശ്രീമദ് ഭാഗവതം (മൂലം) / ഏകാദശഃ സ്കന്ധഃ (സ്കന്ധം 11) / അദ്ധ്യായം 22
| ← സ്കന്ധം 11 : അദ്ധ്യായം 21 | സ്കന്ധം 11 : അദ്ധ്യായം 23 → |
ശ്രീമദ് ഭാഗവതം (മൂലം) / ഏകാദശഃ സ്കന്ധഃ (സ്കന്ധം 11) / അദ്ധ്യായം 22
[തിരുത്തുക]
ഉദ്ധവ ഉവാച
കതി തത്ത്വാനി വിശ്വേശ സംഖ്യാതാന്യൃഷിഭിഃ പ്രഭോ ।
നവൈകാദശ പഞ്ച ത്രീണ്യാത്ഥ ത്വമിഹ ശുശ്രുമ ॥ 1 ॥
കേചിത്ഷഡ് വിംശതിം പ്രാഹുരപരേ പഞ്ചവിംശതിം ।
സപ്തൈകേ നവ ഷട്കേചിച്ചത്വാര്യേകാദശാപരേ ।
കേചിത് സപ്തദശ പ്രാഹുഃ ഷോഡശൈകേ ത്രയോദശ ॥ 2 ॥
ഏതാവത്ത്വം ഹി സങ്ഖ്യാനാമൃഷയോ യദ്വിവക്ഷയാ ।
ഗായന്തി പൃഥഗായുഷ്മന്നിദം നോ വക്തുമർഹസി ॥ 3 ॥
ശ്രീഭഗവാനുവാച
യുക്തം ച സന്തി സർവ്വത്ര ഭാഷന്തേ ബ്രാഹ്മണാ യഥാ ।
മായാം മദീയാമുദ്ഗൃഹ്യ വദതാം കിം നു ദുർഘടം ॥ 4 ॥
നൈതദേവം യഥാത്ഥ ത്വം യദഹം വച്മി തത്തഥാ ।
ഏവം വിവദതാം ഹേതും ശക്തയോ മേ ദുരത്യയാഃ ॥ 5 ॥
യാസാം വ്യതികരാദാസീദ് വികൽപോ വദതാം പദം ।
പ്രാപ്തേ ശമദമേഽപ്യേതി വാദസ്തമനുശാമ്യതി ॥ 6 ॥
പരസ്പരാനുപ്രവേശാത്തത്ത്വാനാം പുരുഷർഷഭ ।
പൌർവ്വാപര്യപ്രസംഖ്യാനം യഥാ വക്തുർവ്വിവക്ഷിതം ॥ 7 ॥
ഏകസ്മിന്നപി ദൃശ്യന്തേ പ്രവിഷ്ടാനീതരാണി ച ।
പൂർവ്വസ്മിൻ വാ പരസ്മിൻ വാ തത്ത്വേ തത്ത്വാനി സർവ്വശഃ ॥ 8 ॥
പൌർവ്വാപര്യമതോഽമീഷാം പ്രസങ്ഖ്യാനമഭീപ്സതാം ।
യഥാ വിവിക്തം യദ് വക്ത്രം ഗൃഹ്ണീമോ യുക്തിസംഭവാത് ॥ 9 ॥
അനാദ്യവിദ്യായുക്തസ്യ പുരുഷസ്യാത്മവേദനം ।
സ്വതോ ന സംഭവാദന്യസ്തത്ത്വജ്ഞോ ജ്ഞാനദോ ഭവേത് ॥ 10 ॥
പുരുഷേശ്വരയോരത്ര ന വൈലക്ഷണ്യമണ്വപി ।
തദന്യകൽപനാപാർത്ഥാ ജ്ഞാനം ച പ്രകൃതേർഗ്ഗുണഃ ॥ 11 ॥
പ്രകൃതിർഗ്ഗുണസാമ്യം വൈ പ്രകൃതേർന്നാത്മനോ ഗുണാഃ ।
സത്ത്വം രജസ്തമ ഇതി സ്ഥിത്യുത്പത്ത്യന്തഹേതവഃ ॥ 12 ॥
സത്ത്വം ജ്ഞാനം രജഃ കർമ്മ തമോഽജ്ഞാനമിഹോച്യതേ ।
ഗുണവ്യതികരഃ കാലഃ സ്വഭാവഃ സൂത്രമേവ ച ॥ 13 ॥
പുരുഷഃ പ്രകൃതിർവ്യക്തമഹങ്കാരോ നഭോഽനിലഃ ।
ജ്യോതിരാപഃ ക്ഷിതിരിതി തത്ത്വാന്യുക്താനി മേ നവ ॥ 14 ॥
ശ്രോത്രം ത്വഗ് ദർശനം ഘ്രാണോ ജിഹ്വേതി ജ്ഞാനശക്തയഃ ।
വാക്പാണ്യുപസ്ഥപായ്വങ്ഘ്രിഃ കർമ്മാണ്യംഗോഭയം മനഃ ॥ 15 ॥
ശബ്ദഃ സ്പർശോ രസോ ഗന്ധോ രൂപം ചേത്യർത്ഥജാതയഃ ।
ഗത്യുക്ത്യുത്സർഗ്ഗശിൽപാനി കർമ്മായതനസിദ്ധയഃ ॥ 16 ॥
സർഗ്ഗാദൌ പ്രകൃതിർഹ്യസ്യ കാര്യകാരണരൂപിണീ ।
സത്ത്വാദിഭിർഗ്ഗുണൈർദ്ധത്തേ പുരുഷോഽവ്യക്ത ഈക്ഷതേ ॥ 17 ॥
വ്യക്താദയോ വികുർവ്വാണാ ധാതവഃ പുരുഷേക്ഷയാ ।
ലബ്ധവീര്യാഃ സൃജന്ത്യണ്ഡം സംഹതാഃ പ്രകൃതേർബ്ബലാത് ॥ 18 ॥
സപ്തൈവ ധാതവ ഇതി തത്രാർത്ഥാഃ പഞ്ച ഖാദയഃ ।
ജ്ഞാനമാത്മോഭയാധാരസ്തതോ ദേഹേന്ദ്രിയാസവഃ ॥ 19 ॥
ഷഡിത്യത്രാപി ഭൂതാനി പഞ്ച ഷഷ്ഠഃ പരഃ പുമാൻ ।
തൈർ യുക്ത ആത്മസംഭൂതൈഃ സൃഷ്ട്വേദം സമുപാവിശത് ॥ 20 ॥
ചത്വാര്യേവേതി തത്രാപി തേജ ആപോഽന്നമാത്മനഃ ।
ജാതാനി തൈരിദം ജാതം ജൻമാവയവിനഃ ഖലു ॥ 21 ॥
സംഖ്യാനേ സപ്തദശകേ ഭൂതമാത്രേന്ദ്രിയാണി ച ।
പഞ്ച പഞ്ചൈകമനസാ ആത്മാ സപ്തദശഃ സ്മൃതഃ ॥ 22 ॥
തദ്വത്ഷോഡശസംഖ്യാനേ ആത്മൈവ മന ഉച്യതേ ।
ഭൂതേന്ദ്രിയാണി പഞ്ചൈവ മന ആത്മാ ത്രയോദശ ॥ 23 ॥
ഏകാദശത്വ ആത്മാസൌ മഹാഭൂതേന്ദ്രിയാണി ച ।
അഷ്ടൌ പ്രകൃതയശ്ചൈവ പുരുഷശ്ച നവേത്യഥ ॥ 24 ॥
ഇതി നാനാപ്രസംഖ്യാനം തത്ത്വാനാമൃഷിഭിഃ കൃതം ।
സർവ്വം ന്യായ്യം യുക്തിമത്ത്വാദ് വിദുഷാം കിമശോഭനം ॥ 25 ॥
ഉദ്ധവ ഉവാച
പ്രകൃതിഃ പുരുഷശ്ചോഭൌ യദ്യപ്യാത്മവിലക്ഷണൌ ।
അന്യോന്യാപാശ്രയാത്കൃഷ്ണ ദൃശ്യതേ ന ഭിദാ തയോഃ ।
പ്രകൃതൌ ലക്ഷ്യതേ ഹ്യാത്മാ പ്രകൃതിശ്ച തഥാഽഽത്മനി ॥ 26 ॥
ഏവം മേ പുണ്ഡരീകാക്ഷ മഹാന്തം സംശയം ഹൃദി ।
ഛേത്തുമർഹസി സർവ്വജ്ഞ വചോഭിർന്നയനൈപുണൈഃ ॥ 27 ॥
ത്വത്തോ ജ്ഞാനം ഹി ജീവാനാം പ്രമോഷസ്തേഽത്ര ശക്തിതഃ ।
ത്വമേവ ഹ്യാത്മമായായാ ഗതിം വേത്ഥ ന ചാപരഃ ॥ 28 ॥
ശ്രീഭഗവാനുവാച
പ്രകൃതിഃ പുരുഷശ്ചേതി വികൽപഃ പുരുഷർഷഭ ।
ഏഷ വൈകാരികഃ സർഗ്ഗോ ഗുണവ്യതികരാത്മകഃ ॥ 29 ॥
മമാംഗ മായാഗുണമയ്യനേകധാ
വികൽപബുദ്ധീശ്ച ഗുണൈർവ്വിധത്തേ ।
വൈകാരികസ്ത്രിവിധോഽധ്യാത്മമേക-
മഥാധിദൈവമധിഭൂതമന്യത് ॥ 30 ॥
ദൃഗ് രൂപമാർക്കം വപുരത്ര രന്ധ്രേ
പരസ്പരം സിധ്യതി യഃ സ്വതഃ ഖേ ।
ആത്മാ യദേഷാമപരോ യ ആദ്യഃ
സ്വയാനുഭൂത്യാഖിലസിദ്ധസിദ്ധിഃ ।
ഏവം ത്വഗാദി ശ്രവണാദി ചക്ഷുർ-
ജിഹ്വാദി നാസാദി ച ചിത്തയുക്തം ॥ 31 ॥
യോഽസൌ ഗുണക്ഷോഭകൃതോ വികാരഃ
പ്രധാനമൂലാൻമഹതഃ പ്രസൂതഃ ।
അഹം ത്രിവൃൻമോഹവികൽപഹേതുർ-
വൈകാരികസ്താമസ ഐന്ദ്രിയശ്ച ॥ 32 ॥
ആത്മാ പരിജ്ഞാനമയോ വിവാദോ
ഹ്യസ്തീതി നാസ്തീതി ഭിദാർത്ഥനിഷ്ഠഃ ।
വ്യർത്ഥോഽപി നൈവോപരമേത പുംസാം
മത്തഃ പരാവൃത്തധിയാം സ്വലോകാത് ॥ 33 ॥
ഉദ്ധവ ഉവാച
ത്വത്തഃ പരാവൃത്തധിയഃ സ്വകൃതൈഃ കർമ്മഭിഃ പ്രഭോ ।
ഉച്ചാവചാൻ യഥാ ദേഹാൻ ഗൃഹ്ണന്തി വിസൃജന്തി ച ॥ 34 ॥
തൻമമാഖ്യാഹി ഗോവിന്ദ ദുർവ്വിഭാവ്യമനാത്മഭിഃ ।
ന ഹ്യേതത്പ്രായശോ ലോകേ വിദ്വാംസഃ സന്തി വഞ്ചിതാഃ ॥ 35 ॥
ശ്രീഭഗവാനുവാച
മനഃ കർമ്മമയം നൄണാമിന്ദ്രിയൈഃ പഞ്ചഭിർ യുതം ।
ലോകാല്ലോകം പ്രയാത്യന്യ ആത്മാ തദനുവർത്തതേ ॥ 36 ॥
ധ്യായൻ മനോഽനു വിഷയാൻ ദൃഷ്ടാൻ വാനുശ്രുതാനഥ ।
ഉദ്യത്സീദത്കർമ്മതന്ത്രം സ്മൃതിസ്തദനു ശാമ്യതി ॥ 37 ॥
വിഷയാഭിനിവേശേന നാത്മാനം യത് സ്മരേത്പുനഃ ।
ജന്തോർവ്വൈ കസ്യചിദ്ധേതോർമ്മൃത്യുരത്യന്തവിസ്മൃതിഃ ॥ 38 ॥
ജൻമ ത്വാത്മതയാ പുംസഃ സർവ്വഭാവേന ഭൂരിദ ।
വിഷയസ്വീകൃതിം പ്രാഹുർ യഥാ സ്വപ്നമനോരഥഃ ॥ 39 ॥
സ്വപ്നം മനോരഥം ചേത്ഥം പ്രാക്തനം ന സ്മരത്യസൌ ।
തത്ര പൂർവ്വമിവാത്മാനമപൂർവ്വം ചാനുപശ്യതി ॥ 40 ॥
ഇന്ദ്രിയായനസൃഷ്ട്യേദം ത്രൈവിധ്യം ഭാതി വസ്തുനി ।
ബഹിരന്തർഭിദാ ഹേതുർജ്ജനോഽസജ്ജനകൃദ്യഥാ ॥ 41 ॥
നിത്യദാ ഹ്യംഗ ഭൂതാനി ഭവന്തി ന ഭവന്തി ച ।
കാലേനാലക്ഷ്യവേഗേന സൂക്ഷ്മത്വാത്തന്ന ദൃശ്യതേ ॥ 42 ॥
യഥാർച്ചിഷാം സ്രോതസാം ച ഫലാനാം വാ വനസ്പതേഃ ।
തഥൈവ സർവ്വഭൂതാനാം വയോഽവസ്ഥാദയഃ കൃതാഃ ॥ 43 ॥
സോഽയം ദീപോഽർച്ചിഷാം യദ്വത് സ്രോതസാം തദിദം ജലം ।
സോഽയം പുമാനിതി നൃണാം മൃഷാ ഗീർദ്ധീർമൃഷായുഷാം ॥ 44 ॥
മാ സ്വസ്യ കർമ്മബീജേന ജായതേ സോഽപ്യയം പുമാൻ ।
മ്രിയതേ വാമരോ ഭ്രാന്ത്യാ യഥാഗ്നിർദ്ദാരുസംയുതഃ ॥ 45 ॥
നിഷേകഗർഭജൻമാനി ബാല്യകൌമാരയൌവനം ।
വയോമധ്യം ജരാമൃത്യുരിത്യവസ്ഥാസ്തനോർന്നവ ॥ 46 ॥
ഏതാ മനോരഥമയീർഹ്യന്യസ്യോച്ചാവചാസ്തനൂഃ ।
ഗുണസംഗാദുപാദത്തേ ക്വചിത്കശ്ചിജ്ജഹാതി ച ॥ 47 ॥
ആത്മനഃ പിതൃപുത്രാഭ്യാമനുമേയൌ ഭവാപ്യയൌ ।
ന ഭവാപ്യയവസ്തൂനാമഭിജ്ഞോ ദ്വയലക്ഷണഃ ॥ 48 ॥
തരോർബ്ബീജവിപാകാഭ്യാം യോ വിദ്വാഞ്ജൻമസംയമൌ ।
തരോർവ്വിലക്ഷണോ ദ്രഷ്ടാ ഏവം ദ്രഷ്ടാ തനോഃ പൃഥക് ॥ 49 ॥
പ്രകൃതേരേവമാത്മാനമവിവിച്യാബുധഃ പുമാൻ ।
തത്ത്വേന സ്പർശസമ്മൂഢഃ സംസാരം പ്രതിപദ്യതേ ॥ 50 ॥
സത്ത്വസംഗാദൃഷീൻ ദേവാൻ രജസാസുരമാനുഷാൻ ।
തമസാ ഭൂതതിര്യക്ത്വം ഭ്രാമിതോ യാതി കർമ്മഭിഃ ॥ 51 ॥
നൃത്യതോ ഗായതഃ പശ്യൻ യഥൈവാനുകരോതി താൻ ।
ഏവം ബുദ്ധിഗുണാൻ പശ്യന്നനീഹോഽപ്യനുകാര്യതേ ॥ 52 ॥
യഥാംഭസാ പ്രചലതാ തരവോഽപി ചലാ ഇവ ।
ചക്ഷുഷാ ഭ്രാമ്യമാണേന ദൃശ്യതേ ഭ്രമതീവ ഭൂഃ ॥ 53 ॥
യഥാ മനോരഥധിയോ വിഷയാനുഭവോ മൃഷാ ।
സ്വപ്നദൃഷ്ടാശ്ച ദാശാർഹ തഥാ സംസാര ആത്മനഃ ॥ 54 ॥
അർത്ഥേ ഹ്യവിദ്യമാനേഽപി സംസൃതിർന്ന നിവർത്തതേ ।
ധ്യായതോ വിഷയാനസ്യ സ്വപ്നേഽനർത്ഥാഗമോ യഥാ ॥ 55 ॥
തസ്മാദുദ്ധവ മാ ഭുങ്ക്ഷ്വ വിഷയാനസദിന്ദ്രിയൈഃ ।
ആത്മാഗ്രഹണനിർഭാതം പശ്യ വൈകൽപികം ഭ്രമം ॥ 56 ॥
ക്ഷിപ്തോഽവമാനിതോഽസദ്ഭിഃ പ്രലബ്ധോഽസൂയിതോഽഥ വാ ।
താഡിതഃ സന്നിരുദ്ധോ വാ വൃത്ത്യാ വാ പരിഹാപിതഃ ॥ 57 ॥
നിഷ്ഠിതോ മൂത്രിതോ വാജ്ഞൈർബ്ബഹുധൈവം പ്രകമ്പിതഃ ।
ശ്രേയസ്കാമഃ കൃച്ഛ്രഗത ആത്മനാഽഽത്മാനമുദ്ധരേത് ॥ 58 ॥
ഉദ്ധവ ഉവാച
യഥൈവമനുബുധ്യേയം വദ നോ വദതാം വര ।
സുദുഃസഹമിമം മന്യ ആത്മന്യസദതിക്രമം ॥ 59 ॥
വിദുഷാമപി വിശ്വാത്മൻ പ്രകൃതിർഹി ബലീയസീ ।
ഋതേ ത്വദ്ധർമ്മനിരതാൻ ശാന്താംസ്തേ ചരണാലയാൻ ॥ 60 ॥