മഹാഭാരതം മൂലം/ഭീഷ്മപർവം/അധ്യായം24

←അധ്യായം23

മഹാഭാരതം മൂലം/ഭീഷ്മപർവം രചന:വ്യാസൻ അധ്യായം24

അധ്യായം25→

സാംഖ്യയോഗം

1 സഞ്ജയ ഉവാച
     തം തഥാ കൃപയാവിഷ്ടം അശ്രുപൂർണാകുലേക്ഷണം
     വിഷീദന്തം ഇദം വാക്യം ഉവാച മധുസൂദനഃ
 2 ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച
     കുതസ് ത്വാ കശ്മലം ഇദം വിഷമേ സമുപസ്ഥിതം
     അനാര്യജുഷ്ടം അസ്വർഗ്യം അകീർതികരം അർജുന
 3 ക്ലൈബ്യം മാ സ്മ ഗമഃ പാർഥ നൈതത് ത്വയ്യ് ഉപപദ്യതേ
     ക്ഷുദ്രം ഹൃദയദൗർബല്യം ത്യക്ത്വോത്തിഷ്ഠ പരന്തപ
 4 അർജുന ഉവാച
     കഥം ഭീഷ്മം അഹം സംഖ്യേ ദ്രോണം ച മധുസൂദന
     ഇഷുഭിഃ പ്രതിയോത്സ്യാമി പൂജാർഹാവ് അരിസൂദന
 5 ഗുരൂൻ അഹത്വാ ഹി മഹാനുഭാവാഞ്; ശ്രേയോ ഭോക്തും ഭൈക്ഷ്യം അപീഹ ലോകേ
     ഹത്വാർഥകാമാംസ് തു ഗുരൂൻ ഇഹൈവ; ഭുഞ്ജീയ ഭോഗാൻ രുധിരപ്രദിഗ്ധാൻ
 6 ന ചൈതദ് വിദ്മഃ കതരൻ നോ ഗരീയോ; യദ് വാ ജയേമ യദി വാ നോ ജയേയുഃ
     യാൻ ഏവ ഹത്വാ ന ജിജീവിഷാമസ്; തേ ഽവസ്ഥിതാഃ പ്രമുഖേ ധാർതരാഷ്ട്രാഃ
 7 കാർപണ്യദോഷോപഹതസ്വഭാവഃ; പൃച്ഛാമി ത്വാം ധർമസംമൂഢചേതാഃ
     യച് ഛ്രേയഃ സ്യാൻ നിശ്ചിതം ബ്രൂഹി തൻ മേ; ശിഷ്യസ് തേ ഽഹം ശാധി മാം ത്വാം പ്രപന്നം
 8 ന ഹി പ്രപശ്യാമി മമാപനുദ്യാദ്; യച് ഛോകം ഉച്ഛോഷണം ഇന്ദ്രിയാണാം
     അവാപ്യ ഭൂമാവ് അസപത്നം ഋദ്ധം; രാജ്യം സുരാണാം അപി ചാധിപത്യം
 9 സഞ്ജയ ഉവാച
     ഏവം ഉക്ത്വാ ഹൃഷീകേശം ഗുഡാകേശഃ പരന്തപഃ
     ന യോത്സ്യ ഇതി ഗോവിന്ദം ഉക്ത്വാ തൂഷ്ണീം ബഭൂവ ഹ
 10 തം ഉവാച ഹൃഷീകേശഃ പ്രഹസന്ന് ഇവ ഭാരത
    സേനയോർ ഉഭയോർ മധ്യേ വിഷീദന്തം ഇദം വചഃ
11 ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച
    അശോച്യാൻ അന്വശോചസ് ത്വം പ്രജ്ഞാവാദാംശ് ച ഭാഷസേ
    ഗതാസൂൻ അഗതാസൂംശ് ച നാനുശോചന്തി പണ്ഡിതാഃ
12 ന ത്വ് ഏവാഹം ജാതു നാസം ന ത്വം നേമേ ജനാധിപാഃ
    ന ചൈവ ന ഭവിഷ്യാമഃ സർവേ വയം അതഃ പരം
13 ദേഹിനോ ഽസ്മിൻ യഥാ ദേഹേ കൗമാരം യൗവനം ജരാ
    തഥാ ദേഹാന്തരപ്രാപ്തിർ ധീരസ് തത്ര ന മുഹ്യതി
14 മാത്രാസ്പർശാസ് തു കൗന്തേയ ശീതോഷ്ണസുഖദുഃഖദാഃ
    ആഗമാപായിനോ ഽനിത്യാസ് താംസ് തിതിക്ഷസ്വ ഭാരത
15 യം ഹി ന വ്യഥയന്ത്യ് ഏതേ പുരുഷം പുരുഷർഷഭ
    സമദുഃഖസുഖം ധീരം സോ ഽമൃതത്വായ കൽപതേ
16 നാസതോ വിദ്യതേ ഭാവോ നാഭാവോ വിദ്യതേ സതഃ
    ഉഭയോർ അപി ദൃഷ്ടോ ഽന്തസ് ത്വ് അനയോസ് തത്ത്വദർശിഭിഃ
17 അവിനാശി തു തദ് വിദ്ധി യേന സർവം ഇദം തതം
    വിനാശം അവ്യയസ്യാസ്യ ന കശ് ചിത് കർതും അർഹതി
18 അന്തവന്ത ഇമേ ദേഹാ നിത്യസ്യോക്താഃ ശരീരിണഃ
    അനാശിനോ ഽപ്രമേയസ്യ തസ്മാദ് യുധ്യസ്വ ഭാരത
19 യ ഏനം വേത്തി ഹന്താരം യശ് ചൈനം മന്യതേ ഹതം
    ഉഭൗ തൗ ന വിജാനീതോ നായം ഹന്തി ന ഹന്യതേ
20 ന ജായതേ മ്രിയതേ വാ കദാ ചിൻ; നായം ഭൂത്വാ ഭവിതാ വാ ന ഭൂയഃ
    അജോ നിത്യഃ ശാശ്വതോ ഽയം പുരാണോ; ന ഹന്യതേ ഹന്യമാനേ ശരീരേ
21 വേദാവിനാശിനം നിത്യം യ ഏനം അജം അവ്യയം
    കഥം സ പുരുഷഃ പാർഥ കം ഘാതയതി ഹന്തി കം
22 വാസാംസി ജീർണാനി യഥാ വിഹായ; നവാനി ഗൃഹ്ണാതി നരോ ഽപരാണി
    തഥാ ശരീരാണി വിഹായ ജീർണാനി; അന്യാനി സംയാതി നവാനി ദേഹീ
23 നൈനം ഛിന്ദന്തി ശസ്ത്രാണി നൈനം ദഹതി പാവകഃ
    ന ചൈനം ക്ലേദയന്ത്യ് ആപോ ന ശോഷയതി മാരുതഃ
24 അച്ഛേദ്യോ ഽയം അദാഹ്യോ ഽയം അക്ലേദ്യോ ഽശോഷ്യ ഏവ ച
    നിത്യഃ സർവഗതഃ സ്ഥാണുർ അചലോ ഽയം സനാതനഃ
25 അവ്യക്തോ ഽയം അചിന്ത്യോ ഽയം അവികാര്യോ ഽയം ഉച്യതേ
    തസ്മാദ് ഏവം വിദിത്വൈനം നാനുശോചിതും അർഹസി
26 അഥ ചൈനം നിത്യജാതം നിത്യം വാ മന്യസേ മൃതം
    തഥാപി ത്വം മഹാബാഹോ നൈവം ശോചിതും അർഹസി
27 ജാതസ്യ ഹി ധ്രുവോ മൃത്യുർ ധ്രുവം ജന്മ മൃതസ്യ ച
    തസ്മാദ് അപരിഹാര്യേ ഽർഥേ ന ത്വം ശോചിതും അർഹസി
28 അവ്യക്താദീനി ഭൂതാനി വ്യക്തമധ്യാനി ഭാരത
    അവ്യക്തനിധനാന്യ് ഏവ തത്ര കാ പരിദേവനാ
29 ആശ്ചര്യവത് പശ്യതി കശ് ചിദ് ഏനം; ആശ്ചര്യവദ് വദതി തഥൈവ ചാന്യഃ
    ആശ്ചര്യവച് ചൈനം അന്യഃ ശൃണോതി; ശ്രുത്വാപ്യ് ഏനം വേദ ന ചൈവ കശ് ചിത്
30 ദേഹീ നിത്യം അവധ്യോ ഽയം ദേഹേ സർവസ്യ ഭാരത
    തസ്മാത് സർവാണി ഭൂതാനി ന ത്വം ശോചിതും അർഹസി
31 സ്വധർമം അപി ചാവേക്ഷ്യ ന വികമ്പിതും അർഹസി
    ധർമ്യാദ് ധി യുദ്ധാച് ഛ്രേയോ ഽന്യത് ക്ഷത്രിയസ്യ ന വിദ്യതേ
32 യദൃച്ഛയാ ചോപപന്നം സ്വർഗദ്വാരം അപാവൃതം
    സുഖിനഃ ക്ഷത്രിയാഃ പാർഥ ലഭന്തേ യുദ്ധം ഈദൃശം
33 അഥ ചേത് ത്വം ഇമം ധർമ്യം സംഗ്രാമം ന കരിഷ്യസി
    തതഃ സ്വധർമം കീർതിം ച ഹിത്വാ പാപം അവാപ്സ്യസി
34 അകീർതിം ചാപി ഭൂതാനി കഥയിഷ്യന്തി തേ ഽവ്യയാം
    സംഭാവിതസ്യ ചാകീർതിർ മരണാദ് അതിരിച്യതേ
35 ഭയാദ് രണാദ് ഉപരതം മംസ്യന്തേ ത്വാം മഹാരഥാഃ
    യേഷാം ച ത്വം ബഹുമതോ ഭൂത്വാ യാസ്യസി ലാഘവം
36 അവാച്യവാദാംശ് ച ബഹൂൻ വദിഷ്യന്തി തവാഹിതാഃ
    നിന്ദന്തസ് തവ സാമർഥ്യം തതോ ദുഃഖതരം നു കിം
37 ഹതോ വാ പ്രാപ്സ്യസി സ്വർഗം ജിത്വാ വാ ഭോക്ഷ്യസേ മഹീം
    തസ്മാദ് ഉത്തിഷ്ഠ കൗന്തേയ യുദ്ധായ കൃതനിശ്ചയഃ
38 സുഖദുഃഖേ സമേ കൃത്വാ ലാഭാലാഭൗ ജയാജയൗ
    തതോ യുദ്ധായ യുജ്യസ്വ നൈവം പാപം അവാപ്സ്യസി
39 ഏഷാ തേ ഽഭിഹിതാ സാംഖ്യേ ബുദ്ധിർ യോഗേ ത്വ് ഇമാം ശൃണു
    ബുദ്ധ്യാ യുക്തോ യയാ പാർഥ കർമബന്ധം പ്രഹാസ്യസി
40 നേഹാഭിക്രമനാശോ ഽസ്തി പ്രത്യവായോ ന വിദ്യതേ
    സ്വൽപം അപ്യ് അസ്യ ധർമസ്യ ത്രായതേ മഹതോ ഭയാത്
41 വ്യവസായാത്മികാ ബുദ്ധിർ ഏകേഹ കുരുനന്ദന
    ബഹുശാഖാ ഹ്യ് അനന്താശ് ച ബുദ്ധയോ ഽവ്യവസായിനാം
42 യാം ഇമാം പുഷ്പിതാം വാചം പ്രവദന്ത്യ് അവിപശ്ചിതഃ
    വേദവാദരതാഃ പാർഥ നാന്യദ് അസ്തീതി വാദിനഃ
43 കാമാത്മാനഃ സ്വർഗപരാ ജന്മകർമഫലപ്രദാം
    ക്രിയാവിശേഷബഹുലാം ഭോഗൈശ്വര്യഗതിം പ്രതി
44 ഭോഗൈശ്വര്യപ്രസക്താനാം തയാപഹൃതചേതസാം
    വ്യവസായാത്മികാ ബുദ്ധിഃ സമാധൗ ന വിധീയതേ
45 ത്രൈഗുണ്യവിഷയാ വേദാ നിസ്ത്രൈഗുണ്യോ ഭവാർജുന
    നിർദ്വന്ദ്വോ നിത്യസത്ത്വസ്ഥോ നിര്യോഗക്ഷേമ ആത്മവാൻ
46 യാവാൻ അർഥ ഉദപാനേ സർവതഃ സമ്പ്ലുതോദകേ
    താവാൻ സർവേഷു വേദേഷു ബ്രാഹ്മണസ്യ വിജാനതഃ
47 കർമണ്യ് ഏവാധികാരസ് തേ മാ ഫലേഷു കദാ ചന
    മാ കർമഫലഹേതുർ ഭൂർ മാ തേ സംഗോ ഽസ്ത്വ് അകർമണി
48 യോഗസ്ഥഃ കുരു കർമാണി സംഗം ത്യക്ത്വാ ധനഞ്ജയ
    സിദ്ധ്യസിദ്ധ്യോഃ സമോ ഭൂത്വാ സമത്വം യോഗ ഉച്യതേ
49 ദൂരേണ ഹ്യ് അവരം കർമ ബുദ്ധിയോഗാദ് ധനഞ്ജയ
    ബുദ്ധൗ ശരണം അന്വിച്ഛ കൃപണാഃ ഫലഹേതവഃ
50 ബുദ്ധിയുക്തോ ജഹാതീഹ ഉഭേ സുകൃതദുഷ്കൃതേ
    തസ്മാദ് യോഗായ യുജ്യസ്വ യോഗഃ കർമസു കൗശലം
51 കർമജം ബുദ്ധിയുക്താ ഹി ഫലം ത്യക്ത്വാ മനീഷിണഃ
    ജന്മബന്ധവിനിർമുക്താഃ പദം ഗച്ഛന്ത്യ് അനാമയം
52 യദാ തേ മോഹകലിലം ബുദ്ധിർ വ്യതിതരിഷ്യതി
    തദാ ഗന്താസി നിർവേദം ശ്രോതവ്യസ്യ ശ്രുതസ്യ ച
53 ശ്രുതിവിപ്രതിപന്നാ തേ യദാ സ്ഥാസ്യതി നിശ്ചലാ
    സമാധാവ് അചലാ ബുദ്ധിസ് തദാ യോഗം അവാപ്സ്യസി
54 അർജുന ഉവാച
    സ്ഥിതപ്രജ്ഞസ്യ കാ ഭാഷാ സമാധിസ്ഥസ്യ കേശവ
    സ്ഥിതധീഃ കിം പ്രഭാഷേത കിം ആസീത വ്രജേത കിം
55 പ്രജഹാതി യദാ കാമാൻ സർവാൻ പാർഥ മനോഗതാൻ
    ആത്മന്യ് ഏവാത്മനാ തുഷ്ടഃ സ്ഥിതപ്രജ്ഞസ് തദോച്യതേ
56 ദുഃഖേഷ്വ് അനുദ്വിഗ്നമനാഃ സുഖേഷു വിഗതസ്പൃഹഃ
    വീതരാഗഭയക്രോധഃ സ്ഥിതധീർ മുനിർ ഉച്യതേ
57 യഃ സർവത്രാനഭിസ്നേഹസ് തത് തത് പ്രാപ്യ ശുഭാശുഭം
    നാഭിനന്ദതി ന ദ്വേഷ്ടി തസ്യ പ്രജ്ഞാ പ്രതിഷ്ഠിതാ
58 യദാ സംഹരതേ ചായം കൂർമോ ഽംഗാനീവ സർവശഃ
    ഇന്ദ്രിയാണീന്ദ്രിയാർഥേഭ്യസ് തസ്യ പ്രജ്ഞാ പ്രതിഷ്ഠിതാ
59 വിഷയാ വിനിവർതന്തേ നിരാഹാരസ്യ ദേഹിനഃ
    രസവർജം രസോ ഽപ്യ് അസ്യ പരം ദൃഷ്ട്വാ നിവർതതേ
60 യതതോ ഹ്യ് അപി കൗന്തേയ പുരുഷസ്യ വിപശ്ചിതഃ
    ഇന്ദ്രിയാണി പ്രമാഥീനി ഹരന്തി പ്രസഭം മനഃ
61 താനി സർവാണി സംയമ്യ യുക്ത ആസീത മത്പരഃ
    വശേ ഹി യസ്യേന്ദ്രിയാണി തസ്യ പ്രജ്ഞാ പ്രതിഷ്ഠിതാ
62 ധ്യായതോ വിഷയാൻ പുംസഃ സംഗസ് തേഷൂപജായതേ
    സംഗാത് സഞ്ജായതേ കാമഃ കാമാത് ക്രോധോ ഽഭിജായതേ
63 ക്രോധാദ് ഭവതി സംമോഹഃ സംമോഹാത് സ്മൃതിവിഭ്രമഃ
    സ്മൃതിഭ്രംശാദ് ബുദ്ധിനാശോ ബുദ്ധിനാശാത് പ്രണശ്യതി
64 രാഗദ്വേഷവിയുക്തൈസ് തു വിഷയാൻ ഇന്ദ്രിയൈശ് ചരൻ
    ആത്മവശ്യൈർ വിധേയാത്മാ പ്രസാദം അധിഗച്ഛതി
65 പ്രസാദേ സർവദുഃഖാനാം ഹാനിർ അസ്യോപജായതേ
    പ്രസന്നചേതസോ ഹ്യ് ആശു ബുദ്ധിഃ പര്യവതിഷ്ഠതേ
66 നാസ്തി ബുദ്ധിർ അയുക്തസ്യ ന ചായുക്തസ്യ ഭാവനാ
    ന ചാഭാവയതഃ ശാന്തിർ അശാന്തസ്യ കുതഃ സുഖം
67 ഇന്ദ്രിയാണാം ഹി ചരതാം യൻ മനോ ഽനുവിധീയതേ
    തദ് അസ്യ ഹരതി പ്രജ്ഞാം വായുർ നാവം ഇവാംഭസി
68 തസ്മാദ് യസ്യ മഹാബാഹോ നിഗൃഹീതാനി സർവശഃ
    ഇന്ദ്രിയാണീന്ദ്രിയാർഥേഭ്യസ് തസ്യ പ്രജ്ഞാ പ്രതിഷ്ഠിതാ
69 യാ നിശാ സർവഭൂതാനാം തസ്യാം ജാഗർതി സംയമീ
    യസ്യാം ജാഗ്രതി ഭൂതാനി സാ നിശാ പശ്യതോ മുനേഃ
70 ആപൂര്യമാണം അചലപ്രതിഷ്ഠം; സമുദ്രം ആപഃ പ്രവിശന്തി യദ്വത്
    തദ്വത് കാമാ യം പ്രവിശന്തി സർവേ; സ ശാന്തിം ആപ്നോതി ന കാമകാമീ
71 വിഹായ കാമാൻ യഃ സർവാൻ പുമാംശ് ചരതി നിഃസ്പൃഹഃ
    നിർമമോ നിരഹങ്കാരഃ സ ശാന്തിം അധിഗച്ഛതി
72 ഏഷാ ബ്രാഹ്മീ സ്ഥിതിഃ പാർഥ നൈനാം പ്രാപ്യ വിമുഹ്യതി
    സ്ഥിത്വാസ്യാം അന്തകാലേ ഽപി ബ്രഹ്മനിർവാണം ഋച്ഛതി