ശ്രീമദ് ഭാഗവതം (മൂലം) / തൃതീയഃ സ്കന്ധഃ (സ്കന്ധം 3) / അദ്ധ്യായം 26

← സ്കന്ധം 3 : അദ്ധ്യായം 25

സ്കന്ധം 3 : അദ്ധ്യായം 27 →

ശ്രീമദ് ഭാഗവതം (മൂലം) / തൃതീയഃ സ്കന്ധഃ (സ്കന്ധം 3) / അദ്ധ്യായം 26

ശ്രീഭഗവാനുവാച

അഥ തേ സംപ്രവക്ഷ്യാമി തത്ത്വാനാം ലക്ഷണം പൃഥക് ।
യദ്വിദിത്വാ വിമുച്യേത പുരുഷഃ പ്രാകൃതൈർഗ്ഗുണൈഃ ॥ 1 ॥

ജ്ഞാനം നിഃശ്രേയസാർത്ഥായ പുരുഷസ്യാത്മദർശനം ।
യദാഹുർവ്വർണ്ണയേ തത്തേ ഹൃദയഗ്രന്ഥിഭേദനം ॥ 2 ॥

അനാദിരാത്മാ പുരുഷോ നിർഗ്ഗുണഃ പ്രകൃതേഃ പരഃ ।
പ്രത്യഗ്‌ധാമാ സ്വയംജ്യോതിർവ്വിശ്വം യേന സമന്വിതം ॥ 3 ॥

സ ഏഷ പ്രകൃതിം സൂക്ഷ്മാം ദൈവീം ഗുണമയീം വിഭുഃ ।
യദൃച്ഛയൈവോപഗതാമഭ്യപദ്യത ലീലയാ ॥ 4 ॥

ഗുണൈർവ്വിചിത്രാഃ സൃജതീം സരൂപാഃ പ്രകൃതിം പ്രജാഃ ।
വിലോക്യ മുമുഹേ സദ്യഃ സ ഇഹ ജ്ഞാനഗൂഹയാ ॥ 5 ॥

ഏവം പരാഭിധ്യാനേന കർത്തൃത്വം പ്രകൃതേഃ പുമാൻ ।
കർമ്മസു ക്രിയമാണേഷു ഗുണൈരാത്മനി മന്യതേ ॥ 6 ॥

തദസ്യ സംസൃതിർബ്ബന്ധഃ പാരതന്ത്ര്യം ച തത്കൃതം ।
ഭവത്യകർത്തുരീശസ്യ ക്ഷിണോ നിർവൃതാത്മനഃ ॥ 7 ॥

കാര്യകാരണകർത്തൃത്വേ കാരണം പ്രകൃതിം വിദുഃ ।
ഭോക്തൃത്വേ സുഖദുഃഖാനാം പുരുഷം പ്രകൃതേഃ പരം ॥ 8 ॥

ദേവഹൂതിരുവാച

പ്രകൃതേഃ പുരുഷസ്യാപി ലക്ഷണം പുരുഷോത്തമ ।
ബ്രൂഹി കാരണയോരസ്യ സദസച്ച യദാത്മകം ॥ 9 ॥

ശ്രീഭഗവാനുവാച

യത്തത്ത്രിഗുണമവ്യക്തം നിത്യം സദസദാത്മകം ।
പ്രധാനം പ്രകൃതിം പ്രാഹുരവിശേഷം വിശേഷവത് ॥ 10 ॥

പഞ്ചഭിഃ പഞ്ചഭിർബ്രഹ്മ ചതുർഭിർദ്ദശഭിസ്തഥാ ।
ഏതച്ചതുർവ്വിംശതികം ഗണം പ്രാധാനികം വിദുഃ ॥ 11 ॥

മഹാഭൂതാനി പഞ്ചൈവ ഭൂരാപോഽഗ്നിർമ്മരുന്നഭഃ ।
തൻമാത്രാണി ച താവന്തി ഗന്ധാദീനി മതാനി മേ ॥ 12 ॥

ഇന്ദ്രിയാണി ദശ ശ്രോത്രം ത്വഗ് ദൃഗ്രസനനാസികാഃ ।
വാക്കരൌ ചരണൌ മേഢ്രം പായുർദ്ദശമ ഉച്യതേ ॥ 13 ॥

മനോ ബുദ്ധിരഹങ്കാരശ്ചിത്തമിത്യന്തരാത്മകം ।
ചതുർദ്ധാ ലക്ഷ്യതേ ഭേദോ വൃത്ത്യാ ലക്ഷണരൂപയാ ॥ 14 ॥

ഏതാവാനേവ സംഖ്യാതോ ബ്രഹ്മണഃ സഗുണസ്യ ഹ ।
സന്നിവേശോ മയാ പ്രോക്തോ യഃ കാലഃ പഞ്ചവിംശകഃ ॥ 15 ॥

പ്രഭാവം പൌരുഷം പ്രാഹുഃ കാലമേകേ യതോ ഭയം ।
അഹങ്കാരവിമൂഢസ്യ കർത്തുഃ പ്രകൃതിമീയുഷഃ ॥ 16 ॥

പ്രകൃതേർഗ്ഗുണസാമ്യസ്യ നിർവിശേഷസ്യ മാനവി ।
ചേഷ്ടാ യതഃ സ ഭഗവാൻ കാല ഇത്യുപലക്ഷിതഃ ॥ 17 ॥

അന്തഃ പുരുഷരൂപേണ കാലരൂപേണ യോ ബഹിഃ ।
സമന്വേത്യേഷ സത്ത്വാനാം ഭഗവാനാത്മമായയാ ॥ 18 ॥

ദൈവാത്ക്ഷുഭിതധർമ്മിണ്യാം സ്വസ്യാം യോനൌ പരഃ പുമാൻ
ആധത്ത വീര്യം സാസൂത മഹത്തത്ത്വം ഹിരൺമയം ॥ 19 ॥

വിശ്വമാത്മഗതം വ്യഞ്ജൻ കൂടസ്ഥോ ജഗദങ്കുരഃ ।
സ്വതേജസാപിബത്തീവ്രമാത്മപ്രസ്വാപനം തമഃ ॥ 20 ॥

യത്തത് സത്ത്വഗുണം സ്വച്ഛം ശാന്തം ഭഗവതഃ പദം ।
യദാഹുർവ്വാസുദേവാഖ്യം ചിത്തം തൻമഹദാത്മകം ॥ 21 ॥

സ്വച്ഛത്വമവികാരിത്വം ശാന്തത്വമിതി ചേതസഃ ।
വൃത്തിഭിർല്ലക്ഷണം പ്രോക്തം യഥാപാം പ്രകൃതിഃ പരാ ॥ 22 ॥

മഹത്തത്ത്വാദ്വികുർവ്വാണാദ്ഭഗവദ്വീര്യസംഭവാത് ।
ക്രിയാശക്തിരഹങ്കാരസ്ത്രിവിധഃ സമപദ്യത ॥ 23 ॥

വൈകാരികസ്തൈജസശ്ച താമസശ്ച യതോ ഭവഃ ।
മനസശ്ചേന്ദ്രിയാണാം ച ഭൂതാനാം മഹതാമപി ॥ 24 ॥

സഹസ്രശിരസം സാക്ഷാദ് യമനന്തം പ്രചക്ഷതേ ।
സങ്കർഷണാഖ്യം പുരുഷം ഭൂതേന്ദ്രിയമനോമയം ॥ 25 ॥

കർത്തൃത്വം കരണത്വം ച കാര്യത്വം ചേതി ലക്ഷണം ।
ശാന്തഘോരവിമൂഢത്വമിതി വാ സ്യാദഹംകൃതേഃ ॥ 26 ॥

വൈകാരികാദ്വികുർവ്വാണാൻമനസ്തത്ത്വമജായത ।
യത്സങ്കൽപവികൽപാഭ്യാം വർത്തതേ കാമസംഭവഃ ॥ 27 ॥

യദ്വിദുർഹ്യനിരുദ്ധാഖ്യം ഹൃഷീകാണാമധീശ്വരം ।
ശാരദേന്ദീവരശ്യാമം സംരാധ്യം യോഗിഭിഃ ശനൈഃ ॥ 28 ॥

തൈജസാത്തു വികുർവ്വാണാദ്ബുദ്ധിതത്ത്വമഭൂത് സതി ।
ദ്രവ്യസ്ഫുരണവിജ്ഞാനമിന്ദ്രിയാണാമനുഗ്രഹഃ ॥ 29 ॥

സംശയോഽഥ വിപര്യാസോ നിശ്ചയഃ സ്മൃതിരേവ ച ।
സ്വാപ ഇത്യുച്യതേ ബുദ്ധേർല്ലക്ഷണം വൃത്തിതഃ പൃഥക് ॥ 30 ॥

തൈജസാനീന്ദ്രിയാണ്യേവ ക്രിയാജ്ഞാനവിഭാഗശഃ ।
പ്രാണസ്യ ഹി ക്രിയാശക്തിർബ്ബുദ്ധേർവിജ്ഞാനശക്തിതാ ॥ 31 ॥

താമസാച്ച വികുർവാണാദ്ഭഗവദ്വീര്യചോദിതാത് ।
ശബ്ദമാത്രമഭൂത്തസ്മാന്നഭഃ ശ്രോത്രം തു ശബ്ദഗം ॥ 32 ॥

അർത്ഥാശ്രയത്വം ശബ്ദസ്യ ദ്രഷ്ടുർല്ലിംഗത്വമേവ ച ।
തൻമാത്രത്വം ച നഭസോ ലക്ഷണം കവയോ വിദുഃ ॥ 33 ॥

ഭൂതാനാം ഛിദ്രദാതൃത്വം ബഹിരന്തരമേവ ച ।
പ്രാണേന്ദ്രിയാത്മധിഷ്ണ്യത്വം നഭസോ വൃത്തിലക്ഷണം ॥ 34 ॥

നഭസഃ ശബ്ദതൻമാത്രാത്കാലഗത്യാ വികുർവതഃ ।
സ്പർശോഽഭവത്തതോ വായുസ്ത്വക്‌സ്പർശസ്യ ച സംഗ്രഹഃ ॥ 35 ॥

മൃദുത്വം കഠിനത്വം ച ശൈത്യമുഷ്ണത്വമേവ ച ।
ഏതത്‌സ്പർശസ്യ സ്പർശത്വം തൻമാത്രത്വം നഭസ്വതഃ ॥ 36 ॥

ചാലനം വ്യൂഹനം പ്രാപ്തിർന്നേതൃത്വം ദ്രവ്യശബ്ദയോഃ ।
സർവ്വേന്ദ്രിയാണാമാത്മത്വം വായോഃ കർമ്മാഭിലക്ഷണം ॥ 37 ॥

വായോശ്ച സ്പർശതൻമാത്രാദ്‌രൂപം ദൈവേരിതാദഭൂത് ।
സമുത്ഥിതം തതസ്തേജശ്ചക്ഷൂ രൂപോപലംഭനം ॥ 38 ॥

ദ്രവ്യാകൃതിത്വം ഗുണതാ വ്യക്തിസംസ്ഥാത്വമേവ ച ।
തേജസ്ത്വം തേജസഃ സാധ്വി രൂപമാത്രസ്യ വൃത്തയഃ ॥ 39 ॥

ദ്യോതനം പചനം പാനമദനം ഹിമമർദ്ദനം ।
തേജസോ വൃത്തയസ്ത്വേതാഃ ശോഷണം ക്ഷുത്തൃഡേവ ച ॥ 40 ॥

രൂപമാത്രാദ്‌വികുർവ്വാണാത്തേജസോ ദൈവചോദിതാത് ।
രസമാത്രമഭൂത്തസ്മാദംഭോ ജിഹ്വാ രസഗ്രഹഃ ॥ 41 ॥

കഷായോ മധുരസ്തിക്തഃ കട്വമ്‌ള ഇതി നൈകധാ ।
ഭൌതികാനാം വികാരേണ രസ ഏകോ വിഭിദ്യതേ ॥ 42 ॥

ക്ലേദനം പിണ്ഡനം തൃപ്തിഃ പ്രാണനാപ്യായനോന്ദനം ।
താപാപനോദോ ഭൂയസ്ത്വമംഭസോ വൃത്തയസ്ത്വിമാഃ ॥ 43 ॥

രസമാത്രാദ് വികുർവ്വാണാദംഭസോ ദൈവചോദിതാത് ।
ഗന്ധമാത്രമഭൂത്തസ്മാത്പൃഥ്വീ ഘ്രാണസ്തു ഗന്ധഗഃ ॥ 44 ॥

കരംഭപൂതിസൌരഭ്യശാന്തോഗ്രാമ്‌ളാദിഭിഃ പൃഥക് ।
ദ്രവ്യാവയവവൈഷമ്യാദ്ഗന്ധ ഏകോ വിഭിദ്യതേ ॥ 45 ॥

ഭാവനം ബ്രഹ്മണഃ സ്ഥാനം ധാരണം സദ്വിശേഷണം ।
സർവസത്ത്വഗുണോദ്ഭേദഃ പൃഥിവീവൃത്തിലക്ഷണം ॥ 46 ॥

നഭോഗുണവിശേഷോഽർത്ഥോ യസ്യ തച്ഛ്രോത്രമുച്യതേ ।
വായോർഗ്ഗുണവിശേഷോഽർത്ഥോ യസ്യ തത്സ്പർശനം വിദുഃ ॥ 47 ॥

തേജോഗുണവിശേഷോഽർത്ഥോ യസ്യ തച്ചക്ഷുരുച്യതേ ।
അംഭോഗുണവിശേഷോഽർത്ഥോ യസ്യ തദ്‌രസനം വിദുഃ ।
ഭൂമേർഗ്ഗുണവിശേഷോഽർത്ഥോ യസ്യ സ ഘ്രാണ ഉച്യതേ ॥ 48 ॥

പരസ്യ ദൃശ്യതേ ധർമ്മോ ഹ്യപരസ്മിൻ സമന്വയാത് ।
അതോ വിശേഷോ ഭാവാനാം ഭൂമാവേവോപലക്ഷ്യതേ ॥ 49 ॥

ഏതാന്യസംഹത്യ യദാ മഹദാദീനി സപ്ത വൈ ।
കാലകർമ്മഗുണോപേതോ ജഗദാദിരുപാവിശത് ॥ 50 ॥

തതസ്തേനാനുവിദ്ധേഭ്യോ യുക്തേഭ്യോഽണ്ഡമചേതനം ।
ഉത്ഥിതം പുരുഷോ യസ്മാദുദതിഷ്ഠദസൌ വിരാട് ॥ 51 ॥

ഏതദണ്ഡം വിശേഷാഖ്യം ക്രമവൃദ്ധൈർദ്ദശോത്തരൈഃ ।
തോയാദിഭിഃ പരിവൃതം പ്രധാനേനാവൃതൈർബ്ബഹിഃ ।
യത്ര ലോകവിതാനോഽയം രൂപം ഭഗവതോ ഹരേഃ ॥ 52 ॥

ഹിരൺമയാദണ്ഡകോശാദുത്ഥായ സലിലേശയാത് ।
തമാവിശ്യ മഹാദേവോ ബഹുധാ നിർബ്ബിഭേദ ഖം ॥ 53 ॥

നിരഭിദ്യതാസ്യ പ്രഥമം മുഖം വാണീ തതോഽഭവത് ।
വാണ്യാ വഹ്നിരഥോ നാസേ പ്രാണോഽതോ ഘ്രാണ ഏതയോഃ ॥ 54 ॥

ഘ്രാണാദ്വായുരഭിദ്യേതാമക്ഷിണീ ചക്ഷുരേതയോഃ ।
തസ്മാത്സൂര്യോ വ്യഭിദ്യേതാം കർണ്ണൗ ശ്രോത്രം തതോ ദിശഃ ॥ 55 ॥

നിർബ്ബിഭേദ വിരാജസ്ത്വഗ്‌രോമശ്മശ്ര്വാദയസ്തതഃ ।
തത ഓഷധയശ്ചാസൻ ശിശ്നം നിർബ്ബിഭിദേ തതഃ ॥ 56 ॥

രേതസ്തസ്മാദാപ ആസൻ നിരഭിദ്യത വൈ ഗുദം ।
ഗുദാദപാനോഽപാനാച്ച മൃത്യുർല്ലോകഭയങ്കരഃ ॥ 57 ॥

ഹസ്തൌ ച നിരഭിദ്യേതാം ബലം താഭ്യാം തതഃ സ്വരാട് ।
പാദൌ ച നിരഭിദ്യേതാം ഗതിസ്താഭ്യാം തതോ ഹരിഃ ॥ 58 ॥

നാഡ്യോഽസ്യ നിരഭിദ്യന്ത താഭ്യോ ലോഹിതമാഭൃതം ।
നദ്യസ്തതഃ സമഭവന്നുദരം നിരഭിദ്യത ॥ 59 ॥

ക്ഷുത്പിപാസേ തതഃ സ്യാതാം സമുദ്രസ്ത്വേതയോരഭൂത് ।
അഥാസ്യ ഹൃദയം ഭിന്നം ഹൃദയാൻമന ഉത്ഥിതം ॥ 60 ॥

മനസശ്ചന്ദ്രമാ ജാതോ ബുദ്ധിർബ്ബുദ്ധേർഗ്ഗിരാം പതിഃ ।
അഹങ്കാരസ്തതോ രുദ്രശ്ചിത്തം ചൈത്യസ്തതോഽഭവത് ॥ 61 ॥

ഏതേ ഹ്യഭ്യുത്ഥിതാ ദേവാ നൈവാസ്യോത്ഥാപനേഽശകൻ ।
പുനരാവിവിശുഃ ഖാനി തമുത്ഥാപയിതും ക്രമാത് ॥ 62 ॥

വഹ്നിർവ്വാചാ മുഖം ഭേജേ നോദതിഷ്ഠത്തദാ വിരാട് ।
ഘ്രാണേന നാസികേ വായുർന്നോദതിഷ്ഠത്തദാ വിരാട് ॥ 63 ॥

അക്ഷിണീ ചക്ഷുഷാഽഽദിത്യോ നോദതിഷ്ഠത്തദാ വിരാട് ।
ശ്രോത്രേണ കർണ്ണൗ ച ദിശോ നോദതിഷ്ഠത്തദാ വിരാട് ॥ 64 ॥

ത്വചം രോമഭിരോഷധ്യോ നോദതിഷ്ഠത്തദാ വിരാട് ।
രേതസാ ശിശ്നമാപസ്തു നോദതിഷ്ഠത്തദാ വിരാട് ॥ 65 ॥

ഗുദം മൃത്യുരപാനേന നോദതിഷ്ഠത്തദാ വിരാട് ।
ഹസ്താവിന്ദ്രോ ബലേനൈവ നോദതിഷ്ഠത്തദാ വിരാട് ॥ 66 ॥

വിഷ്ണുർഗ്ഗത്യൈവ ചരണൌ നോദതിഷ്ഠത്തദാ വിരാട് ।
നാഡീർന്നദ്യോ ലോഹിതേന നോദതിഷ്ഠത്തദാ വിരാട് ॥ 67 ॥

ക്ഷുത്തൃഡ്ഭ്യാമുദരം സിന്ധുർന്നോദതിഷ്ഠത്തദാ വിരാട് ।
ഹൃദയം മനസാ ചന്ദ്രോ നോദതിഷ്ഠത്തദാ വിരാട് ॥ 68 ॥

ബുദ്ധ്യാ ബ്രഹ്മാപി ഹൃദയം നോദതിഷ്ഠത്തദാ വിരാട് ।
രുദ്രോഽഭിമത്യാ ഹൃദയം നോദതിഷ്ഠത്തദാ വിരാട് ॥ 69 ॥

ചിത്തേന ഹൃദയം ചൈത്യഃ ക്ഷേത്രജ്ഞഃ പ്രാവിശദ് യദാ ।
വിരാട് തദൈവ പുരുഷഃ സലിലാദുദതിഷ്ഠത ॥ 70 ॥

യഥാ പ്രസുപ്തം പുരുഷം പ്രാണേന്ദ്രിയമനോധിയഃ ।
പ്രഭവന്തി വിനാ യേന നോത്ഥാപയിതുമോജസാ ॥ 71 ॥

തമസ്മിൻ പ്രത്യഗാത്മാനം ധിയാ യോഗപ്രവൃത്തയാ ।
ഭക്ത്യാ വിരക്ത്യാ ജ്ഞാനേന വിവിച്യാത്മനി ചിന്തയേത് ॥ 72 ॥