മഹാഭാരതം മൂലം/അശ്വമേധികപർവം/അധ്യായം49

←അധ്യായം48

മഹാഭാരതം മൂലം/അശ്വമേധികപർവം രചന:വ്യാസൻ അധ്യായം49

അധ്യായം50→

1 [ബ്ര്]
     ഹന്ത വഃ സമ്പ്രവക്ഷ്യാമി യൻ മാം പൃച്ഛഥ സത്തമാഃ
     സമസ്തം ഇഹ തച് ഛ്രുത്വാ സമ്യഗ് ഏവാവധാര്യതാം
 2 അഹിംസാ സർവഭൂതാനാം ഏതത് കൃത്യതമം മതം
     ഏതത് പദം അനുദ്വിഗ്നം വരിഷ്ഠം ധർമലക്ഷണം
 3 ജ്ഞാനം നിഃശ്രേയ ഇത്യ് ആഹുർ വൃദ്ധാ നിശ്ചയദർശിനഃ
     തസ്മാജ് ജ്ഞാനേന ശുദ്ധേന മുച്യതേ സർവപാതകൈഃ
 4 ഹിംസാ പരാശ് ച യേ ലോകേ യേ ച നാസ്തിക വൃത്തയഃ
     ലോഭമോഹസമായുക്താസ് തേ വൈ നിരയഗാമിനഃ
 5 ആശീർ യുക്താനി കർമാണി കുർവതേ യ ത്വ് അതന്ദ്രിതാഃ
     തേ ഽസ്മിംൽ ലോകേ പ്രമോദന്തേ ജായമാനാഃ പുനഃ പുനഃ
 6 കുർവതേ യേ തു കർമാണി ശ്രദ്ദധാനാ വിപശ്ചിതഃ
     അനാശീർ യോഗസംയുക്താസ് തേ ധീരാഃ സാധു ദർശിനഃ
 7 അതഃ പരം പ്രവക്ഷ്യാമി സത്ത്വക്ഷേത്രജ്ഞയോർ യഥാ
     സംയോഗോ വിപ്രയോഗശ് ച തൻ നിബോധത സത്തമാഃ
 8 വിഷയോ വിഷയിത്വം ച സംബന്ധോ ഽയം ഇഹോച്യതേ
     വിഷയീ പുരുഷോ നിത്യം സത്ത്വം ച വിഷയഃ സ്മൃതഃ
 9 വ്യാഖ്യാതം പൂർവകൽപേന മശകോദുംബരം യഥാ
     ഭുജ്യമാനം ന ജാനീതേ നിത്യം സത്ത്വം അചേതനം
     യസ് ത്വ് ഏവ തു വിജാനീതേ യോ ഭുങ്ക്തേ യശ് ച ഭുജ്യതേ
 10 അനിത്യം ദ്വന്ദ്വ സംയുക്തം സത്ത്വം ആഹുർ ഗുണാത്മകം
    നിർദ്വന്ദ്വോ നിഷ്കലോ നിത്യഃ ക്ഷേത്രജ്ഞോ നിർഗുണാത്മകഃ
11 സമഃ സഞ്ജ്ഞാ ഗതസ് ത്വ് ഏവം യദാ സർവത്ര ദൃശ്യതേ
    ഉപഭുങ്ക്തേ സദാ സത്ത്വം ആപഃ പുഷ്കരപർണവത്
12 സർവൈർ അപി ഗുണൈർ വിദ്വാൻ വ്യതിഷക്തോ ന ലിപ്യതേ
    ജലബിന്ദുർ യഥാ ലോലഃ പദ്മിനീ പത്രസംസ്ഥിതഃ
    ഏവം ഏവാപ്യ് അസംസക്തഃ പുരുഷഃ സ്യാൻ ന സംശയഃ
13 ദ്രവ്യമാത്രം അഭൂത് സത്ത്വം പുരുഷസ്യേതി നിശ്ചയഃ
    യഥാ ദ്രവ്യം ച കർതാ ച സംയോഗോ ഽപ്യ് അനയോസ് തഥാ
14 യഥാ പ്രദീപം ആദായ കശ് ചിത് തമസി ഗച്ഛതി
    തഥാ സത്ത്വപ്രദീപേന ഗച്ഛന്തി പരമൈഷിണഃ
15 യാവദ് ദ്രവ്യഗുണസ് താവത് പ്രദീപഃ സമ്പ്രകാശതേ
    ക്ഷീണദ്രവ്യഗുണം ജ്യോതിർ അന്തർധാനായ ഗച്ഛതി
16 വ്യക്തഃ സത്ത്വഗുണസ് ത്വ് ഏവം പുരുഷോ ഽവ്യക്ത ഇഷ്യതേ
    ഏതദ് വിപ്രാ വിജാനീത ഹന്ത ഭൂയോ ബ്രവീമി വഃ
17 സഹസ്രേണാപി ദുർമേധാ ന വൃദ്ധിം അധിഗച്ഛതി
    ചതുർഥേനാപ്യ് അഥാംശേന വൃദ്ധിമാൻ സുഖം ഏധതേ
18 ഏവം ധർമസ്യ വിജ്ഞേയം സംസാധനം ഉപായതഃ
    ഉപായജ്ഞോ ഹി മേധാവീ സുഖം അത്യന്തം അശ്നുതേ
19 യഥാധ്വാനം അപാഥേയഃ പ്രപന്നോ മാനവഃ ക്വ ചിത്
    ക്ലേശേന യാതി മഹതാ വിനശ്യത്യ് അന്തരാപി വാ
20 തഥാ കർമസു വിജ്ഞേയം ഫലം ഭവതി വാ ന വാ
    പുരുഷസ്യാത്മ നിഃശ്രേയഃ ശുഭാശുഭനിദർശനം
21 യഥാ ച ദീർഘം അധ്വാനം പദ്ഭ്യാം ഏവ പ്രപദ്യതേ
    അദൃഷ്ടപൂർവം സഹസാ തത്ത്വദർശനവർജിതഃ
22 തം ഏവ ച യഥാധ്വാനം രഥേനേഹാശു ഗാമിനാ
    യായാദ് അശ്വപ്രയുക്തേന തഥാ ബുദ്ധിമതാം ഗതിഃ
23 ഉച്ചം പർവതം ആരുഹ്യ നാന്വവേക്ഷേത ഭൂഗതം
    രഥേന രഥിനം പശ്യേത് ക്ലിശ്യമാനം അചേതനം
24 യാവദ് രഥപഥസ് താവദ് രഥേന സ തു ഗച്ഛതി
    ക്ഷീണേ രഥപഥേ പ്രാജ്ഞോ രഥം ഉത്സൃജ്യ ഗച്ഛതി
25 ഏവം ഗച്ഛതി മേധാവീ തത്ത്വയോഗവിധാനവിത്
    സമാജ്ഞായ മഹാബുദ്ധിർ ഉത്തരാദ് ഉത്തരോത്തരം
26 യഥാ മഹാർണവം ഘോരം അപ്ലവഃ സമ്പ്രഗാഹതേ
    ബാഹുഭ്യാം ഏവ സംമോഹാദ് വധം ചർച്ഛത്യ് അസംശയം
27 നാവാ ചാപി യഥാ പ്രാജ്ഞോ വിഭാഗജ്ഞസ് തരിത്രയാ
    അക്ലാന്തഃ സലിലം ഗാഹേത് ക്ഷിപ്രം സന്തരതി ധ്രുവം
28 തീർണോ ഗച്ഛേത് പരം പാരം നാവം ഉത്സൃജ്യ നിർമമഃ
    വ്യാഖ്യാതം പൂർവകൽപേന യഥാ രഥി പദാതിനൗ
29 സ്നേഹാത് സംമോഹം ആപന്നോ നാവി ദാശോ യഥാതഥാ
    മമത്വേനാഭിഭൂതഃ സ തത്രൈവ പരിവർതതേ
30 നാവം ന ശക്യം ആരുഹ്യ സ്ഥലേ വിപരിവർതിതും
    തഥൈവ രഥം ആരുഹ്യ നാപ്സു ചര്യാ വിധീയതേ
31 ഏവം കർമകൃതം ചിത്രം വിഷയസ്ഥം പൃഥക് പൃഥക്
    യഥാ കർമകൃതം ലോകേ തഥാ തദ് ഉപപദ്യതേ
32 യൻ നൈവ ഗന്ധിനോ രസ്യം ന രൂപസ്പർശ ശബ്ദവത്
    മന്യന്തേ മുനയോ ബുദ്ധ്യാ തത് പ്രധാനം പ്രചക്ഷതേ
33 തത്ര പ്രധാനം അവ്യക്തം അവ്യക്തസ്യ ഗുണോ മഹാൻ
    മഹതഃ പ്രധാനഭൂതസ്യ ഗുണോ ഽഹങ്കാര ഏവ ച
34 അഹങ്കാരപ്രധാനസ്യ മഹാഭൂതകൃതോ ഗുണഃ
    പൃഥക്ത്വേന ഹി ഭൂതാനാം വിഷയാ വൈ ഗുണാഃ സ്മൃതാഃ
35 ബീജധർമം യഥാവ്യക്തം തഥൈവ പ്രസവാത്മകം
    ബീജധർമാ മഹാൻ ആത്മാ പ്രസവശ് ചേതി നഃ ശ്രുതം
36 ബീജധർമാ ത്വ് അഹങ്കാരഃ പ്രസവശ് ച പുനഃ പുനഃ
    ബീജപ്രസവ ധർമാണി മഹാഭൂതാനി പഞ്ച വൈ
37 ബീജധർമിണ ഇത്യ് ആഹുഃ പ്രസവം ച ന കുർവതേ
    വിശേഷാഃ പഞ്ച ഭൂതാനാം തേഷാം വിത്തം വിശേഷണം
38 തത്രൈകഗുണം ആകാശം ദ്വിഗുണോ വായുർ ഉച്യതേ
    ത്രിഗുണം ജ്യോതിർ ഇത്യ് ആഹുർ ആപശ് ചാപി ചതുർഗുണഃ
39 പൃഥ്വീ പഞ്ച ഗുണാ ജ്ഞേയാ ത്രസ സ്ഥാവരസങ്കുലാ
    സർവഭൂതകരീ ദേവീ ശുഭാശുഭനിദർശനാ
40 ശബ്ദഃ സ്പർശസ് തഥാരൂപം രസോ ഗന്ധശ് ച പഞ്ചമഃ
    ഏതേ പഞ്ച ഗുണാ ഭൂമേർ വിജ്ഞേയാ ദ്വിജസത്തമാഃ
41 പാർഥിവശ് ച സദാ ഗന്ധോ ഗന്ധശ് ച ബഹുധാ സ്മൃതഃ
    തസ്യ ഗന്ധസ്യ വക്ഷ്യാമി വിസ്തരേണ ബഹൂൻ ഗുണാൻ
42 ഇഷ്ടശ് ചാനിഷ്ട ഗന്ധശ് ച മധുരോ ഽമ്ലഃ കടുസ് തഥാ
    നിർഹാരീ സംഹതഃ സ്നിഗ്ധോ രൂക്ഷോ വിശദ ഏവ ച
    ഏവം ദശവിധോ ജ്ഞേയഃ പാർഥിവോ ഗന്ധ ഇത്യ് ഉത
43 ശബ്ദഃ സ്പർശസ് തഥാരൂപം രസശ് ചാപാം ഗുണാഃ സ്മൃതാഃ
    രസജ്ഞാനം തു വക്ഷ്യാമി രസസ് തു ബഹുധാ സ്മൃതഃ
44 മധുരോ ഽമ്ലഃ കടുസ് തിക്തഃ കഷായോ ലവണസ് തഥാ
    ഏവം ഷഡ് വിധവിസ്താരോ രസോ വാരിമയഃ സ്മൃതഃ
45 ശബ്ദഃ സ്പർശസ് തഥാരൂപം ത്രിഗുണം ജ്യോതിർ ഉച്യതേ
    ജ്യോതിഷശ് ച ഗുണോ രൂപം രൂപം ച ബഹുധാ സ്മൃതം
46 ശുക്ലം കൃഷ്ണം തഥാ രക്തം നീലം പീതാരുണം തഥാ
    ഹ്രസ്വം ദീർഘം തഥാ സ്ഥൂലം ചതുരസ്രാണു വൃത്തകം
47 ഏവം ദ്വാദശ വിസ്താരം തേജസോ രൂപം ഉച്യതേ
    വിജ്ഞേയം ബ്രാഹ്മണൈർ നിത്യം ധർമജ്ഞൈഃ സത്യവാദിഭിഃ
48 ശബ്ദസ്പർശൗ ച വിജ്ഞേയൗ ദ്വിഗുണോ വായുർ ഉച്യതേ
    വായോശ് ചാപി ഗുണഃ സ്പർശഃ സ്പർശശ് ച ബഹുധാ സ്മൃതഃ
49 ഉഷ്ണഃ ശീതഃ സുഖോ ദുഃഖഃ സ്നിഗ്ധോ വിശദ ഏവ ച
    കഠിനശ് ചിക്കണഃ ശ്ലക്ഷ്ണഃ പിച്ഛിലോ ദാരുണോ മൃദുഃ
50 ഏവം ദ്വാദശ വിസ്താരോ വായവ്യോ ഗുണ ഉച്യതേ
    വിധിവദ് ബ്രഹ്മണൈഃ സിദ്ധൈർ ധർമജ്ഞൈസ് തത്ത്വദർശിഭിഃ
51 തത്രൈകഗുണം ആകാശം ശബ്ദ ഇത്യ് ഏവ ച സ്മൃതഃ
    തസ്യ ശബ്ദസ്യ വക്ഷ്യാമി വിസ്തരേണ ബഹൂൻ ഗുണാൻ
52 ഷഡ്ജർഷഭൗ ച ഗാന്ധാരോ മധ്യമഃ പഞ്ചമസ് തഥാ
    അതഃ പരം തു വിജ്ഞേയോ നിഷാദോ ധൈവതസ് തഥാ
53 ഇഷ്ടോ ഽനിഷ്ടശ് ച ശബ്ദസ് തു സംഹതഃ പ്രവിഭാഗവാൻ
    ഏവം ബഹുവിധോ ജ്ഞേയഃ ശബ്ദ ആകാശസംഭവഃ
54 ആകാശം ഉത്തമം ഭൂതം അഹങ്കാരസ് തതഃ പരം
    അഹങ്കാരാത് പരാ ബുദ്ധിർ ബുദ്ധേർ ആത്മാ തതഃ പരം
55 തസ്മാത് തു പരം അവ്യക്തം അവ്യക്താത് പുരുഷഃ പരഃ
    പരാവരജ്ഞോ ഭൂതാനാം യം പ്രാപ്യാനന്ത്യം അശ്നുതേ