സർവ്വവേദാന്തസിദ്ധാന്തസാരസംഗ്രഹം

സർവവേദാന്തസിദ്ധാന്തസാരസംഗ്രഹം രചന:ശങ്കരാചാര്യർ

സർവവേദാന്തസിദ്ധാന്തസാരസംഗ്രഹം
  1 വന്ദനം
അഖണ്ഡാനന്ദസംബോധോ വന്ദനാദ്യസ്യ ജായതേ
ഗോവിന്ദം തമഹം വന്ദേ ചിദാനന്ദതനും ഗുരും 1
അഖണ്ഡം സച്ചിദാനന്ദമവാങ്മനസഗോചരം
ആത്മാനമഖിലാധാരമാശ്രയേƒഭീഷ്ടസിദ്ധയേ 2
യദാലംബോ ദരം ഹന്തി സതാം പ്രത്യൂഹസംഭവം
തദാലംബേ ദയാലംബം ലംബോദരപദാംബുജം 3


   2 സാധന-ചതുഷ്ടയ
വേദാന്തശാസ്ത്രസിദ്ധാന്തസാരസംഗ്രഹ ഉച്യതേ
പ്രേക്ഷാവതാം മുമുക്ഷൂണാം സുഖബോധോപപത്തയേ 4
അസ്യ ശാസ്ത്രാനുസാരിത്വാദനുബന്ധചതുഷ്ടയം
യദേവ മൂലം ശാസ്ത്രസ്യ നിർദിഷ്ടം തദിഹോച്യതേ 5
അധികാരീ ച വിഷയഃ സംബന്ധശ്ച പ്രയോജനം
ശാസ്ത്രാരംഭഫലം പ്രാഹുരനുബന്ധചതുഷ്ടയം 6
ചതുർഭിഃ സാധനൈഃ സമ്യക്സമ്പന്നോ യുക്തിദക്ഷിണഃ
മേധാവീ പുരുഷോ വിദ്വാനധികാര്യത്ര സംമതഃ 7
വിഷയഃ ശുദ്ധചൈതന്യം ജീവബ്രഹ്മൈക്യലക്ഷണം
യത്രൈവ ദൃശ്യതേ സർവവേദാന്താനാം സമന്വയഃ 8
ഏതദൈക്യപ്രമേയസ്യ പ്രമാണസ്യാപി ച ശ്രുതേഃ
സംബന്ധഃ കഥ്യതേ സദ്ഭിർബോധ്യബോധകലക്ഷണഃ 9
ബ്രഹ്മാത്മൈകവിജ്ഞാനം സന്തഃ പ്രാഹുഃ പ്രയോജനം
യേന നിഃശേഷസംസാരബന്ധാത്സദ്യഃ പ്രമുച്യതേ 10
പ്രയോജനം സമ്പ്രവൃത്തേഃ കാരണം ഫലലക്ഷണം
പ്രയോജനമനുദ്ദിശ്യ ന മന്ദോƒപി പ്രവർതതേ 11
സാധനചതുഷ്ടയസമ്പത്തിര്യസ്യാസ്തി ധീമതഃ പുംസഃ
തസ്യൈവൈതത്ഫലസിദ്ധിർനാന്യസ്യ കിഞ്ചിദൂനസ്യ 12
ചത്വാരി സാധനാന്യത്ര വദന്തി പരമർഷയഃ
മുക്തിര്യേഷാം തു സദ്ഭാവേ നാഭാവേ സിദ്ധ്യതി ധ്രുവം 13
ആദ്യം നിത്യാനിത്യവസ്തുവിവേകഃ സാധനം മതം
ഇഹാമുത്രാർഥഫലഭോഗവിരാഗോ ദ്വിതീയകം 14
ശമാദിഷട്കസമ്പത്തിസ്തൃതീയം സാധനം മതം
തുരീയം തു മുമുക്ഷുത്വം സാധനം ശാസ്ത്രസംമതം 15

   3 വസ്തു-വിവേക
ബ്രഹ്മൈവ നിത്യമന്യത്തു ഹ്യനിത്യമിതി വേദനം
സോƒയം നിത്യാനിത്യവസ്തുവിവേക ഇതി കഥ്യതേ 16
മൃദാദികാരണം നിത്യം ത്രിഷു കാലേഷു ദർശനാത്
ഘടാദ്യനിത്യം തത്കാര്യം യതസ്തന്നാശ ഈക്ഷ്യതേ 17
തഥൈവതജ്ജഗത്സർവമനിത്യം ബ്രഹ്മകാര്യതഃ
തത്കാരണം പരം ബ്രഹ്മ ഭവേന്നിത്യം മൃദാദിവത് 18
സർഗം വക്ത്യസ്യ തസ്മാദ്വാ ഏതസ്മാദിത്യപി ശ്രുതിഃ
സകാശാദ്ബ്രഹ്മണസ്തസ്മാദനിത്യത്വേ ന സംശയഃ 19
സർവസ്യാനിത്യത്വേ സാവയവത്വേന സർവതഃസിദ്ധേ
വൈകുണ്ഠാദിഷു നിത്യത്വമതിർഭ്രമ ഏവ മൂഢബുദ്ധിനാം 20
അനിത്യത്വം ച നിത്യത്വമേവം യച്ഛൃതിയുക്തിഭിഃ
വിവേചനം നിത്യാനിത്യവിവേക ഇതി കഥ്യതേ 21

   4 നൈസ്പൃഹ്യം
ഐഹികാമുഷ്മികാർഥേഷു ഹ്യനിത്യത്വേന നിശ്ചയാത്
നൈഃസ്പൃഹ്യം തുച്ഛബുദ്ധ്യാ യത്തദ്വൈരാഗ്യമിതീര്യതേ 22
നിത്യാനിത്യപദാർഥവിവേകാത്പുരുഷസ്യ ജായതേ സദ്യഃ
സ്രക്ചന്ദനവനിതാദൗ സർവത്രാനിത്യവസ്തുനി വിരക്തിഃ 23
കാകസ്യവിഷ്ഠാവദസഹ്യബുദ്ധിർഭോഗ്യേഷു സാ തീവ്രവിരക്തിരിഷ്യതേ
വിരക്തിതീവ്രത്വനിദാനമാഹുർഭോഗ്യേഷു ദോഷേക്ഷണമേവ സന്തഃ 24
പ്രദൃശ്യതേ വസ്തുനി യത്ര ദോഷോ ന തത്ര പുംസോƒസ്തി പുനഃ പ്രവൃത്തിഃ
അന്തർമഹാരോഗവതീം വിജാനൻകോ നാമ വേശ്യാമപി രൂപിണീം വ്രജേത് 25
അത്രാപി ചാന്യത്ര ച വിദ്യമാനപദാർഥസംമർശനമേവ കാര്യം
യഥാപ്രകാരാർഥഗുണാഭിമർഷനം സന്ദർശയത്യേവ തദീയദോഷം 26
കുക്ഷൗ സ്വമാതുർമലമൂത്രമധ്യേ സ്ഥിതിം തദാ വിട്കൃമിദംശനം ച
തദീയകൗക്ഷേയകവഹ്നിദാഹം വിചാര്യ കോ വാ വിരതിം ന യാതി 27
സ്വകീയവിണ്മൂത്രവിസർജനം തച്ചോത്താനഗത്യാ ശയനം തദാ യത്
ബാലഗ്രഹാദ്യാഹതിഭാക്ച ശൈശവം വിചാര്യ കോ വാ വിരതിം ന യാതി 28
സ്വീയൈഃ പരൈസ്താഡനമജ്ഞഭാവമത്യന്തചാപല്യമസത്ക്രിയാം ച
കുമാരഭാവേ പ്രതിഷിദ്ധവൃത്തിം വിചാര്യ കോ വാ വിരതിം ന യാതി 29
മദോദ്ധതിം മാന്യതിരസ്കൃതിം ച കാമാതുരത്വം സമയാതിലംഘനം
താം താം യുക്ത്വോദിതദുഷ്ടചേഷ്ടാം വിചാര്യ കോ വാ വിരതിം ന യാതി 30
വിരൂപതാം സർവജനാദവജ്ഞാം സർവത്ര ദൈന്യം നിജബുദ്ധിഹൈന്യം
വൃദ്ധത്വസംഭാവിതദുർദശാം താം വിചാര്യ കോ വാ വിരതിം ന യാതി 31
പിത്തജ്വരാർശഃക്ഷയഗുൽമശൂലശ്ലേഷ്മാദിരോഗോദിതതീവ്രദുഃഖം
ദുർഗന്ധമസ്വാസ്ഥ്യമനൂനചിന്താം വിചാര്യ കോ വാ വിരതിം ന യാതി 32
യമാവലോകോദിതഭീതികമ്പമർമവ്യഥോച്ഛ്വാസഗതീശ്ച വേദനാം
പ്രാണപ്രയാണേ പരിദൃശ്യമാനാം വിചാര്യ കോ വാ വിരതിം ന യാതി 33
അംഗാരനദ്യാം തപനേ ച കുംഭീപാകേƒപി വീച്യാമസിപത്രകാനനേ
ദൂതൈര്യമസ്യ ക്രിയമാണബാധാം വിചാര്യ കോ വാ വിരതിം ന യാതി 34
പുണ്യക്ഷയേ പുണ്യകൃതോ നഭഃസ്ഥൈർനിപാത്യമാനാൻശിഥിലീകൃതാംഗാൻ
നക്ഷത്രരൂപേണ ദിവശ്ച്യുതംസ്താന്വിചാര്യ കോ വാ വിരതിം ന യാതി 35
വായ്വർകവഹ്നീന്ദ്രമുഖാൻസുരേന്ദ്രാനീശോഗ്രഭീത്യാ ഗ്രഥിതാന്തരംഗാൻ
വിപക്ഷലോകൈഃ പരിദൂയമാനന്വിചാര്യ കോ വാ വിരതിം ന യാതി 36
ശ്രുത്യാ നിരുക്തം സുഖതാരതമ്യം ബ്രഹ്മാന്തമാരഭ്യ മഹീമഹേശം
ഔപാധികം തത്തു ന വാസ്തവം ചേദാലോച്യ കോ വാ വിരതിം ന യാതി 37
സാലോക്യസാമീപ്യസരൂപതാദിഭേദസ്തു സത്കർമവിശേഷസിദ്ധഃ
ന കർമസിദ്ധസ്യ തു നിത്യതേതി വിചാര്യ കോ വാ വിരതിം ന യാതി 38
യത്രാസ്തി ലോകേ ഗതിതാരതമ്യമുച്ചാവചത്വാന്വിതമത്ര തത്കൃതം
യഥേഹ തദ്വത്ഖലു ദുഃഖമസ്തീത്യാലോച്യ കോ വാ വിരതിം ന യാതി 39
കോ നാമ ലോകേ പുരുഷോ വിവേകീ വിനശ്വരേ തുച്ഛസുഖേ ഗൃഹാദൗ
കുര്യാദ്രതിം നിത്യമവേക്ഷമാണോ വൃഥൈവ മോഹാന്മ്രിയമാണജന്തൂം 40
സുഖം കിമസ്ത്യത്ര വിചാര്യമാണേ ഗൃഹേƒപി വാ യോഷിതി വാ പദാർഥേ
മായാതമോƒന്ധീകൃതചക്ഷുഷോ യേ ത ഏവ മുഹ്യന്തി വിവേകശൂന്യാഃ 41
അവിചാരിതരമണീയം സർവമുദുംബരഫലോപമം ഭോഗ്യം
അജ്ഞാനമുപഭോഗ്യം ന തു തജ്ജ്ഞാനാം യോഷിതി വാ പദാർഥേ 42
ഗതേƒപി തോയേ സുഷിരം കുലീരോ ഹാതും ഹ്യശക്തോ മ്രിയതേ വിമോഹാത്
യഥാ തഥാ ഗേഹസുഖാനുഷക്തോ വിനാശമായാതി നരോ ഭ്രമേണ 43
കോശക്രിമിസ്തന്തുഭിരാത്മദേഹമാവേഷ്ട്യ ചാവേഷ്ട്യ ച ഗുപ്തിമിച്ഛൻ
സ്വയം വിനിർഗന്തുമശക്ത ഏവ സംസ്തതസ്തദന്തേ മ്രിയതേ ച ലഗ്നഃ 44
യഥാ തഥാ പുത്രകലത്രമിത്രസ്നേഹാനുബന്ധൈർഗ്രഥിതോ ഗൃഹസ്ഥഃ
കദാപി വാ താൻപരിമുച്യ ഗേഹാദ്ഗന്തും ന ശക്തോ മ്രിയതേ മുധൈവ 45
കാരാഗൃഹസ്യാസ്യ ച കോ വിശേഷഃ പ്രദൃശ്യതേ സാധു വിചാര്യമാണേ
മുക്തേഃ പ്രതീപത്വമിഹാപി പുംസഃ കാന്താസുഖാഭ്യുത്ഥിതമോഹപാശൈഃ 46
ഗൃഹസ്പൃഹാ പാദനിബദ്ധശൃംഖലാ കാന്താസുതാശാ പടുകണ്ഠപാശഃ
ശീർഷേ പതദ്ധൂര്യശനിർഹി സാക്ഷാത്പ്രാണാന്തഹേതുഃ പ്രബലാ ധനാശാ 47

   5 അസക്തബുദ്ധിഃ
ആശാപാശശതേന പാശിതപദോ നോത്ഥാതുമേവ ക്ഷമഃ
      കാമക്രോധമദാദിഭിഃ പ്രതിഭടൈഃ സംരക്ഷമാണോƒനിശം
സംമോഹാവരണേന ഗോപനവതഃ സംസാരകാരാഗൃഹാ-
      ന്നിർഗതും ത്രിവിധേഷണാപരവശഃ കഃ ശക്നുയാദ്രാഗിഷു 48
കാമാന്ധകാരേണ നിരുദ്ധദൃഷ്ടിർമുഹ്യത്യസത്യപ്യബലാസ്വരൂപേ
ന ഹ്യന്ധദൃഷ്ടേരസതഃ സതോ വാ സുഖത്വദുഃഖത്വവിചാരണാസ്തി 49
ശ്ലേഷോദ്ഗാരി മുഖം സ്രവന്മലവതീ നാസാശ്രുമല്ലോചനം
      സ്വേദസ്രാവി മലാഭിപൂർണമഭിതോ ദുർഗന്ധദുഷ്ടം വപുഃ
അന്യദ്വക്തുമശക്യമേവ മനസാ മന്തും ക്വചിന്നാർഹതി
      സ്ത്രീരൂപം കഥമീദൃശം സുമനസാം പാത്രീഭവേന്നേത്രയോഃ 50
ദൂരാദവേക്ഷ്യഗ്നിശിഖാം പതംഗോ രമ്യത്വബുദ്ധ്യാ വിനിപത്യ നശ്യതി
യഥാ തഥാ നഷ്ടദൃഗേഷ കഥം നിരീക്ഷേത് വിമുക്തിമാർഗം 51
കാമേന കാന്താം പരിഗൃഹ്യ തദ്വജ്ജനോƒപ്യയം നശ്യതി നഷ്ടദൃഷ്ടിഃ
മാംസാസ്ഥിമജ്ജാമലമൂത്രപാത്രം സ്ത്രിയം സ്വയം രമ്യതയൈവ പശ്യതി 52
കാമ ഏവ യമഃ സാക്ഷാത്കാന്താ വൈതരണീ നദീ
വിവേകിനം മുമുക്ഷൂണാം നിലയസ്തു യമാലയഃ 53
യമാലയേ വാപി ഗൃഹേƒപി നോ നൃണാം താപത്രയക്ലേശനിവൃത്തിരസ്തി
കിഞ്ചിത്സമാലോക്യ തു തദ്വിരാമാം സുഖാത്മനാ പശ്യതി മൂഢലോകഃ 54
യമസ്യ കാമസ്യ ച താരതമ്യം വിചാര്യമാണേ മഹദസ്തി ലോകേ
ഹിതം കരോത്യസ്യ യമോƒപ്രിയഃ സൻകാമസ്ത്വനർഥം കുരുതേ പ്രിയഃ സൻ 55
യമോƒസതാമേവ കരോത്യനർഥം സതാം തു സൗഖ്യം കുരുതേ ഹിതഃ സൻ
കാമഃ സതാമേവ ഗതിം നിരുന്ധൻകരോത്യനർഥം ഹ്യസതാം നു കാ കഥാ 56
വിശ്വസ്യ വൃദ്ധി സ്വയമേവ കാങ്ക്ഷൻപ്രവർതകം കാമിജനം സസർജം.
തേനൈവ ലോകഃ പരിമുഹ്യമാനഃ പ്രവർധതേ ചന്ദ്രമസേവ ചാബ്ധിഃ 57
കാമോ നാമ മഹാഞ്ജഗദ്ഭ്രമയിതാ സ്ഥിത്വാന്തരംഗേ സ്വയം
      സ്ത്രീ പുംസാവിതരേതരാംഗകഗുണൈർഹാസസ്ച ഭാവൈഃ സ്ഫുടം
അന്യോന്യം പരിമോഹ്യ നൈജതമസാ പ്രേമാനുബന്ധേന തൗ
      ബദ്ധ്വാ ഭ്രാമയതി പ്രപഞ്ചരചനാം സംവർധയൻബ്രഹ്മഹാ 58
അതോƒന്തരംഗസ്ഥിതകാമവേഗാദ്ഭോഗ്യേ പ്ര്വൃത്തിഃ സ്വത ഏവ സിദ്ധാ
സർവസ്യ ജന്തോർധ്രുവമന്യഥാ ചേദബോധിതർഥേഷു കഥം പ്രവൃത്തിഃ 59
തേനൈവ സർവജന്തൂനാം കാമനാ ബലവത്തരാ
ജീര്യത്യപി ച ദേഹേƒസ്മിൻകാമനാ നൈവ ജീര്യതേ 60
അവേക്ഷ്യ വിഷയേ ദോഷം ബുദ്ധിയുക്തോ വിചക്ഷണഃ
കാമപാശേന യോ മുക്തഃ സ മുക്തേഃ പഥി ഗോചരഃ 61
കാമസ്യ വിജയോപായം സൂക്ഷ്മം വക്ഷ്യമഹം സതാം
സങ്കൽപസ്യ പരിത്യാഗ ഉപായഃ സുലഭോ മതഃ 62
ശ്രുതേ ദൃഷ്ടേƒപി വാ ഭോഗ്യേ യസ്മിൻകസ്മിംശ്ച വസ്തുനി
സമീചീനത്വധീത്യാഗാത്കാമോ നോദേതി കർഹിചിത് 63
കാമസ്യ ബീജം സങ്കൽപഃ സങ്കൽപാദേവ ജായതേ
ബീജേ നഷ്ടേƒങ്കുര ഇവ തസ്മിന്നഷ്ടേ വിനശ്യതി 64
ന കോƒപി സമ്യക്ത്വധിയാ വിനൈവ ഭോഗ്യം നരഃ കാമയിതും സമർഥഃ
യതസ്തതഃ കാമജയേച്ഛുരേതാം സമ്യക്ത്വബുദ്ധിം വിഷയേ നിഹന്യാത് 65
ഭോഗ്യേ നരഃ കാമജയേച്ഛുരേതാം സുഖത്വബുദ്ധിം വിഷയേ നിഹന്യാത്
യാവത്സുഖത്വഭ്രമധീഃ പദാർഥേ താവന്ന ജേതും പ്രഭവേദ്ധി കാമം 66
സങ്കൽപാനുദയേ ഹേതുര്യഥാഭൂതാർഥദർശനം
അനർഥചിന്തനം ചാഭ്യാം നാവകാശോƒസ്യ വിദ്യതേ 67
രത്നേ യദി ശിലാബുദ്ധിർജായതേ വാ ഭയം തതഃ
സമീചീനത്വധീർനൈതി നോപാദേയത്വധീരപി 68
യതാർഥദർശനം വസ്തുന്യനർഥസ്യാപി ചിന്തനം
സങ്കൽപസ്യാപി കാമസ്യ തദ്വധോപായ ഇഷ്യതേ 69


   6 നിർലോഭത്വം
ധനം ഭയനിബന്ധനം സതതദുഃഖസംവർധനം
      പ്രചണ്ഡതരകർദനം സ്ഫുടിതബന്ധുസംവർധനൻ
വിശിഷ്ടഗുണബാധനം കൃപണധീസമാരാധനം
      ന മുക്തിഗതിസാധനം ഭവതി നാപി ഹൃച്ഛോധനം 70
രാജ്ഞോഭയം ചോരമയം പ്രമാദാദ്ഭയം തഥാ ജ്ഞാതിഭയം ച വസ്തുതഃ
ധനം ഭയഗ്രസ്തമനർഥമൂലം സതാം നൈവ സുഖായ കൽപതേ 71
ആർജനേ രക്ഷണേ ദാനേ വ്യയേ വാപി ച വസ്തുതഃ
ദുഃഖമേവ സദാ നൄണാം ന ധനം സുഖ സാധനം 72
സതാമപി പദാർഥസ്യ ലാഭാല്ലോഭഃ പ്രവർധതേ
വിവേകോ ലുപ്യതേ ലോഭാത്തസ്മിംല്ലുപ്തേ വിനശ്യതി 73
ദഹത്യലാഭേ നിഃസത്വം ലാഭേ ലോഭോ ദഹത്യമും
തസ്മാത്സന്താപകം വിത്തം കസ്യ സൗഖ്യം പ്രയച്ഛതി 74
ഭോഗേന മത്തതാ ജന്തോർദാനേന പുനരുദ്ഭവഃ
വൃഥൈവോഭയഥാ വിത്തം നാസ്ത്യേവ ഗതിരന്യഥാ 75
ധനേന മദവൃദ്ധിഃ സ്യാന്മദേന സ്മൃതിനാശനം
സ്മൃതിനാശാദ്ബുദ്ധിനാശോ ബുദ്ധിനാശാത്പ്രണശ്യതി 76
സുഖയതി ധനമേവേത്യന്തരാശാപിശാച്യാ
      ദൃഢതരമുപഗൂഢോ മൂഢലോകോ ജഡാത്മാ
നിവസതി തദുപാന്തേ സന്തതം പ്രേക്ഷമാണോ
      വ്രജതി തദപി പശ്ചാത്പ്രാണമേതസ്യ ഹൃത്വാ 77
സമ്പന്നോƒന്ധവദേവ കിഞ്ചിദപരം നോ വീക്ഷതേ ചക്ഷുഷാ
      സദ്ഭിർവർജിതമാർഗ ഏവ ചരതി പ്രോത്സാരിതോ ബാലിശൈഃ
തസ്മിന്നേവ മുഹുഃ സ്ഖലൻപ്രതിപദം ഗത്വാന്ധകൂപേ പത-
      ത്യസ്യാന്ധത്വനിവർതകൗഷധമിദം ദാരിദ്ര്യമേവാഞ്ജനം 78
ലോഭഃ ക്രോധശ്ച ദംഭശ്ച മദോ മത്സര ഏവ ച
വർധതേ വിത്തസമ്പ്രാപ്ത്യാ കഥം തച്ചിത്തശോധനം 79
അലാഭാദ്ദ്വിഗുണം ദുഃഖം വിത്തസ്യ വ്യയസംഭവേ
തതോƒപി ത്രിഗുണം ദുഃഖം ദുർവ്യയേ വിദുഷാമപി 80
നിത്യാഹിതേന വിത്തേന ഭയചിന്താനപായിനാ
ചിത്തസ്വാസ്ഥ്യം കുതോ ജന്തോഗൃഹസ്ഥേനാഹിനാ യഥാ 81
കാന്താരേ വിജനേ വനേ ജനപദേ സേതൗ നിരീതൗ ച വാ
      ചോരൈർവാപി തഥേതരൈർനരവരൈര്യുക്തോ വിയുക്തോƒപി വാ
നിഃസ്വഃ സ്വസ്ഥതയാ സുഖേന വസതി ഹ്യാദ്രീയമാണോ ജനൈഃ
      ക്ലിശ്നാത്യേവ ധനീ സദാകുലമതിർഭീതശ്ച പുത്രാദപി 82
തസ്മാദനർഥസ്യ നിദാനമർഥഃ പുമർഥസിദ്ധിർന ഭവത്യനേന
തതോ വനാന്തേ നിവസന്തി സന്തഃ സംന്യസ്യ സർവം പ്രതികൂലമർഥം 83
ശ്രദ്ധാഭക്തിമതിം സതീം ഗുണവതീം പുത്രാഞ്ഛൃതാൻസംമതാ-
      നക്ഷയ്യം വസുധാനുഭോഗവിഭവൈഃ ശ്രീസുന്ദരം മന്ദിരം
സർവം നശ്വരമിത്യവേത്യ കവയഃ ശ്രുത്യുക്തിഭിര്യുക്തിഭിഃ
      സംന്യസ്യന്ത്യപരേ തു തത്സുഖമിതി ഭ്രാമ്യന്തി ദുഃഖാർണവേ 84
സുഖമിതി മലരാശൗ യേ രമന്തേƒത്ര ഗേഹേ
      ക്രിമയ ഇവ കലത്രക്ഷേത്രപുത്രാനുഷക്ത്യാ
സുരപദ ഇവ തേഷാം നൈവ മോക്ഷപ്രസംഗ-
      സ്ത്വപി തു നിരയഗർഭാവാസദുഃഖപ്രവാഹഃ 85
യേഷാമാശാ നിരാശാ സ്യാദ്ദാരാപത്യധനാദിഷു
തേഷാം സിദ്ധ്യതി നാന്യേഷം മോക്ഷാശാഭിമുഖീ ഗതിഃ 86
സത്കർമക്ഷതപാപ്മനാം ശ്രുതിമതാം സിദ്ധാത്മനാം ധീമതാം
      നിത്യാനിത്യപദാർഥശോധനമിദം യുക്ത്യാ മുഹുഃ കുർവതാം
തസ്മാദുത്ഥമഹാവിരക്ത്യസിമതാം മോക്ഷൈകകാങ്ക്ഷാവതാം
      ധന്യാനാം സുലഭം സ്ത്രിയാദിവിഷയേഷ്വാശാലതാച്ഛേദനം 87
സംസാരമൃത്യോർബലിനഃ പ്രവേഷ്ടും ദ്വാരാണി തു ത്രീണി മഹാന്തി ലോകേ
കാന്താ ച ജിഹ്വാ കനകം ച താനി രുണദ്ധി യസ്തസ്യ ഭയം ന മൃത്യേഃ 88
മുക്തിശ്രീനഗരസ്യ ദുർജയതരം ദ്വാരം യദസ്ത്യാദിമം
      തസ്യ ദ്വേ അരരേ ധനം ച യുവതീ താഭ്യാം പിനദ്ധം ദൃഢം
കാമാഖ്യാർഗലദാരുണാ ബലവതാ ദ്വാരം തദേതത്ത്രയം
      ധീരോ യസ്തു ഭിനത്തി സോƒർഹതി സുഖം ഭോക്തും വിമുക്തിശ്രിയഃ 89
ആരൂഢസ്യ വിവേകാശ്വം തീവ്രവൈരാഗ്യഖഡ്ഗിനഃ
തിതിക്ഷാവർമയുക്തസ്യ പ്രതിയോഗീ ന ദൃശ്യതേ 90
വിവേകജാം തീവ്രവിരക്തിമേവ
      മുക്തേർനിദാനം നിഗദന്തി സന്തഃ
തസ്മാദ്വിവേകീ വിരതിം മുമുക്ഷുഃ
      സമ്പാദയേത്താം പ്രഥമം പ്രയത്നാത് 91
പുമാനജാതനിർവേദോ ദേഹബന്ധം ജിഹാസിതും
ന ഹി ശക്നോതി നിർവേദോ ബന്ധഭേദോ മഹാനസൗ 92
വൈരാഗ്യരഹിതാ ഏവ യമാലയ ഇവാലയേ
ക്ലിശ്നന്തി ത്രിവിധൈസ്താപൈർമോഹിതാ അപി പണ്ഡിതാഃ 93
ശമോ ദമസ്തിതിക്ഷോപരതിഃ ശ്രദ്ധാ തതഃ പരം
സമാധാനമിതി പ്രോക്തം ഷഡേവൈതേ ശമാദയഃ 94
  
   7 ശമഃ
ഏകവൃത്ത്യൈവ മനസഃ സ്വലക്ഷ്യേ നിയതസ്ഥിതിഃ
ശമ ഇത്യുച്യതേ സദ്ഭിഃ ശമലക്ഷണവേദിഭിഃ 95
ഉത്തമോ മധ്യമശ്ചൈവ ജഘന്യ ഇതി ച ത്രിധാ
നിരൂപിതോ വിപശ്ചിദ്ഭിഃ തത്തല്ലക്ഷണവേദിഭിഃ 96
സ്വവികാരം പരിത്യജ്യ വസ്തുമാത്രതയാ സ്ഥിതിഃ
മനസഃ സോത്തമാ ശാന്തിർബ്രഹ്മനിർവാണലക്ഷണാ 97
പ്രത്യക്പ്രത്യയസന്താനപ്രവാഹകരണം ധിയഃ
യദേഷാ മധ്യമാ ശാന്തിഃ ശുദ്ധസത്ത്വൈകലക്ഷണാ 98
വിഷയവ്യാപൃതിം ത്യക്ത്വാ ശ്രവണൈകമനസ്ഥിതിഃ
മനസശ്ചേതര ശാന്തിർമിശ്രസത്ത്വൈകലക്ഷണാ 99
പ്രാച്യോദീച്യാംഗസദ്ഭാവേ ശമഃ സിദ്ധ്യതി നാനഥാ
തീവ്രാ വിരക്തിഃ പ്രാച്യാംഗമുദീച്യാംഗം ദമാദയഃ 100
കാമഃ ക്രോധശ്ച ലോഭശച മദോ മോഹശ്ച മത്സരഃ
ന ജിതാഃ ഷഡിഭേ യേന തസ്യ ശാന്തിർന സിദ്ധ്യതി 101
ശബ്ദാദിവിഷയേഭ്യോ യോ വിഷവന്ന നിവർതതേ
തീവ്രമോക്ഷേച്ഛയാ ഭിക്ഷോസ്തസ്യ ശാന്തിർന സിദ്ധ്യതി 102
യേന നാരാധിതോ ദേവോ യസ്യ നോ ഗുർവനുഗ്രഹഃ
ന വശ്യം ഹൃദയം യസ്യ തസ്യ ശാന്തിർന സിദ്ധ്യതി 103

  
   8 മനഃപ്രസാദഃ
മനഃപ്രസാദസിദ്ധ്യർഥം സാധനം ശ്രൂയതാം ബുധൈഃ
മനഃപ്രസാദോ യത്സത്ത്വേ യദഭാവേ ന സിദ്ധ്യതി 104
ബ്രഹ്മചര്യമഹിംസാ ച ദയാ ഭൂതേഷ്വവക്രതാ
വിഷയേഷ്വതിവൈതൃഷ്ണ്യം ശൗചം ദംഭവിവർജനം 105
സത്യം നിർമമതാ സ്ഥൈര്യമഭിമാനവിസർജനം
ഈശ്വരധ്യാനപരതാ ബ്രഹ്മവിദ്ഭിഃ സഹസ്ഥിതിഃ 106
ജ്ഞാനശാസ്ത്രൈകപരതാ സമതാ സുഖദുഃഖയോഃ
മാനാനാസക്തിരേകാന്തശീലതാ ച മുമുക്ഷുതാ 107
യസ്യൈതദ്വിദ്യതേ സർവം തസ്യ ചിത്തം പ്രസീദതി
ന ത്വേതദ്ധർമശൂന്യസ്യ പ്രകാരാന്തരകോടിഭിഃ 108
സ്മരണം ദർശനം സ്ത്രീണാം ഗുണകർമാനുകീർതനം
സമീചീനത്വധീസ്താസു പ്രീതിഃ സംഭാഷണം മിഥഃ 109
സഹവാസശ്ച സംസർഗോƒഷ്ടധാ മൈഥുനം വിദുഃ
ഏതദ്വിലക്ഷണം ബ്രഹ്മചര്യം ചിത്തപ്രസാദകം 110
അഹിംസാ വാങ്മനഃകായൈഃ പ്രാണിമാത്രാപ്രപീഡനം
സ്വാത്മവത്സർവഭൂതേഷു കായേന മനസാ ഗിരാ 111
അനുകമ്പാ ദയാ സൈവ പ്രോക്താ വേദാന്തവേദിഭിഃ
കരണത്രിതയഷ്വേകരൂപതാƒവക്രതാ മതാ 112
ബ്രഹ്മാദിസ്ഥാവരാന്തേഷു വൈരാഗ്യം വിഷയേഷ്വനു
യഥൈവ കാകവിഷ്ഠായാം വൈരാഗ്യം തദ്ധി നിർമലം 113
ബാഹ്യമാഭ്യന്തരം ചേതി ദ്വിവിധം ശൗചമുച്യതേ
മൃജ്ജലാഭ്യാം കൃതം ശൗചം ബാഹ്യം ശാരീരികം സ്മൃതം 114
അജ്ഞാനദൂരീകരണം മാനസം ശൗചമാന്തരം
അന്തഃശൗചേ സ്ഥിതേ സമ്യഗ്ബാഹ്യം നാവശ്യകം നൃണാം 115
ധ്യാനപൂജാദികം ലോകേ ദ്രഷ്ടര്യേവ കരോതി യഃ
പാരമാർഥികധീഹീനഃ സ ദംഭാചാര ഉച്യതേ 116
പുംസസ്തഥാനാചരണമദംഭിത്വം വിദുർബുധാഃ
യസ്ത്വേന ദൃഷ്ടം സമ്യക്ച ശ്രുതം തസ്യൈവ ഭാഷണം 117
സത്യമിത്യുച്യതേ ബ്രഹ്മ സത്യമിത്യഭിഭാഷണം
ദേഹാദിഷു സ്വകീയത്വദൃഢബുദ്ധിവിസർജനം 118
നിർമമത്വം സ്മൃതം യേന കൈവല്യം ലഭതേ ബുധഃ
ഗുരുവേദാന്തവചനൈർനിശ്ചിതാർഥേ ദൃഢസ്ഥിതിഃ 119
തദേകവൃത്ത്യാ തത്സ്ഥൈര്യം നൈശ്ചല്യം ന തു വർഷ്മണഃ
വിദ്യൈശ്വര്യതപോരൂപകുലവർണാശ്രമാദിഭിഃ 120
സഞ്ജാതാഹങ്കൃതിത്യാഗസ്ത്വഭിമാനവിസർജനം
ത്രിഭിശ്ച കരണൈഃ സമ്യഗ്ധിത്വാ വൈഷയികീം ക്രിയാം 121
സ്വാത്മൈകചിന്തനം യത്തദീശ്വരധ്യാനഭീരിതം
ഛായേവ സർവദാ വാസോ ബ്രഹ്മവിദ്ധിഃ സഹസ്ഥിതിഃ 122
യദ്യദുക്തം ജ്ഞാനശാസ്ത്രേ ശ്രവണാദികമേഷു യഃ
നിരതഃ കർമധീഹീനോ ജ്ഞാനനിഷ്ഠഃ സ ഏവ ഹി 123
ധനകാന്താജ്വരാദീനാം പ്രാപ്തകാലേ സുഖാദിഭിഃ
വികാരഹീനതൈവ സ്യാത്സുഖദുഃഖസമാനതാ 124
ശ്രേഷ്ഠം പൂജ്യം വിദിത്വാ മാം മാനയന്തു ജനാ ഭുവി
ഇത്യാസക്ത്യാ വിഹീനത്വം മാനാനാസക്തിരുച്യതേ 125
സച്ചിന്തനസ്യ സംബാധോ വിഘ്നോƒയം നിർജനേ തതഃ
സ്ഥേയമിത്യേക ഏവാസ്തി ചേത്സൈവൈകാന്തശീലതാ 126
സംസാരബന്ധനിർമുക്തിഃ കദാ ഝടിതി മേ ഭവേത്
ഇതി യാ സുദൃഢാ ബുദ്ധിരീരിതാ സാ മുമുക്ഷുതാ 127
ബ്രഹ്മചര്യാദിഭിർധമൈർബുർദ്ധേർദോശനിവൃത്തയേ
ദണ്ഡനം ദമ ഇത്യാഹുർദമശബ്ദാർഥകോവിദാഃ 128
തത്തദ്വൃത്തിനിരോധേന ബാഹ്യേന്ദ്രിയവിനിഗ്രഹഃ
യോഗിനോ ദമ ഇത്യാഹുർമനസഃ ശാന്തിസാധനം 129
ഇന്ദ്രിയേഷ്വിന്ദ്രിയാർഥേഷു പ്രവൃത്തേഷു യദൃച്ഛയാ
അനുധാവതി താന്യേവ മനോ വായുമിവാനലഃ 130
ഇന്ദ്രിയേഷു നിരുദ്ധേഷു ത്യക്ത്വാ വേഗം മനഃ സ്വയം
സത്ത്വഭാവമുപാദത്തേ പ്രസാദസ്തേന ജായതേ
പ്രസന്നേ സതി ചിത്തേƒസ്യ മുക്തിഃ സിദ്ധ്യതി നാന്യഥാ 131
മനഃപ്രസാദസ്യ നിദാനമേവ
         നിരോധനം യത്സകലേന്ദ്രിയാണാം
ബാഹ്യേന്ദ്രിയേ സാധു നിരുധ്യമാനേ
         ബാഹ്യാർഥഭോഗേ മനസോ വിയുജ്യതേ 132
തേന സ്വദൗഷ്ട്യം പരിമുച്യ ചിത്തം
         ശനൈഃ ശനൈഃ ശാന്തിമുപാദദാതി
ചിത്തസ്യ ബാഹ്യാർഥവിമോക്ഷമേവ
         മോക്ഷം വിദുർമോക്ഷണലക്ഷണജ്ഞാഃ 133
ദമം വിനാ സാധു മനഃപ്രസാദ-
         ഹേതും ന വിദ്മഃ സുകരം മുമുക്ഷോഃ
ദമേന ചിത്തം നിജദോഷജാതം
         വിസൃജ്യ ശാന്തിം സമുപൈതി ശീഘ്രം 134
പ്രാണായാമാദ്ഭവതി മനസോ നിശ്ചലത്വം പ്രസാദോ
         യസ്യാപ്യസ്യ പ്രതിനിയതദിഗ്ദേശകാലാദ്യവേക്ഷ്യ
സമ്യഗ്ദൃഷ്ട്യാ ക്വചിദപി തയാ നോ ദമോ ഹന്യതേ തത്
         കുര്യാദ്ധീമാന്ദമമനലസശ്ചിത്തശാന്ത്യൈ പ്രയത്നാത് 135
സർവേന്ദ്രിയാണാം ഗതിനിഗ്രഹേണ
         ഭോഗ്യേഷു ദോഷാദ്യവമർശനേന
ഈശപ്രസാദാച്ച ഗുരോഃ പ്രസാദാ-
         ച്ഛാന്തിം സമായാത്യചിരേണ ചിത്തം 136
ആധ്യാത്മികാദി യദ്ദുഃഖം പ്രാപ്തം പ്രാരബ്ധവേഗതഃ
അചിന്തയാ തത്സഹനം തിതിക്ഷേതി നിഗദ്യതേ 137
രക്ഷാ തിതിക്ഷാസദൃശീ മുമുക്ഷോ-
         ർന വിദ്യതേƒസൗ പവിനാ ന ഭിദ്യതേ
യാമേവ ധീരാഃ കവചീവ വിഘ്നാ-
         ൻസർവാംസ്തൃണീകൃത്യ ജയന്തി മായാം 138
ക്ഷമാവതാമേവ ഹി യോഗസിദ്ധിഃ
         സ്വാരാജ്യലക്ഷ്മീസുഖഭോഗസിദ്ധിഃ
ക്ഷമാവിഹിനാ നിപതന്തി വിഘ്നൈ-
         ർവതൈർഹതാ പർണചയാ ഇവ ദ്രുമാത് 139
തിതിക്ഷയാ തപോദാനം യജ്ഞസ്തീർഥം വ്രതം ശ്രുതം
ഭൂതിഃ സ്വർഗോƒപവർഗശ്ച പ്രാപ്യതേ തത്തദർഥിഭിഃ 140
ബ്രഹ്മചര്യമഹിംസാ ച സാധൂനാമപ്യഗഹർണം
പരാക്ഷേപാദിസഹനം തിതിക്ഷോരേവ സിദ്ധ്യതി 141
സാധനേഷ്വപി സർവേഷു തിതിക്ഷോത്തമസാധനം
യത്ര വിഘ്നാഃ പലായന്തേ ദൈവികാ അപി ഭൗതികാഃ 142
തിതിക്ഷോരേവ വിഘ്നേഭ്യസ്ത്വനിവർതിതചേതസഃ
സിദ്ധ്യന്തി സിദ്ധയഃ സർവാ അണിമാദ്യാഃ സമൃദ്ധയഃ 143
തസ്മാന്മുമുക്ഷോരധികാ തിതിക്ഷാ
         സമ്പാദനീയേപ്സിതകാര്യസിദ്ധ്യൈ
തീവ്രാ മുമുക്ഷാ ച മഹത്യുപേക്ഷാ
         ചോഭേ തിതിക്ഷാസഹകാരികാരണം 144
തത്തത്കാലസമാഗതാമയതതേഃ ശാന്ത്യൈ പ്രവൃത്തോ യദി
         സ്യത്തത്തത്പരിഹാരകൗഷധരതസ്തച്ചിന്തനേ തത്പരഃ
തദ്ഭിക്ഷുഃ ശ്രവണാദിധർമരഹിതോ ഭൂത്വാ മൃതശ്ചേത്തതഃ
         കിം സിദ്ധം ഫലമാപ്നുയാദുഭയഥാ ഭ്രഷ്ടോ ഭവേത്സ്വാർഥതഃ 145
യോഗമഭ്യസ്യതോ ഭിക്ഷോര്യോഗാച്ചലിതചേതസഃ
പ്രാപ്യ പുണ്യകൃതാംലോകാനിത്യാദി പ്രാഹ കേശവഃ 146
ന തു കൃത്വൈവ സംന്യാസം തൂഷ്ണിമേവ മൃതസ്യ ഹി
പുണ്യലോകഗതിം ബ്രൂതേ ഭഗവാന്ന്യാസമാത്രതഃ 147
ന ച സംന്യസനാദേവ സിദ്ധിം സമധിഗച്ഛതി
ഇത്യനുഷ്ഠേയസന്ത്യാഗാത്സിദ്ധ്യഭാവമുവാച ച 148
തസ്മാത്തിതിക്ഷയാ സോഢ്വാ തത്തദ്ദുഃഖമുപാഗതം
കുര്യാച്ഛക്ത്യനുരൂപേണ ശ്രവണാദി ശനൈഃ ശനൈഃ 149
പ്രയോജനം തിതിക്ഷായാഃ സാധിതായാഃ പ്രയത്നതഃ
പ്രാപ്തദുഃഖാസഹിഷ്ണുത്വേ ന കിഞ്ചിദപി ദൃശ്യതേ 150

   9 സംന്യാസഃ
സാധനത്വേന ദൃഷ്ടാനാം സർവേഷാമപി കർമണാം
വിധിനാ യഃ പരിത്യാഗഃ സ സംന്യാസഃ സതാം മതഃ 151
ഉപരമയതി കർമാണീത്യുപരതിശബ്ദേന കഥ്യതേ ന്യാസഃ
ന്യാസേന ഹി സർവേഷാം ശ്രുത്യാ പ്രോക്തോ വികർമണാം ത്യാഗഃ 152
കർമണാ സാദ്ധ്യമാനസ്യാനിത്യത്വം ശ്രൂയതേ യതഃ
കർമണാനേന കിം നിത്യഫലേപ്സോഃ പരമാർഥിനഃ 153
ഉത്പാദ്യമാപ്യം സംസ്കാര്യം വികാര്യം പരിഗണ്യതേ
ചതുർവിധം കർമസാധ്യം ഫലം നാന്യദിതഃ പരം 154
നൈതദന്യതരം ബ്രഹ്മ കദാ ഭവിതുമർഹതി
സ്വതഃസിദ്ധം സർവദാപ്തം ശുദ്ധം നിർമലമക്രിയം 155
ന ചാസ്യ കശ്ചിജ്ജനിതേത്യാഗമേന നിഷിധ്യതേ
കാരണം ബ്രഹ്മ തത്തസ്മാദ്ബ്രഹ്മ നോത്പാദ്യമിഷ്യതേ 156
ആപ്ത്രപ്യയോസ്തു ഭേദശ്ചേദാപ്ത്രാ ചാപ്യമവാപ്യതേ
ആപ്തൃസ്വരൂപമേവൈതദ്ബ്രഹ്മ നാപ്യം കദാചന 157
മലിനസ്യൈവ സംസ്കാരോ ദർപണാദേരിഹേഷ്യതേ
വ്യോമവന്നിത്യശുദ്ധസ്യ ബ്രഹ്മണോ നൈവ സംസ്ക്രിയാ 158
കേന ദുഷ്ടേന യുജ്ജ്യേത വസ്തു നിർമലമക്രിയം
യദ്യോഗാദാഗതം ദോഷം സംസ്കാരോ വിനിവർതയേത് 159
നിർഗുണസ്യ ഗുണാധാനമപി നൈവോപപദ്യതേ
കേവലോ നിർഗുണശ്ചേതി നൈർഗുണ്യം ശ്രൂയതേ യതഃ 160
സാവയവസ്യ ക്ഷീരാദേർവസ്തുനഃ പരിണാമിനഃ
യേന കേന വികാരിത്വം സ്യാന്നോ നിഷ്കർമവസ്തുനഃ 161
നിഷ്കലം നിഷ്ക്രിയം ശാന്തം നിരവദ്യം നിരഞ്ജനം
ഇത്യേവ വസ്തുനസ്തത്ത്വം ശ്രുതിയുക്തിവ്യവസ്ഥിതം 162
തസ്മാന്ന കർമസാധ്യത്വം ബ്രഹ്മണോƒസ്തി കുതശ്ചന
കർമസാധ്യം ത്വനിത്യം ഹി ബ്രഹ്മ നിത്യം സനാതനം 163
ദേഹാദിഃ ക്ഷീയതേ ലോകേ യഥൈവം കർമണാ ചിതഃ
തഥൈവാമുഷ്മികോ ലോകഃ സഞ്ചിതഃ പുണ്യകർമണാ 164
കൃതകത്വമനിത്യത്വേ ഹേതുർജാഗർതി സർവദാ
തസ്മാദനിത്യേ സ്വർഗാദൗ പണ്ഡിതഃ കോ നു മുഹ്യതി 165
ജഗദ്ധേതോസ്തു നിത്യത്വം സർവേഷാമപി സംമതം
ജഗദ്ധേതുത്വമസ്യൈവ വാവദീതി ശ്രുതിർമുഹുഃ 166
ഐതദാത്മ്യമിദം സർവം തത്സത്യമിതി ച ശ്രുതിഃ
അസ്യൈവ നിത്യതാം ബ്രൂതേ ജഗദ്ധേതോഃ സതഃ സ്ഫുടം 167
ന കർമണാ ന പ്രജയാ ധനേനേതി സ്വയം ശ്രുതിഃ
കർമണോ മോക്ഷഹേതുത്വം സാക്ഷാദേവ നിഷേധതി 168
പ്രത്യഗ്ബ്രഹ്മവിചാരപൂർവമുഭയോരേകത്വബോധാദ്വിനാ
         കൈവല്യം പുരുഷസ്യ സിദ്ധ്യതി പരബ്രഹ്മാത്മതാലക്ഷണം
ന സ്നാനൈരപി കീർതനൈരപി ജപൈർനോ കൃച്ഛ്രചാന്ദ്രായണൈ-
         ർനോ വാപ്യധ്വരയജ്ഞദാനനിഗമൈർനോ മന്ത്രതന്ത്രൈരപി 169
ജ്ഞാനാദേവ തു കൈവല്യമിതി ശ്രുത്യാ നിഗദ്യതേ
ജ്ഞാനസ്യ മുക്തിഹേതുത്വമന്യവ്യാവൃത്തിപൂർവകം 170
വിവേകിനോ വിരക്തസ്യ ബ്രഹ്മനിത്യത്വവേദിനഃ
തദ്ഭാവേച്ഛോരനിത്യാർഥേ തത്സാമഗ്ര്യേ കുതോ രതിഃ 171
തസ്മാദനിത്യേ സ്വർഗാദൗ സാധനത്വേന ചോദിതം
നിത്യം നൈമിത്തികം ചാപി സർവം കർമ സസാധനം 172
മുമുക്ഷുണാ പരിത്യാജ്യം ബ്രഹ്മഭാവമഭീപ്സുനാ
മുമുക്ഷോരപി കർമാസ്തു ശ്രവണം ചാപി സാധനം 173
ഹസ്തവദ്വയമേതസ്യ സ്വകാര്യം സാധയിഷ്യതി
യഥാ വിജൃംഭതേ ദീപോ ഋജുകരണകർമണാ 174
യഥാ ശ്രവണജോ ബോധഃ പുംസോ വിഹിതകർമണാ
അതഃ സാപേക്ഷിതം ജ്ഞാനമഥവാപി സമുച്ചയം 175
മോക്ഷസ്യ സാധനമിതി വദന്തി ബ്രഹ്മവാദിനഃ
മുമുക്ഷോര്യുജ്യതേ ത്യാഗഃ കഥം വിഹിതകർമണഃ 176
ഇതി ശങ്കാ ന കർതവ്യാ മൂഢവത്പണ്ഡിതോത്തമൈഃ
കർമണഃ ഫലമന്യത്തു ശ്രവണസ്യ ഫലം പൃഥക് 177
വൈലക്ഷണ്യം ച സാമഗ്ര്യോശ്ചോഭയത്രാധികാരണോഃ
കാമീ,കർമണ്യധികൃതോ നിഷ്കാമീ ശ്രവണേ മതഃ 178
അർഥീ സമർഥ ഇത്യാദി ലക്ഷണം കർമിണോ മതം
പരീക്ഷ്യ ലോകാനിത്യാദി ലക്ഷണം മോക്ഷകാങ്ക്ഷിണഃ 179
മോക്ഷാധികാരീ സംന്യാസീ ഗൃഹസ്ഥഃ കില കർമണി
കർമണഃ സാധനം ഭാര്യാസ്രുക്സ്രുവാദിപരിഗ്രഹഃ 180
നൈവാന്യസാധനാപേക്ഷാ ശുശ്രൂഷോസ്തു ഗുരും വിനാ
ഉപര്യുപര്യഹങ്കാരോ വർധതേ കർമണാ ഭൃശം 181
അഹങ്കാരസ്യ വിച്ഛിത്തിഃ ശ്രവണേന പ്രതിക്ഷണം
പ്രവർതകം കർമശാസ്ത്രം ജ്ഞാനശാസ്ത്രം നിവർതകം 182
ഇത്യാദിവൈപരീത്യം തത്സാധനേ ചാധികാരിണോഃ
ദ്വയോഃ പരസ്പരാപേക്ഷാ വിദ്യതേ ന കദാചന 183
സാമഗ്ര്യോശ്ചോഭയോസ്തദ്വദുഭയത്രാധികാരിണോഃ
ഊർധ്വം നയതി വിജ്ഞാനമധഃ പ്രാപയതി ക്രിയാ 184
കഥമന്യോന്യസാപേക്ഷാ കഥം വാപി സസുച്ചയഃ
യഥാഗ്നേസ്തൃണകൂടസ്യ തേജസസ്തിമിരസ്യ ച 185
സഹയോഗോ ന ഘടതേ തഥൈവ ജ്ഞാനകർമണോഃ
കിമൂപകുര്യജ്ജ്ഞാനസ്യ കർമ സ്വപ്രതിയോഗിനഃ
യസ്യ സംനിധിമാത്രേണ സ്വയം ന സ്ഫൂർതിമൃച്ഛതി 186
കോടീന്ധനാദ്രിജ്വലിതോƒപി വൻഹിഃ
     അർകസ്യ നാർഹത്യുപകർതുഭീഷത്
യഥാ തഥാ കർമസഹസ്രകോടിഃ
     ജ്ഞാനസ്യ കിം നു സ്വയമേവ ലീയതേ 187
ഏകകർത്രാശ്രയൗ ഹസ്തൗ കർമണ്യധികൃതാവുഭൗ
സഹയോഗസ്തയോര്യുക്തോ ന തഥാ ജ്ഞാനകർമണോഃ 188
കർത്രാ കർതുമകർതും വാപ്യന്യഥാ കർമ ശക്യതേ
ന തഥാ വസ്തുനോ ജ്ഞാനം കർതൃതന്ത്രം കദാചന 189
യഥാ വസ്തു തഥാ ജ്ഞാനം പ്രമാണേന വിജായതേ
നാപേക്ഷതേ ച യകിഞ്ചിത്കർമ വാ യുക്തികൗശലം 190
ജ്ഞാനസ്യ വസ്തുതന്ത്രത്വേ സംശയാദ്യുദയഃ കഥം
അതോ ന വാസ്തവം ജ്ഞാനമിതി നോ ശങ്ക്യതാം ബുധൈഃ 191
പ്രമാണാസൗഷ്ഠവവൃതം സംശയാദി ന വാസ്തവം
ശ്രുതിപ്രമാണസുഷ്ഠുത്വേ ജ്ഞാനം ഭവതി വാസ്തവം 192
വസ്തു താവത്പരം ബ്രഹ്മ നിത്യം സത്യം ധ്രുവം വിഭു
ശ്രുതിപ്രമാണേ തജ്ജ്ഞാനം സ്യാദേവ നിരപേക്ഷകം 193
രൂപജ്ഞാനം യഥാ സമ്യഗ്ദൃഷ്ടൗ സത്യാം ഭവേത്തഥാ
ശ്രുതിപ്രമാണേ സത്യേവ ജ്ഞാനം ഭവതി വാസ്തവം 194
ന കർമ യത്കിഞ്ചിദപേക്ഷതേ ഹി
         രൂപോപലബ്ധൗ പുരുഷസ്യ ചക്ഷുഃ
ജ്ഞാനം തഥൈവ ശ്രവണാദിജന്യം
         വസ്തുപ്രകാശേ നിരപേക്ഷമേവ 195
കർതൃതന്ത്രം ഭവേത്കർമ കർമതന്ത്രം ശുഭാശുഭം
പ്രമാണതന്ത്രം വിജ്ഞാനം മായാതന്ത്രമിദം ജഗത് 196
വിദ്യാം ചാവിദ്യാം ചേതി സഹോക്തിരിയമുപകൃതാ സദ്ഭിഃ
സത്കർമോപാസനയോർന ത്വാത്മജ്ഞാനകർമണോഃ ക്വാപി 197
നിത്യാനിത്യപദാർഥബോധരഹിതോ യശ്ചോഭയത്ര സ്രഗാ-
        ദ്യർഥാനാമനുഭൂതിലഗ്നഹൃദയോ നിർവിണ്ണബുദ്ധിർജനഃ
തസ്യൈവാസ്യ ജഡസ്യ കർമം വിഹിതം ശ്രുത്യാ വിരജ്യാഭിതോ
        മോക്ഷേച്ഛോർന വിധീയതേ തു പരമാനന്ദാർഥിനോ ധീമതഃ 198
മോക്ഷേച്ഛയാ യദഹരേവ വിരജ്യതേƒസൗ
         ന്യാസസ്തദൈവ വിഹിതോ വിദുഷോ മുമുക്ഷോഃ
ശ്രുത്യാ തയൈവ പരയാ ച തതഃ സുധീഭിഃ
         പ്രാമാണികോƒയമിതി ചേതസി നിശ്ചിതവ്യഃ 199
സ്വാപരോക്ഷസ്യ വേദാദേഃ സാധനത്വം നിഷേധതി
നാഹം വേദൈർന തപസേത്യാദിനാ ഭഗവാനപി 200
പ്രവൃത്തിശ്ച നിവൃത്തിശ്ച ദ്വേ ഏതേ ശ്രുതിഗോചരേ
പ്രവൃത്ത്യാ ബധ്യതേ ജന്തുർനിവൃത്ത്യാ തു വിമുച്യതേ 201
യന്ന സ്വബന്ധോƒഭിമതോ മൂഢസ്യാപി ക്വചിത്തതഃ
നിവൃത്തിഃ കർമസംന്യാസഃ കർതവ്യോ മോക്ഷകാങ്ക്ഷിഭിഃ 202
ന ജ്ഞാനകർമണോര്യസ്മാത്സഹയോഗസ്തു യുജ്യതേ
തസ്മാത്ത്യാജ്യം പ്രയത്നേന കർമം ജ്ഞാനേച്ഛുനാ ധ്രുവം 203
ഇഷ്ടസാധനതാബുദ്ധ്യാ ഗൃഹീതസ്യാപി വസ്തുനഃ
വിജ്ഞായ ഫൽഗുതാം പശ്ചാത്കഃ പുനസ്തത്പ്രതീക്ഷതേ 204
ഉപരതിശബ്ദാർഥോ ഹ്യുപരമണം പൂർവദൃഷ്ടവൃത്തിഭ്യഃ
സോƒയം മുഖ്യോ ഗൗണശ്ചേതി ച വൃത്ത്യാ ദ്വിരൂപതാം ധത്തേ 205
വൃത്തേർദൃശ്യപരിത്യാഗോ മുഖ്യാർഥ ഇതി കഥ്യതേ
ഗൗണാർഥഃ കർമസ്ംന്യാസഃ ശ്രുതേരംഗതയാ മതഃ 206
പുംസഃ പ്രധാനസിദ്ധ്യർഥമംഗസ്യാശ്രയണം ധ്രുവം
കർതവ്യമംഗഹീനം ചേത്പ്രധാനം നൈവ സിദ്ധ്യതി 207
സംന്യസ്യേത്സുവിരക്തഃ സന്നിഹാമുത്രാർഥതഃ സുഖാത്
അവിരക്തസ്യ സംന്യാസോ നിഷ്ഫലോƒയാജ്യയാഗവത് 208
സംന്യസ്യ തു യതിഃ കുര്യാന്ന പൂർവവിഷയസ്മൃതിം
താം താം തത്സ്മരണേ തസ്യ ജുഗുപ്സാ ജായതേ യതഃ 209

   10 ശ്രദ്ധാ
ഗുരുവേദാന്തവാക്യേഷു ബുദ്ധിര്യാ നിശ്ചയാത്മികാ
സത്യമിത്യേവ സാ ശ്രദ്ധാ നിദാനം മുക്തിസിദ്ധയേ 210
ശ്രദ്ധാവതാമേവ സതാം പുമർഥഃ
          സമീരിതഃ സിദ്ധ്യതി നേതരേഷാം
ഉക്തം സുസൂക്ഷ്മം പരമാർഥതത്ത്വം
          ശ്രദ്ധത്സ്വ സോമ്യേതി ച വക്തി വേദഃ 211
ശ്രദ്ധാവിഹീനസ്യ തു ന പ്രവൃത്തിഃ
          പ്രവൃത്തിശൂന്യസ്യ ന സാധ്യസിദ്ധിഃ
അശ്രദ്ധയൈവാഭിഹതാശ്ച സർവേ
          മജ്ജന്തി സംസാരമഹാസമുദ്രേ 212
ദൈവേ ച വേദേ ച ഗുരൗ ച മന്ത്രേ
          തീർഥേ മഹാത്മന്യപി മേഷജേ ച
ശ്രദ്ധാ ഭവത്യസ്യ യഥാ യഥാന്ത-
          സ്തഥാ തഥാ സിദ്ധിരുദേതി പുംസാം 213
അസ്തീത്യേവോപലബ്ധവ്യം വസ്തുസദ്ഭാവനിശ്ചയാത്
സദ്ഭാവനിശ്ചയസ്തസ്യ ശ്രദ്ധയാ ശാസ്ത്രസിദ്ധയാ 214
തസ്മാച്ഛ്രദ്ധാ സുസമ്പാദ്യാ ഗുരുവേദാന്തവാക്യയോഃ
മുമുക്ഷഃ ശ്രദ്ദധാനസ്യ ഫലം സിദ്ധ്യതി നാന്യഥാ 215
യഥാർഥവാദിതാ പുംസാം ശ്രദ്ധാജനനകാരണം
വേദസ്യേശ്വരവാക്യത്വാദ്യഥാർഥത്വേ ന സംശയഃ 216
മുക്തസ്യേശ്വരരൂപത്വാദ്ഗുരോർവാഗപി താദൃശീ
തസ്മാത്തദ്വാക്യയോഃ ശ്രദ്ധാ സതാം സിദ്ധ്യതി ധീമതാം 217


   11 സമ്യഗാധാനം
ശ്രുത്യുക്താർഥാവഗാഹായ വിദുഷാ ജ്ഞേയവസ്തുനി
ചിത്തസ്യ സമ്യഗാധാനം സമാധാനമിതീര്യതേ 218
ചിത്തസ്യ സാധ്യൈകപരത്വമേവ
            പുമർഥസിദ്ധ്യേർനിയമേന കാരണം
നൈവാന്യഥാ സിദ്ധ്യതി സാധ്യമീഷ-
            ന്മനഃപ്രമാദേ വിഫലഃ പ്രയത്നഃ 219
ചിത്തം ച ദൃഷ്ടിം കരണം തഥാന്യ-
            ദേകത്ര ബധ്നാതി ഹി ലക്ഷ്യഭേത്താ
കിഞ്ചിത്പ്രമാദേ സതി ലക്ഷ്യഭേത്തു-
            ർബാണപ്രയോഗോ വിഫലോ യഥാ തഥാ 220
സിദ്ധേശ്ചിത്തസമാധാനമസാധാരണകാരണം
യതസ്തതോ മുമുക്ഷൂണാം ഭവിതവ്യം സദാമുനാ 221
അത്യന്തതീവ്രവൈരാഗ്യം ഫലലിപ്സാ മഹത്തരാ
തദേതദുഭയം വിദ്യാത്സമാധാനസ്യ കാരണം 222
ബഹിരംഗം ശ്രുതിഃ പ്രാഹ ബ്രഹ്മചര്യാദി മുക്തയേ
ശമാദിഷട്കമേവൈതദന്തരംഗം വിദുർബുധാഃ 223
അന്തരംഗം ഹി ബലവദ്ബഹിരംഗാദ്യതസ്തതഃ
ശമാദിഷട്കം ജിജ്ഞാസോരവശ്യം ഭാവ്യമാന്തരം 224
അന്തരംഗവിഹീനസ്യ കൃതശ്രവണകോടയഃ
ന ഫലന്തി യഥാ യോദ്ധുരധീരസ്യാസ്ത്രസമ്പദഃ 225


   12 മുമുക്ഷുത്വം
ബ്രഹ്മാത്മൈകത്വവിജ്ഞാനാദ്യദ്വിദ്വാന്മോക്തുമിച്ഛതി
സംസാരപാശബന്ധം തന്മുമുക്ഷുത്വം നിഗദ്യതേ 226
സാധനാനാം തു സർവേഷാം മുമുക്ഷാ മൂലകാരണം
അനിച്ഛോരപ്രവൃത്തസ്യ ക്വ ശ്രുതിഃ ക്വ നു തത്ഫലം 227
തീവ്രമധ്യമമന്ദാതിമന്ദഭേദാശ്ചതുർവിധാഃ
മുമുക്ഷാ തത്പ്രകാരോƒപി കീർത്യതേ ശ്രൂയതാം ബുധൈഃ 228
താപൈസ്ത്രിഭിർനിത്യമനേകരൂപൈഃ
       സന്തപ്യമാനോ ക്ഷുഭിതാന്തരാത്മാ
പരിഗ്രഹം സർവമനർഥബുദ്ധ്യാ
       ജഹാതി സാ തീവ്രതരാ മുമുക്ഷാ 229
താപത്രയം തീവ്രമവേക്ഷ്യ വസ്തു
       ദൃഷ്ട്വാ കലത്രം തനയാന്വിഹാതും
മധ്യേ ദ്വയോർലോഡനമാത്മനോ യത്
       സൈഷാ മതാ മാധ്യമികീ മുമുക്ഷാ 230
മോക്ഷസ്യ കാലോƒസ്തി കിമദ്യ മേ ത്വരാ
        ഭക്ത്യൈവ ഭോഗാൻകൃതസർവകാര്യഃ
മുക്ത്യൈ യതിഷ്യേƒഹമഥേതി ബുദ്ധി-
        രേഷൈവ മന്ദാ കഥിതാ മുമുക്ഷാ 231
മാർഗേ പ്രയാതുർമണിലാഭവന്മേ
        ലഭേത മോക്ഷോ യദി തർഹി ധന്യഃ
ഇത്യാശയാ മൂഢധിയാം മതിര്യാ
        സൈഷാതിമന്ദാഭിമതാ മുമുക്ഷാ 232
ജന്മാനേകസഹസ്രേഷു തപസാരാധിതേശ്വരഃ
തേന നിഃശേഷനിർധൂതഹൃദയസ്ഥിതകൽമഷഃ 233
ശാസ്ത്രവിദ്ഗുണദോഷജ്ഞോ ഭോഗ്യമാത്രേ വിനിസ്പൃഹഃ
നിത്യാനിത്യപദാർഥജ്ഞോ മുക്തികാമോ ദൃഢവ്രതഃ 234
നിഷ്ടപ്തമഗ്നിനാ പാത്രമുദ്വാസ്യ ത്വരയാ യഥാ
ജഹാതി ഗേഹം തദ്വച്ച തീവ്രമോക്ഷേച്ഛയാ ദ്വിജഃ 235
സ ഏവ സദ്യസ്തരതി സംസൃതിം ഗുർവനുഗ്രഹാത്
യസ്തു തീവ്രമുമുക്ഷുഃ സ്യാത്സ ജീവന്നേവ മുച്യതേ 236
ജന്മാന്തരേ മധ്യമസ്തു തദന്യസ്തു യുഗാന്തരേ
ചതുർഥഃ കൽപകോട്യാം വാ നൈവ ബന്ധാദ്വിമുച്യതേ 237
നൃജന്മ ജന്തോരതിദുർലഭം വിദ്ദു-
           സ്തതോƒപി പുംസ്ത്വം ച തതോ വിവേകഃ
ലബ്ധ്വാ തദേതത്ത്രിതയം മഹാത്മാ
           യതേത മുക്ത്യൈ സഹസാ വിരക്തഃ 238
പുത്രമിത്രകലത്രാദിസുഖം ജന്മനി ജന്മനി
മർത്യത്വം പുരുഷത്വം ച വിവേകശ്ച ന ലഭ്യതേ 239
ലബ്ധ്വാ സുദുർലഭതരം നരജന്മ ജന്തു-
            സ്തത്രാപി പൗരുഷമതഃ സദസദ്വിവേകം
സമ്പ്രാപ്യ ചൈഹികസുഖാഭിരതോ യദി സ്യാ-
            ദ്ധിക്തസ്യ ജന്മ കുമതേഃ പുരുഷാധമസ്യ 240
ഖാദതേ മോദതേ നിത്യം ശുനകഃ സൂകരഃ ഖരഃ
തേഷാമേഷാം വിശേഷഃ കോ വൃത്തിര്യേഷാം തു തൈഃ സമാ 241
യാവന്നാശ്രയതേ രോഗോ യാവന്നാക്രമതേ ജരാ
യാവന്ന ധീർവിപര്യേതി യാവന്മൃത്യും പശ്യതി 242
താവദേവ നരഃ സ്വസ്ഥഃ സാരഗ്രഹണതത്പരഃ
വിവേകീ പ്രയതേതാശു ഭവബന്ധവിമുക്തയേ 243
ദേവർഷിപിതൃമർത്യർണബന്ധമുക്താസ്തു കോടിശഃ
ഭവബന്ധവിമുക്തസ്തു യഃ കശ്ചിദ്ബ്രഹ്മവിത്തമഃ 244
അന്തർബന്ധേന ബദ്ധസ്യ കിം ബഹിർബന്ധമോചനൈഃ
തദന്തർബന്ധമുക്ത്യർഥം ക്രിയതാം കൃതിഭിഃ കൃതിഃ 245
കൃതിപര്യവസാനൈവ മതാ തീവ്രമുമുക്ഷുതാ
അന്യാ തു രഞ്ജനാമാത്രാ യത്ര നോ ദൃശ്യതേ കൃതിഃ 246
ഗേഹാദിസർവമപഹായ ലഘുത്വബുദ്ധ്യാ
            സൗഖ്യേച്ഛയാ സ്വപതിനാനലമാവിവിക്ഷോഃ
കാന്താജനസ്യ നിയതാ സുദൃഢാ ത്വരാ യാ
            സൈഷാ ഫലാന്തഗമനേ കരണം മുമുക്ഷോഃ 247
നിത്യാനിത്യവിവേകശ്ച ദേഹക്ഷണികതാമതിഃ
മൃത്യോർഭീതിശ്ച താപശ്ച മുമുക്ഷാവൃദ്ധികാരണം 248
ശിരോ വിവേകസ്ത്വത്യന്തം വൈരാഗ്യം വപുരുച്യതേ
ശമാദയഃ ഷഡംഗാനി മോക്ഷേച്ഛാ പ്രാണ ഇഷ്യതേ 249
ഈദൃശാംഗസമായുക്തോ ജിജ്ഞാസുര്യുക്തികോവിദഃ
ശൂരോ മൃത്യും നിഹന്ത്യേവ സമ്യഗ്ജ്ഞാനാസിനാ ധ്രുവം 250
ഉക്തസാധനസമ്പന്നോ ജിജ്ഞാസുര്യതിരാത്മനഃ
ജിജ്ഞാസായൈ ഗുരും ഗച്ഛേത്സമിത്പാണിർനയോജ്ജലഃ 251
ശ്രോത്രിയോ ബ്രഹ്മനിഷ്ഠോ യഃ പ്രശാന്തഃ സമദർശനഃ
നിർമമോ നിരഹങ്കാരോ നിർദ്വന്ദ്വോ നിഷ്പരിഗ്രഹഃ 252
അനപേക്ഷഃ ശുചിർദക്ഷഃ കരുണാമൃതസാഗരഃ
ഏവംലക്ഷണസമ്പന്നഃ സ ഗുരുർബ്രഹ്മവിത്തമഃ
ഉപാസാദ്യഃ പ്രയത്നേന ജിജ്ഞാസോഃ സ്വാർഥസിദ്ധയേ 253
ജന്മാനേകശതൈഃ സദാദരയുജാ ഭക്ത്യാ സമാരാധിതോ
            ഭക്തൈർവൈദികലക്ഷണേന വിധിനാ സന്തുഷ്ട ഈശ സ്വയം
സാക്ഷാച്ഛ്രീഗുരുമേത്യ കൃപയാ ദൃഗ്ഗോചരഃ സൻപ്രഭുഃ
            തത്ത്വം സാധു വിബോധ്യ താരയതി തൻസംസാരദുഃഖാർണവാത് 254
അവിദ്യാഹൃദയഗ്രന്ഥിവിമോക്ഷോƒപി ഭവേദ്യതഃ
തമേവ ഗുരുരിത്യാഹുർഗുരുശബ്ദാർഥവേദിനഃ 255
ശിവ ഏവ ഗുരുഃ സാക്ഷാത് ഗുരുരേവ ശിവഃ സ്വയം
ഉഭയോരന്തരം കിഞ്ചിന്ന ദ്രഷ്ടവ്യം മുമുക്ഷുഭിഃ 256
ബന്ധമുക്തം ബ്രഹ്മനിഷ്ഠം കൃതകൃത്യം ഭജേദ്ഗുരും
യസ്യ പ്രസാദാത്സംസാരസാഗരോ ഗോഷ്പദായതേ 257
ശുശ്രൂഷയാ സദാ ഭക്ത്യാ പ്രണാമൈർവിനയോക്തിഭിഃ
പ്രസന്നം ഗുരുമാസാദ്യ പ്രഷ്ടവ്യം ജ്ഞേയമാത്മനഃ 258
ഭഗവൻകരുണാസിന്ധോ ഭവസിന്ധോർഭവാംസ്തരിഃ
യമാശ്രിത്യാശ്രമേണൈവ പരം പാരം ഗതാ ബുധാഃ 259
ജന്മാന്തരകൃതാനന്തപുണ്യകർമഫലോദയഃ
അദ്യേ സംനിഹിതോ യസ്മാത്ത്വത്കൃപാപാത്രമസ്മ്യഹം 260
സമ്പ്രീതിമക്ഷ്ണോർവദനപ്രസാദ-
            മാനന്ദമന്തഃകരണസ്യ സദ്യഃ
വിലോകനം ബ്രഹ്മവിദസ്തനോതി
            ഛിനത്തി മോഹം സുഗതിം വ്യനക്തി 261
ഹുതാശനാനാം ശശിനാമിനാനാ-
            മപ്യർബുദം വാപി ന യന്നിഹന്തും
ശക്നോതി തദ്ധാന്തമനന്തമാന്തരം
            ഹന്ത്യാത്മവേത്താ സകൃദീക്ഷണേന 262
ദുഷ്പാരേ ഭവസാഗരേ ജനിമൃതിവ്യാധ്യാദിദുഃഖോത്കടേ
            ഘോരേ പുത്രകലത്രമിത്രബഹുലഗ്രാഹാകരേ ഭീകരേ
കർമോത്തുംഗതരംഗഭംഗനികരൈരാകൃഷ്യമാണോ മുഹു-
            ര്യാതായാതഗതിർഭ്രമേണ ശരണം കിഞ്ചിന്ന പശ്യാമ്യഹം 263
കേന വാ പുണ്യശേഷേണ തവ പാദാംബുജദ്വയം
ദൃഷ്ടവാനസ്മി മാമാർതം മൃത്യോസ്ത്രാഹി ദയാദൃശാ 264
വദന്തമേവം ത്വം ശിഷ്യം ദൃഷ്ട്യൈവ ദയയാ ഗുരുഃ
ദദ്യാദഭയമേതസ്മൈ മാ ഭൈഷ്ടേതി മുഹുർമുഹുഃ 265
വിദ്വന്മൃത്യുഭയം ജഹീഹി ഭവതോ നാസ്ത്യേവ മൃത്യുഃ ക്വചി-
            ന്നിത്യസ്യ ദ്വയവർജിതസ്യ പരമാനന്ദാത്മനോ ബ്രഹ്മണഃ
ഭ്രാന്ത്യാ കിഞ്ചിദവേക്ഷ്യ ഭീതമനസാ മിഥ്യാ ത്വയാ കഥ്യതേ
            മാം ത്രാഹീതി ഹി സുപ്തവത്പ്രലപനം ശൂന്യാത്മകം തേ മൃഷാ 266
നിദ്രാഗാഢതമോവൃതഃ കില ജനഃ സ്വപ്നേ ഭുജംഗാദിനാ
            ഗ്രസ്തം സ്വം സമവേക്ഷ്യ യത്പ്രലപതി ത്രാസാദ്ധതോƒസ്മീത്യലം
ആപ്തേന പ്രതിബോധിതഃ കരതലേനാതഡ്യ പൃഷ്ടഃ സ്വയം
            കിഞ്ചിന്നേതി വദത്യമുഷ്യ വചനം സ്യാത്തത്കിമർഥം വദ 267
രജ്ജോസ്തു തത്ത്വമനവേക്ഷ്യ ഗൃഹീതസർപ-
            ഭാവഃ പുമാനയമഹിർവസതീതി മോഹാത്
ആക്രോശതി പ്രതിബിഭേതി ച കമ്പതേ ത-
            ന്മിഥ്യൈവ നാത്ര ഭുജഗോƒസ്തി വിചാര്യമാണേ 268
തദ്വത്ത്വയാപ്യാത്മന ഉക്തമേത-
            ജ്ജന്മാപ്യയവ്യാധിജരാധിദുഃഖം
മൃഷൈവ സർവം ഭ്രമകൽപിതം തേ
            സമ്യഗ്വിചാര്യാത്മനി മുഞ്ച ഭീതിം 269
ഭവാനനാത്മനോ ധർമാനാത്മന്യാരോപ്യ ശോചതി
തദജ്ഞാനകൃതം സർവം ഭയം ത്യക്ത്വാ സുഖീ ഭവ 270
ശിഷ്യഃ -
ശ്രീമദ്ഭിരുക്തം സകലം മൃഷേതി
            ദൃഷ്ടാന്ത ഏവ ഹ്യുപപദ്യതേ തത്
ദാർഷ്ട്രാƒന്തികേനൈവ ഭവാദിദുഃഖം
                 പ്രത്യക്ഷതഃ സർവജനപ്രസിദ്ധം 271
പ്രത്യക്ഷേണാനുഭൂതാർഥഃ കഥം മിഥ്യാത്വമർഹതി
ചക്ഷുഷോ വിഷയം കുംഭം കഥം മിഥ്യാ കരോമ്യഹം 272
വിദ്യമാനസ്യ മിഥ്യാത്വം കഥം നു ഘടതേ പ്രഭോ
പ്രത്യക്ഷം ഖലു സർവേഷാം പ്രമാണം പ്രസ്ഫുടാർഥകം 273
മർത്യസ്യ മമ ജന്മാദിദുഃഖഭാജോƒൽപജീവിനഃ
ബ്രഹ്മത്വമപി നിത്യത്വം പരമാനന്ദതാ കഥം 274
ക ആത്മാ കസ്ത്വനാത്മാ ച കിമു ലക്ഷണമേതയോഃ
ആത്മന്യനാത്മധർമാണാമാരോപഃ ക്രിയതേ കഥം 275
കിമജ്ഞാനം തദുത്പന്നഭയത്യാഗോƒപി വാ കഥം
കിമു ജ്ഞാനം തദുത്പന്നസുഖപ്രാപ്തിശ്ച വാ കഥം 276
സർവമേതദ്യഥാപൂർവം കരാമലകവത്സ്ഫുടം
പ്രവിപാദയ മേ സ്വാമിൻ ശ്രീഗുരോ കരുണാനിധേ 277
ശ്രീഗുരുഃ -
ധന്യഃ കൃതാർഥസ്ത്വമഹോ വിവേകഃ
            ശിവപ്രസാദസ്തവ വിദ്യതേ മഹാൻ
വിസൃജ്യ തു പ്രാകൃതലോകമാർഗം
            ബ്രഹ്മാവഗന്തും യതസേ യതസ്ത്വം 278
ശിവപ്രസാദേന വിനാ ന സിദ്ധിഃ
            ശിവപ്രസാദേന വിനാ ന ബുദ്ധിഃ
ശിവപ്രസാദേന വിനാ ന യുക്തിഃ
            ശിവപ്രസാദേനവിനാ ന മുക്തിഃ 279
യസ്യ പ്രസാദേന വിമുക്തസംഗാഃ
            ശുകാദയഃ സംസൃതിബന്ധമുക്താഃ
തസ്യ പ്രസാദോ ബഹുജന്മ ലഭ്യോ
            ഭക്ത്യൈകഗമ്യോ ഭവമുക്തിഹേതുഃ 280
വിവേകോ ജന്തൂനാം പ്രഭവതി ജനിഷ്വേവ ബഹുഷു
            പ്രസാദാദേവൈശാദ്ബഹുസുകൃതപാകോദയവശാത്
യതസ്തസ്മാദേവ ത്വമപി പരമാർഥാവഗമനേ
            കൃതാരംഭഃ പുംസാമിദമിഹ വിവേകസ്യ തു ഫലം 281
മർത്യത്വസിദ്ധ്യേരപി പുംസ്ത്വസിദ്ധേ-
            ർവിപ്രത്വസിദ്ധേശ്ച വിവേകസിദ്ധേഃ
വദന്തി മുഖ്യം ഫലമേവ മോക്ഷം
            വ്യർഥം സമസ്തം യദി ചേന്ന മോക്ഷഃ 282
പ്രശ്നഃ സമീചീനതരസ്തവായം
            യദാത്മതത്ത്വാവഗമേ പ്രവൃത്തിഃ
തതസ്തവൈതത്സകലം സമൂലം
            നിവേദയിഷ്യാമി മുദാ ശൃണുഷ്വ 283
മർത്യത്വം ത്വയി കൽപിതം ഭ്രമവശാത്തേനൈവ ജന്മാദതഃ
            തത്സംഭാവിതമേവ ദുഃഖമപി തേ നോ വസ്തുതസ്തന്മൃഷാ
നിദ്രമോഹവശാദുപാഗതസുഖം ദുഃഖം ച കിം നു ത്വയാ
            സത്യത്വേന വിലോകിതം ക്വചിദപി ബ്രൂഹി പ്രബോധാഗമേ 284
നാശേഷലോകൈരനുഭൂയമാനഃ
            പ്രത്യക്ഷതോƒയം സകലപ്രപഞ്ചഃ
കഥം മൃഷാ സ്യാദിതി ശങ്കനീയം
            വിചാരശൂന്യേന വിമുഹ്യതാ ത്വയാ 285
ദിവാന്ധദൃഷ്ടേസ്തു ദിവാന്ധകാരഃ
            പ്രത്യക്ഷസിദ്ധോƒപി സ കിം യഥാർഥഃ
തദ്വദ്ഭ്രമേണാവഗതഃ പദാർഥോ
            ഭ്രാന്തസ്യ സത്യഃ സുമതേർമൃഷൈവ 286
ഘടോƒയമിത്യത്ര ഘടാഭിധാനഃ
            പ്രത്യക്ഷതഃ കശ്ചിദുദേതി ദൃഷ്ടേഃ
വിചാര്യമാണേ സ തു നാസ്തി തത്ര
            മൃദസ്തി തദ്ഭാവവിലക്ഷണാ സാ 287
പ്രാദേശമാത്രഃ പരിദൃശ്യതേƒർകഃ
            ശാസ്ത്രേണ സന്ദർശിതലക്ഷയോജനഃ
മാനാന്തരേണ ക്വചിദേതി ബാധാം
            പ്രത്യക്ഷമപ്യത്ര ഹി ന വ്യവസ്ഥാ 288
തസ്മാത്ത്വയീദം ഭ്രമതഃ പ്രതീതം
            മൃഷൈവ നോ സത്യമവേഹി സാക്ഷാത്
ബ്രഹ്മ ത്വമേവാസി സുഖസ്വരൂപം
            ത്വത്തോ ന ഭിന്നം വിചിനുഷ്വ ബുദ്ധൗ 289
ലോകാന്തരേ വാത്ര ഗുഹാന്തരേ വാ
            തീർഥാന്തരേ കർമപരമ്പരാന്തരേ
ശാസ്ത്രാന്തരേ നാസ്ത്യനുപശ്യതാമിഹ
            സ്വയമ്പരം ബ്രഹ്മ വിചാര്യമാണേ 290
തത്ത്വമാത്മസ്ഥമജ്ഞാത്വാ മൂഢഃ ശാസ്ത്രേഷു പശ്യതി
ഗോപഃ കക്ഷഗതം ഛാഗം യഥാ കൂപേഷു ദുർമതിഃ 291
സ്വമാത്മാനം പരം മത്വാ പരമാത്മാനമന്യഥാ
വിമൃഗ്യതേ പുനഃ സ്വാത്മാ ബഹിഃ കോശേഷു പണ്ഡിതൈഃ 292
വിസ്മൃത്യ വസ്തുനസ്തത്വമധ്യാരോപ്യ ച വസ്തുനി
അവസ്തുതാം ച തദ്ധർമാന്മുധാ ശോചതി നാന്യഥാ 293
ആത്മാനാത്മവിവേകം തേ വക്ഷ്യാമി ശ്രുണു സാദരം
യസ്യ ശ്രവണമാത്രേണ മുച്യതേƒനാത്മബന്ധനാത് 294
ഇത്യുക്ത്വാഭിമുഖീകൃത്യ ശിഷ്യം കരുണയാ ഗുരുഃ
അധ്യാരോപാപവാദാഭ്യാം നിഷ്പ്രപഞ്ചം പ്രപഞ്ചയൻ 295
സമ്യക്പ്രാബോധയത്തത്വം ശാസ്ത്രദൃഷ്ടേന വർത്മനാ
സർവേഷാമുപകാരായ തത്പ്രകാരോƒത്ര ദർശ്യതേ 296


   13 അധ്യാരോപഃ
വസ്തുന്യവസ്ത്വാരോപോ യഃ സോƒധ്യാരോപ ഇതീര്യതേ
അസർപഭൂതേ രജ്ജ്വാദൗ സർപത്വാരോപണം യഥാ 297
വസ്തു താവത്പരം ബ്രഹ്മ സത്യജ്ഞാനാദിലക്ഷണം
ഇദമാരോപിതം യത്ര ഭാതി ഖേ നീലതാദിവത് 298
തത്കാരണം യദജ്ഞാനം സകാര്യം സദ്വിലക്ഷണം
അവസ്ത്വിത്യുച്യതേ സദ്ഭിര്യസ്യ ബാധാ പ്രദൃശ്യതേ 299
അവസ്തു തത്പ്രമാണൈര്യദ്ബാധ്യതേ ശുക്തിരൗപ്യവത്
ന ബാധ്യതേ യത്തദ്വസ്തു ത്രിഷു കാലേഷു ശുക്തിവത് 300
ശുക്തേർബാധാ ന ഖല്വസ്തി രജതസ്യ യഥാ തഥാ
അവസ്തുസഞ്ജ്ഞിതം യത്തജ്ജഗദധ്യാസകാരണം 301
സദസദ്ഭ്യാമനിർവാച്യമജ്ഞാനം ത്രിഗുണാത്മകം
വസ്തു തത്ത്വാവബോധൈകബാധ്യം തദ്ഭാവലക്ഷണം 302
മിഥ്യാസംബന്ധതസ്തത്ര ബ്രഹ്മണ്യാശ്രിത്യ തിഷ്ഠതി
മണൗ ശക്തിര്യഥാ തദ്വന്നൈതദാശ്രയദൂഷകം 303
സദ്ഭാവേ ലിംഗമേതസ്യ കാര്യമേതച്ചരാചരം
മാനം ശ്രുതിഃ സ്മൃതിശ്ചാജ്ഞോƒഹമിത്യനുഭവോƒപി ച 304
അജ്ഞാനം പ്രകൃതിഃ ശക്തിരവിദ്യേതി നിഗദ്യതേ
തദേതത്സന്ന ഭവതി നാസദ്വാ ശുക്തിരൗപ്യവത് 305
സതോ ഭിന്നമഭിന്നം വാ ന ദീപസ്യ പ്രഭാ യഥാ
ന സാവയവമന്യദ്വാ ബീജസ്യാങ്കുരവത്ക്വചിത് 306
അത ഏതദനിർവാച്യമിത്യേവ കവയോ വിദുഃ
സമഷ്ടിവ്യഷ്ടിരൂപേണ ദ്വിധാജ്ഞാനം നിഗദ്യതേ 307
നാനാത്വേന പ്രതീതാനാമജ്ഞാനാനാമഭേദതഃ
ഏകത്വേന സമഷ്ടിഃ സ്യാദ്ഭൂരുഹാണാം വനം യഥാ 308
ഇയം സമഷ്ടിരുത്കൃഷ്ടാ സത്ത്വാംശോത്കർഷതഃ പുരാ
മായേതി കഥ്യതേ തജ്ജ്ഞൈഃ ശുദ്ധസത്ത്വൈകലക്ഷണാ 309


   14 ഈശ്വരഃ
മായോപഹിതചൈതന്യം സാഭാസം സത്ത്വബൃംഹിതം
സർവജ്ഞത്വാദിഗുണകം സൃഷ്ടിസ്ഥിത്യന്തകാരണം 310
അവ്യാകൃതം തദവ്യക്തമീശ ഇത്യപി ഗീയതേ
സർവശക്തിഗുണോപേതഃ സർവജ്ഞാനാവഭാസകഃ 311
സ്വതന്ത്രഃ സത്യസങ്കൽപഃ സത്യകാമഃ സ ഈശ്വരഃ
തസ്യൈതസ്യ മഹാവിഷ്ണോർമഹാശക്തേർമഹീയസഃ 312
സർവജ്ഞത്വേശ്വരത്വാദികാരണത്വാന്മനീഷിണഃ
കാരണം വപുരിത്യാഹുഃ സമഷ്ടിം സത്ത്വബൃംഹിതം 313
ആനന്ദപ്രചുരത്വേന സാധകത്വേന കോശവത്
സൈഷാനന്ദമയഃ കോശ ഇതീശസ്യ നിഗദ്യതേ 314
സർവോപരമഹേതുത്വാത്സുഷുപ്തിസ്ഥാനമിഷ്യതേ
പ്രാകൃതഃ പ്രലയോ യത്ര ശ്രാവ്യതേ ശ്രുതിഭിർമൃഹുഃ 315
അജ്ഞാനം വ്യഷ്ട്യഭിപ്രായാദനേകത്വേന ഭിദ്യതേ
അജ്ഞാനവൃത്തയോ നാനാ തത്തദ്ഗുണവിലക്ഷണാഃ 316
വനസ്യ വ്യഷ്ട്യഭിപ്രായാദ്ഭൂരുഹാ ഇത്യനേകതാ
യഥാ തഥൈവാജ്ഞാനസ്യ വ്യഷ്ടിതഃ സ്യാദേനകതാ 317


   15 പ്രത്യഗാത്മൻ
വ്യഷ്ടിർമലിനസത്ത്വൈഷാ രജസാ തമസാ യുതാ
തതോ നികൃഷ്ടാ ഭവതി യോപാധിഃ പ്രത്യഗാത്മനഃ 318
ചൈതന്യം വ്യഷ്ട്യവച്ഛിന്നം പ്രത്യഗാത്മേതി ഗീയതേ
സാഭാസം വ്യഷ്ട്യുപഹിതം സത്താദാത്മ്യേന തദ്ഗുണൈഃ 319
അഭിഭൂതഃ സ ഏവാത്മാ ജീവ ഇത്യഭിധീയതേ
കിഞ്ചിജ്ജ്ഞത്വാനീശ്വരത്വസംസാരിത്വാദിധർമവാൻ 320
അസ്യ വ്യഷ്ടിരഹങ്കാരകാരണത്വേന കാരണം
വപുസ്തത്രാഭിമാന്യാത്മാ പ്രാജ്ഞ ഇത്യുച്യതേ ബുധൈഃ 321
പ്രാജ്ഞത്വമസ്യൈകാജ്ഞാനഭാസകത്വേന സംമതം
വ്യഷ്ടേർനികൃഷ്ടത്വേനാസ്യ നാനേകാജ്ഞാനഭാസനം 322
സ്വരൂപാച്ഛാദകത്വേനാപ്യാനന്ദപ്രചുരത്വതഃ
കാരണം വപുരാനന്ദമയഃ കോശ ഇതീര്യതേ 323
അസ്യാവസ്ഥാ സുഷുപ്തിഃ സ്യാദ്യത്രാനന്ദഃ പ്രകൃശ്യതേ
ഏഷോƒഹം സുഖമസ്വാപ്സം ന തു കിഞ്ചിദവേദിഷം 325
അഭേദ ഏവ നോ ഭേദോ ജാത്യേകത്വേന വസ്തുതഃ
അഭേദ ഏവ ജ്ഞാതവ്യസ്തഥേശപ്രാജ്ഞയോരപി 326
സത്യുപാധ്യോരഭിന്നത്വേ ക്വ ഭേദസ്തദ്വിശിഷ്ടയോഃ
ഏകീഭാവേ തരംഗാബ്ധ്യോഃ കോ ഭേദഃ പ്രതിബിംബയോഃ 327
അജ്ഞാനതദവച്ഛിന്നാഭാസയോരുഭയോരപി
ആധാരം ശുദ്ധചൈതന്യം യത്തത്തുര്യമിതീര്യതേ 328
ഏതദേവാവിവിക്തം സദുപാദിഭ്യാം ച തദ്ഗുണൈഃ
മഹാവാക്യസ്യ വാച്യാർഥോ വിവിക്തം ലക്ഷ്യ ഇഷ്യതേ 329


   16 ഈശ്വരഃ
അനന്തശക്തിസമ്പന്നോ മായോപാധിക ഈശ്വരഃ
ഈക്ഷാമാത്രേണ സൃജതി വിശ്വമേതച്ചരാചരം 330
അദ്വിതീയസ്വമാത്രോƒസൗ നിരുപാദാന ഈശ്വരഃ
സ്വയമേവ കഥം സർവം സൃജതീതി ന ശങ്ക്യതാം 331
നിമിത്തമപ്യുപാദാനം സ്വയമേവ ഭവൻപ്രഭുഃ
ചരാചരാത്മകം വിശ്വം സൃജത്യവതി ലിമ്പതി 332
സ്വപ്രാധാന്യേന ജഗതോ നിമിത്തമപി കാരണം
ഉപാദാനം തതോപാധിപ്രാധാന്യേന ഭവത്യയം 333


   17 പഞ്ചഭൂതസൃഷ്ടിഃ
യഥാ ലൂതാ നിമിത്തം ച സ്വപ്രധാനതയാ ഭവേത്
സ്വശരീരപ്രധാനത്വേനോപാദാനം തഥേശ്വരഃ 334
തമഃപ്രധാനപ്രകൃതിവിശിഷ്ടാത്പരമാത്മനഃ
അഭൂത്സകാശാദാകാശമാകാശാദ്വായുരുച്യതേ 335
വായോരഗ്നിസ്തഥൈവാഗ്നേരാപോƒദ്ഭ്യഃ പൃഥിവീ ക്രമാത്
ശക്തേസ്തമഃപ്രധാനത്വം തത്കാര്യേ ജാഡ്യദർശനാത് 336
ആരഭന്തേ കാര്യഗുണാന്യേ കാരണഗുണാ ഹി തേ
ഏതാനി സൂക്ഷ്മഭൂതാനി ഭൂതമാത്രാ അപി ക്രമാത് 337

verses 338-341 The Subtle Bodയ്
   18 സൂക്ഷ്മദേഹഃ
ഏതേഭ്യഃ സൂക്ഷ്മഭൂതേഭ്യഃ സൂക്ഷ്മദേഹാ ഭവന്ത്യപി
സ്ഥൂലാന്യപി ച ഭൂതാനി ചാന്യോന്യംശവിമേലനാത് 338
അപഞ്ചീകൃതഭൂതേഭ്യോ ജാതം സപ്തദശാംഗകം
സംസാരകാരണം ലിംഗമാത്മനോ ഭോഗസാധനം 339
ശ്രോത്രാദിപഞ്ചകം ചൈവ വാഗാദീനാം ച പഞ്ചകം
പ്രാണാദിപഞ്ചകം ബുദ്ധിമനസീ ലിംഗമുച്യതേ 340
ശ്രോത്രവക്ചക്ഷുർജിവ്ഹാഘ്രാണാനി പഞ്ച ജാതാനി
ആകാശാദീനാം സത്ത്വാംശേഭ്യോ ധീന്ദ്രിയാണ്യനുക്രമതഃ 341

   19 അന്തഃകരണം
ആകാശാദിഗതാഃ പഞ്ച സാത്വികാംശാഃ പരസ്പരം
മിലിത്വൈവാന്തഃകരണമഭവത്സർവകാരണം 342
പ്രകാശകത്വാദേതേശാം സാത്വികാംശത്വമിഷ്യതേ
പ്രകാശകത്വം സത്ത്വസ്യ സ്വച്ഛത്വേന യതസ്തതഃ 343
തദന്തഃകരണം വൃത്തിഭേദേന സ്യാച്ചതുർവിധം
മനോ ബുദ്ധിരഹങ്കാരശ്ചിത്തം ചേതി തദുച്യതേ 344
സങ്കൽപാന്മന ഇത്യാഹുർബുദ്ധിരർഥസ്യ നിശ്ചയാത്
അഭിമാനാദഹങ്കാരശ്ചിത്തമർഥസ്യ ചിന്തനാത് 345
മനസ്യപി ച ബുദ്ധൗ ച ചിത്താഹങ്കാരയോഃ ക്രമാത്
അന്തർഭാവോƒത്ര ബോദ്ധവ്യോ ലിംഗലക്ഷണസിദ്ധയേ 346
ചിന്തനം ച മനോധർമഃ സങ്കൽപാദിര്യഥാ തഥാ
അന്തർഭാവോ മനസ്യേവ സമ്യക്ചിത്തസ്യ സിദ്ധ്യതി 347
ദേഹാദാവഹമിത്യേവ ഭാവോ ദൃഢതരോ ധിയഃ
ദൃഷ്യതേƒഹങ്കൃതേസ്തസ്മാദന്തർഭാവോƒത്ര യുജ്യതേ 348
തസ്മാദേവ തു ബുദ്ധേഃ കർതൃത്വം തദിതരസ്യ കരണത്വം
സിദ്ധ്യത്യാത്മന ഉഭയാദ്വിദ്യാത്സംസാരകാരണം മോഹാത് 349


   20 വിജ്ഞാനമയകോശ
വിജ്ഞാനമയകോശഃ സ്യാത് ബുദ്ധൈർജ്ഞാനേന്ദ്രിയൈഅഃ സഹ
വിജ്ഞാനപ്രചുരത്വേനാപ്യാച്ഛാദകതയാത്മനഃ 350
വിജ്ഞാനമയകോശോƒയമിതി വിദ്വദ്ഭിരുച്യതേ
അയം മഹാനഹങ്കാരവൃത്തിമാൻകർതൃലക്ഷണഃ 351
അഹം മമേത്യേവ സദാഭിമാനം
     ദേഹേന്ദ്രിയാദൗ കുരുതേ ഗൃഹാദൗ
ജീവാഭിമാനഃ പുരുഷോƒയമേവ
     കർതാ ച ഭോക്താ ച സുഖീ ച ദുഃഖീ 352
സ്വവാസനാപ്രേരിത ഏവ നിത്യം
     കരോതി കർമോഭയലക്ഷണം ച
ഭുങ്ക്തേ തദുത്പന്നഫലം വിശിഷ്ടം
     സുഖം ച ദുഃഖം ച പരത്ര ചാത്ര 353
നാനായോനിസഹസ്രേഷു ജായമാനോ മുഹുർമുഹുഃ
മ്രിയമാണോ ഭ്രമത്യേഷ ജീവഃ സംസാരമണ്ഡലേ 354


   21 മനോമയകോശഃ
മനോ മനോമയഃ കോശോ ഭവേജ്ജ്ഞാനേന്ദ്രിയൈഃ സഹ
പ്രാചുര്യ മനസോ യത്ര ദൃശ്യതേƒസൗ മനോമയഃ 355
ചിന്താവിഷാദഹർഷാദ്യാഃ കാമാദ്യാ അസ്യ വൃത്തയഃ
മനുതേ മനസൈവൈഷ ഫലം കാമയതേ ബഹിഃ
യതതേ കുരുതേ ഭുങ്ക്തേ തന്മനഃ സർവകാരണം 356
മനോ ഹ്യമുഷ്യ പ്രവണസ്യ ഹേതു-
       രന്തർബഹിശ്ചാർഥമനേന വേത്തി
ശൃണോതി ജിഘ്രത്യമുനൈവ ചേക്ഷതേ
       വക്തി സ്പൃശത്യത്തി കരോതി സർവം 357
ബന്ധശ്ച മോക്ഷോ മനസൈവ പുംസാ-
       മർഥോƒപ്യനർഥോƒപ്യമുനൈവ സിദ്ധ്യതി
ശുദ്ധേന മോക്ഷോ മലിനേന ബന്ധോ
       വിവേകതോƒർഥോƒപ്യവിവേകതോന്യഃ 358
രജസ്തമോഭ്യാം മലിനം ത്വശുദ്ധ-
        മജ്ഞാനജം സത്ത്വഗുണേന രിക്തം
മനസ്തമോദോഷസമന്വിതത്വാ-
        ജ്ജഡത്വമോഹാലസതാപ്രമാദൈഃ
തിരസ്കൃതം സന്ന തു വേത്തി വാസ്തവം
        പദാർഥതത്ത്വം ഹ്യുപലഭ്യമാനം 359
രജോദോഷൈര്യുക്തം യദി ഭവതി വിക്ഷേപകഗുണൈഃ
        പ്രതീപൈഃ കാമാദ്യൈരനിശമഭിഭൂതം വ്യഥയതി
കഥഞ്ചിത്സൂക്ഷ്മാർഥാവഗതിമദപി ഭ്രാമ്യതി ഭൃശം
        മനോദീപോ യദ്വത്പ്രബലമരുതാ ധ്വസ്തമഹിമാ 360
തതോ മുമുക്ഷുർഭവബന്ധമുക്ത്യൈ
        രജസ്തമോഭ്യാം ച തദീയകാര്യൈഃ
വിയോജ്യ ചിത്തം പരിശുദ്ധസത്ത്വം
        പ്രിയം പ്രയത്നേന സദൈവ കുര്യാത് 361
ഗർഭാവാസജനിപ്രണാശനജരാവ്യാധ്യാദിഷു പ്രാണിനാം
        യദ്ദുഃഖം പരിദൃശ്യതേ ച നരകേ തച്ചിന്തയിത്വാ മുഹുഃ
ദോഷാനേവ വിലോക്യ സർവവിഷയേഷ്വാഷാം വിമുച്യാഭിത-
         ശ്ചിത്തഗ്രന്ഥിവിമോചനായ സുമതിഃ സത്ത്വം സമാലംബതാം 362
യമേഷു നിരതോ യസ്തു നിയമേഷു ച യത്നതഃ
വിവേകിനസ്തസ്യ ചിത്തം പ്രസാദമധിഗച്ഛതി 363
ആസുരീം സമ്പദം ത്യക്ത്വാ ഭജേദ്യോ ദൈവസമ്പദം
മോക്ഷൈകകാങ്ക്ഷയാ നിത്യം തസ്യ ചിത്തം പ്രസീദതി 364
പരദ്രവ്യപരദ്രോഹപരനിന്ദാപരസ്ത്രിയഃ
നാലംബതേ മനോ യസ്യ തസ്യ ചിത്തം പ്രസീദതി 365
ആത്മവത്സർവഭൂതേഷു യഃ സമത്വേന പശ്യതി
സുഖം ദുഃഖം വിവേകേന തസ്യ ചിത്തം പ്രസീദതി 366
അത്യന്തം ശ്രദ്ധയാ ഭക്ത്യാ ഗുരുമീശ്വരമാത്മനി
യോ ഭജത്യനിശം ക്ഷാന്തസ്തസ്യ ചിത്തം പ്രസീദതി 367
ശിഷ്ടന്നമീശാർചനമാര്യസേവാം
        തീർഥാടനം സ്വാശ്രമധർമനിഷ്ഠാം
യമാനുഷക്തിം നിയമാനുവൃത്തിം
        ചിത്തപ്രസാദായ വദന്തി തജ്ജ്ഞാഃ 368
കട്വമ്ലലവണാത്യുഷ്ണതീക്ഷ്ണരൂക്ഷവിധായിനാം
പൂതിപര്യുഷിതാദീനാം ത്യാഗഃ സത്ത്വായ കൽപതേ 369
ശ്രുത്യാ സത്ത്വപുരാണാനാം സേവയാ സത്ത്വവസ്തുനഃ
അനുവൃത്ത്യാ ച സാധൂനാം സത്ത്വവൃത്തിഃ പ്രജായതേ 370
യസ്യ ചിത്തം നിർവിഷയം ഹൃദയം യസ്യ ശീതലം
തസ്യ മിത്രം ജഗത്സർവം തസ്യ മുക്തിഃ കരസ്ഥിതാ 371
ഹിതപരിമിതഭോജീ നിത്യമേകാന്തസേവീ
         സകൃദുചിതഹിതോക്തിഃ സ്വൽപനിദ്രാവിഹാരഃ
അനുനിയമനശീലോ യോ ഭജത്യുക്തകാലേ
          സ ലഭത ഇഹ ശീഘ്രം സാധു ചിത്തപ്രസാദം 372
ചിത്തപ്രസാദേന വിനാവഗന്തും
          ബന്ധം ന ശക്നോതി പരാത്മതത്ത്വം
തത്ത്വാവഗത്യാ തു വിനാ വിമുക്തി-
          ർന സിദ്ധ്യതി ബ്രഹ്മസഹസ്രകോടിഷു 373
മനഃപ്രമാദഃ പുരുഷസ്യ ബന്ധോ
          മനഃപ്രസാദോ ഭവബന്ധമുക്തിഃ
മനഃപ്രസാദാധിഗമായ തസ്മാ-
          ന്മനോനിരാസം വിദധീത വിദ്വാൻ 374


   22 പ്രാണമയകോശഃ
പഞ്ചാനാമേവ ഭൂതാനാം രജോംശേഭ്യോƒഭവൻ ക്രമാത്
വാക്പാണിപാദപായൂപസ്ഥാനി വർമേന്ദ്രിയാണ്യനു 375
സമസ്തേഭ്യോ രജോംശേഭ്യോ വ്യോമാദീനാം ക്രിയാത്മകാഃ
പ്രാണാദയഃ സമുത്പന്നാഃ പഞ്ചാപ്യാന്തരവായവഃ 376
പ്രാണഃ പ്രാഗ്ഗമനേന സ്യാദപാനോƒർവാഗ്ഗമനേന ച
വ്യാനസ്തു വിഷ്വഗ്ഗമനാദുത്ക്രാന്ത്യോദാന ഇഷ്യതേ 377
അശിതാനരസാദീനാം സമീകരണധർമതഃ
സമാന ഇത്യഭിപ്രേതോ വായുര്യസ്തേഷു പഞ്ചമഃ 378
ക്രിയൈവ ദിശ്യതേ പ്രായഃ പ്രാണകർമേന്ദ്രിയേഷ്വലം
തതസ്സേഷാം രജോംശേഭ്യോ ജനിരംഗീകൃതാ ബുധൈഃ 379
രാജസീം തു ക്രിയാശക്തിം തമഃശക്തിം ജഡാത്മികാം
പ്രകാശരൂപിണീം സത്ത്വശക്തിം പ്രാഹുർമഹർഷയഃ 380
ഏതേ പ്രാണാദയഃ പഞ്ച പഞ്ചകർമേന്ദിയൈഃ സഹ
ഭവേത്പ്രാണമയഃ കോശഃ സ്ഥൂലോ യേനൈവ ചേഷ്ടതേ 381
യദ്യാന്നിഷ്പാദ്യതേ കർമ പുണ്യം വാ പാപമേവ വാ
വാഗാദിഭിശ്ച വപുഷാ തത്പ്രാണമയകർതൃകം 381
വായുനോച്ചാലിതോ വൃക്ഷോ നാനാരൂപേണ ചേഷ്ടതേ
തസ്മിന്വിനിശ്ചലേ സോƒപി നിശ്ചലഃ സ്യാദ്യഥാ തഥാ 382
പ്രാണകർമേന്ദ്രിയൈദേഹഃ പ്രേര്യമാണഃ പ്രവർതതേ
നാനാക്രിയാസു സർവത്ര വിഹിതാവിഹിതാദിഷു 384
കോശത്രയം മിലിത്വൈതദ്വപുഃ സ്യാത്സൂക്ഷ്മമാത്മനഃ
അതിസൂക്ഷ്മതയാ ലീനസ്യാത്മനോ ഗമകത്വതഃ 385
ലിംഗമിത്യുച്യതേ സ്ഥൂലാപേക്ഷയാ സൂക്ഷ്മമിഷ്യതേ
സർവം ലിംഗവപുർജാതമേകധീവിഷയത്വതഃ 386
സമഷ്ടിഃ സ്യാത്തരുഗണഃ സാമാന്യേന വനം യഥാ
ഏതത്സമഷ്ട്യുപഹിതം ചൈതന്യം സഫലം ജഗുഃ 387
ഹിരണ്യഗർഭഃ സൂത്രാത്മാ പ്രാണ ഇത്യപി പണ്ഡിതാഃ
ഹിരണ്മയേ ബുദ്ധിഗർമേ പ്രചകാസ്തി ഹിരണ്യവത് 388
ഹിരണ്യഗർഭ ഇത്യസ്യ വ്യപദേശസ്തതോ മതഃ
സമസ്ത ലിംഗദേഹേഷു സൂത്രവന്മണിപങ്തിഷു
വ്യാപ്യ സ്ഥിതത്വാത്സൂത്രാത്മാ പ്രാണനാത്പ്രാണ ഉച്യതേ 389
നൈകധീവിഷയത്വേന ലിംഗം വ്യഷ്ടിഭവത്യഥ
യദേതദ്വ്യഷ്ട്യുപഹിതം ചിദാഭാസസമന്വിതം 390
ചൈതന്യം തൈജസ ഇതി നിഗദന്തി മനീഷിണഃ
തേജോമയാന്തഃകരണോപാദിത്വേനൈവ തൈജസഃ 391
സ്ഥൂലാത്സൂക്ഷ്മതയാ വ്യഷ്ടിരസ്യ സൂക്ഷ്മവപുർമതം
അസ്യ ജാഗരസംസ്കാരമയത്വാദ്വപുരുച്യതേ 392
സ്വപ്നേ ജാഗരകാലീനവാസനാപരികൽപിതാൻ
തൈജസോ വിഷയാൻഭുങ്ക്തേ സൂക്ഷ്മാർഥാൻസൂക്ഷ്മവൃത്തിഭിഃ 393
സമഷ്ടേരപി ച വ്യഷ്ടേഃ സാമാന്യേനൈവ പൂർവവത്
അഭേദ ഏവ ജ്ഞാതവ്യോ ജാത്യൈകത്വേ കുതോ ഭിദാ 394
ദ്വയോരുപാധ്യോരേകത്വേ തയോരപ്യഭിമാനിനോഃ
സൂത്രാന്മനസ്തൈജസസ്യാപ്യഭേദഃ പൂർവവന്മതഃ 395
ഏവം സൂക്ഷ്മപ്രപഞ്ചസ്യ പ്രകാരഃ ശാസ്ത്രസംമതഃ
അഥ സ്ഥൂലപ്രപഞ്ചസ്യ പ്രകാരഃ കഥ്യതേ ശൃണു 396
താന്യേവ സൂക്ഷ്മഭൂതാനി വ്യോമാദീനി പരസ്പരം
പഞ്ചീകൃതാനി സ്ഥൂലാനി ഭവന്തി ശൃണു തത്ക്രമം 397
ഖാദീനാം ഭൂതമേകൈകം സമമേവ ദ്വിധാ ദ്വിധാ
വിഭജ്യ ഭാഗം തത്രാദ്യം ത്യക്ത്വാ ഭാഗം ദ്വിതീയകം 398
ചതുർധാ സുവിഭജ്യാഥ തമേകൈകം വിനിക്ഷിപേത്
ചതുർണാ പ്രഥമേ ഭാഗേ ക്രമേണ സ്വാർധമന്തരാ 399
തതോ വ്യോമാദിഭൂതാനാം ഭാഗാഃ പഞ്ച ഭവന്തി തേ
സ്വസ്വാർധഭാഗേനാന്യേഭ്യഃ പ്രാപ്തം ഭാഗചതുഷ്ടയം 400
സംയോജ്യ സ്ഥൂലതാം യന്തി വ്യോമാദീനി യഥാക്രമം
അമുഷ്യ പഞ്ചീകരണസ്യാപ്രാമാണ്യം ന ശങ്ക്യതാം 401
ഉപലക്ഷണമസ്യാപി തത്ത്രിവൃത്കരണശ്രുതിഃ
പഞ്ചാനാമപി ഭൂതാനാം ശ്രൂയതേƒന്യത്ര സംഭവഃ 402
തതഃ പ്രാമാണികം പഞ്ചീകരണം മന്യതാം ബുധൈഃ
പ്രത്യക്ഷാദിവിരോധഃ സ്യാദന്യഥാ ക്രിയതേ യദി 403
ആകാശവായ്വോധർമർസ്തു വഹ്ന്യാദാവുപലഭ്യതേ
യഥാ തഥാകാശവായ്വോർനാഗ്ന്യാദേർധമർ ഈക്ഷ്യതേ 404
അതോƒപ്രാമാണികമിതി ന കിഞ്ചിദപി ചിന്ത്യതാം
ഖാംശവ്യാപ്തിശ്ച ഖവ്യാപ്തിർവിദ്യതേ പാവകാദിഷു 405
തേനോപലഭ്യതേ ശബ്ദഃ കാരണസ്യാതിരേകതഃ
തഥാ നഭസ്വതോ ധർമോƒപ്യഗ്ന്യാദാവുപലഭ്യതേ 406
ന തഥാ വിദ്യതേ വ്യാപ്തിർവഹ്ന്യാദേഃ ഖനഭസ്വതോഃ
സൂക്ഷ്മത്വാദംശകവ്യാപ്തേസ്തദ്ധർമോ നോപലഭ്യതേ 407
കാരണസ്യാനുരൂപേണ കാര്യം സർവത്ര ദൃശ്യതേ
തസ്മാത്പ്രാമാണ്യമേഷ്ടവ്യം ബുധൈഃ പഞ്ചീകൃതേരപി 408

   23 പഞ്ചീകരണം
അനേനോദ്ഭൂതഗണകം ഭൂതം വക്ഷ്യേƒവധാരയ
ശബ്ദൈകഗുണമാകാശം ശബ്ദസ്പർശഗുണോƒനിലഃ 409
തേജഃ ശബ്ദസ്പർശരൂപൈർഗുണവത്കാരണം ക്രമാത്
ആപശ്ചതുർഗുഗഃ ശബ്ദസ്പർശരൂപരസൈഃ ക്രമാത് 410
ഏതൈശ്ചതുർഭിർഗന്ധേന സഹ പഞ്ച്ഗുണാ മഹീ
ആകാശാംശതയാ ശ്രോത്രം ശബ്ദം ഗൃഹ്ണാതി തദ്ഗുണം 411
ത്വങ്മരുതാംശകതയാ സ്പർശം ഗൃഹ്ണാതി തദ്ഗുണം
തേജോംശകതയാ ചക്ഷൂ രൂപം ഗൃഹ്ണാതി തദ്ഗുണം 412
അബംശകതയാ ജിഹ്വാ രസം ഗൃഹ്ണാതി തദ്ഗുണം
ഭൂമ്യംശകതയാ ഘ്രാണം ഗന്ധം ഗൃഹ്ണാതി തദ്ഗുണം 413
കരോതി ഖാംശകതയാ വാക്ഷബ്ദോച്ചാരണക്രിയാം
വായ്വംശകതയാ പാദൗ ഗമനാദിക്രിയാപരൗ 414
തേജോംശകതയാ പാണീ വഹ്ന്യാദ്യർചനതത്പരൗ
ജലാംശകതയോപസ്ഥോ രേതോമൂത്രവിസർഗകൃത് 415
ഭൂമ്യൻശകതയാ പായുഃ കഠിനം മലമുത്സൃജേത്
ശ്രിത്രസ്യ ദൈവതം ദിക്സ്യാത്ത്വചോ വായുദൃർശോ രവിഃ 416


   24 ഇന്ദ്രിയദേവതാഃ
ജിഹ്വായാ വരുണോ ദൈവം ഘ്രാണസ്യ ത്വശ്വിനാവുഭൗ
വാചോƒഗ്നിഹർസ്തയോരിന്ദ്രഃ പാദയോസ്തു ത്രിവിക്രമഃ 417
ഷായോർമൃത്യുരുപസ്ഥസ്യ ത്വധിദൈവം പ്രജാപതിഃ
മനസോ ദൈവതം ചന്ദ്രോ ബുദ്ധേർദൈവം ബൃഹസ്പതിഃ 418
രുദ്രസ്ത്വഹങ്കൃതേർദൈവം ക്ഷേത്രജ്ഞശ്ചിത്തദൈവതം
ദിഗാദ്യാ ദേവതാഃ സർവാഃ ഖാദിസത്ത്വാംശസംഭവാഃ 419
സംമിതാ ഇന്ദ്രിയസ്ഥാനേഷ്വിന്ദ്രിയാണാം സമന്തതഃ
നിഗൃഹ്ണന്ത്യനുഗൃഹ്ണന്തി പ്രാണികർമാനുരൂപതഃ 420
ശരീരകരണഗ്രാമപ്രാണാഹമധിദേവതാഃ
പഞ്ചൈതേ ഹേതവഃ പ്രോക്താ നിഷ്പത്തൗ സർവകർമണാം 421
കർമാനുരൂപേണ ഗുണോദയോ ഭവേ-
         ദ്ഗുണാനുരൂപേണ മനഃപ്രവൃത്തിഃ
മനോനുവൃത്തൈരുഭയാത്മകേന്ദ്രിയൈ-
         നിർവർത്യർതേ പുണ്യമപുണ്യമത്ര 422
കരോതി വിജ്ഞാനമയോƒഭിമാനം
         കർതാഹമേവേതി തദാത്മനാ സ്ഥിതഃ
ആത്മാ തു സാക്ഷീ ന കരോതി കിഞ്ചി-
         ന്ന കാരയത്യേവ തടസ്ഥവത്സദാ 423
ദ്രഷ്ടാ ശ്രോതാ വക്താ കർതാ ഭോക്താ ഭവത്യഹങ്കാരഃ
സ്വയമേതദ്വികൃതീനാം സാക്ഷീ നിർലേപ ഏവാത്മാ 424
ആത്മനഃ സാക്ഷിമാത്രത്വം ന കർതൃത്വം ന ഭോക്തൃതാ
രവിവത്പ്രാണിഭിർലോകേ ക്രിയമാണേഷു കർമസു 425
ന ഹ്യർകഃ കുരുതേ കർമ ന കാരയതി ജന്തവഃ
സ്വസ്വഭാവനുരോധേന വർതന്തേ സ്വസ്വകർമസു 426
തഥൈവ പ്രത്യഗാത്മാപി രവിവന്നിഷ്ക്രിയാത്മനാ
ഉദാസീനതയൈവാസ്തേ ദേഹാദീനാം പ്രവൃത്തിഷു 427
അജ്ഞാത്വൈവം പരം തത്ത്വം മായാമോഹിതചേതസഃ
സ്വാത്മന്യാരോപയന്ത്യേതത്കർതൃത്വാദ്യന്യഗോചരം 428
ആത്മസ്വരൂപമവിചാര്യ വിമൂഢബുദ്ധി-
             രാരോപയത്യഖിലമേതദനാത്മകാര്യം
സ്വാത്മന്യസംഗചിതിനിഷ്ക്രിയ ഏവ ചന്ദ്രേ
             ദൂരസ്ഥമേഘകൃതധാവനവദ്ഭ്രമേണ 429

   25 ജഗദുത്പത്തിഃ
ആത്മാനാത്മവിവേകം സ്ഫുടതരമഗ്രേ നിവേദയിഷ്യാമഃ
ഇമമാകർണയ വിദ്വൻ ജഗദുത്പത്തിപ്രകാരമാവൃത്ത്യാ 430
പഞ്ചീകൃതേഭ്യഃ ഖാദിഭ്യോ ഭൂതേഭ്യസ്ത്വീക്ഷയേശിതുഃ
സമുത്പാനമിദം സ്ഥൂലം ബ്രഹ്മാണ്ഡം സചരാചരം 431
വ്രീഹ്യാദ്യോഷധയഃ സർവാ വായുതേജോംബുഭൂമയഃ
സർവേഷാമപ്യഭൂദന്നം ചതുർവിധശരീരിണാം 432
കേചിന്മാരുതഭോജനാഃ ഖലു പരേ ചന്ദ്രാർകതേജോശനാഃ
            കേചിത്തോയകണാശിനോƒപരിമിതാഃ കേചിത്തു മൃദ്ഭക്ഷകാഃ
കേചിത്പർണശിലാതൃണാദനപരാഃ കേചിത്തു മാംസാശിനഃ
            കേചിദ്വ്രീഹിയവാന്നഭോജനപരാ ജീവന്ത്യമീ ജന്തവഃ 433

   26 ചതുർവിധം ഭൂതജാതം
ജരായുജാണ്ഡജസ്വേദജോദ്ഭിജ്ജാദ്യാശ്ചതുർവിധാഃ
സ്വസ്വകർമാനുരൂപേണ ജാതാസ്തിഷ്ഠന്തി ജന്തവഃ 434
യത്ര ജാതാ ജരായുഭ്യസ്തേ നരാദ്യാ ജരായുജാഃ
അണ്ഡജാസ്തേ സ്യുരണ്ഡേഭ്യോ ജാതാ യേ വിഹഗാദയഃ 435
സ്വേദാജ്ജാതാഃ സ്വേദജാസ്തേ യൂകാ ലൂക്ഷാദയോƒപി ച
ഭൂമിമുദ്ധിദ്യ യേ ജാതാ ഉദ്ധിജ്ജാസ്തേ ദ്രുമാദയഃ 436
ഇദം സ്ഥൂലവപുർജാതം ഭൗതികം ച ചതുർവിധം
സാമാന്യേന സമഷ്ടിഃ സ്യാആദേകധീവിഷയത്വതഃ 437
ഏതത്സമഷ്ട്യവച്ഛിന്നം ചൈതന്യം ഫലസംയുതം
പ്രാഹുർവൈഷ്വാനര ഇതി വിരാഡിതി ച വൈദികാഃ 438
വൈശ്വാനരോ വിശ്വനരേഷ്വാത്മത്വേനാഭിമാനതഃ
വിരാട് സ്യാദ്വിവിധത്വേന സ്വയമേവ വിരാജനാത് 439
ചതുർവിധം ഭൂതജാതം തത്തജ്ജാതിവിശേഷതഃ
നൈകധീവിഷയത്വേന പൂർവവദ്വ്യഷ്ടിരിഷ്യതേ 440
സാഭാസം വ്യഷ്ട്യുപഹിതം തത്താദാത്മ്യമുപഗതം
ചൈതന്യം വിശ്വ ഇത്യാഹുർവേദാന്തനയകോവിദാഃ 441
വിശ്വോƒസ്മിൻസ്ഥൂലദേഹേƒത്ര സ്വാഭിമാനേന തിഷ്ഠതി
യതസ്തതോ വിശ്വ ഇതി നാമ്നാ സാർഥോ ഭവത്യയം 442
വ്യഷ്ടിരേഷാസ്യ വിശ്വസ്യ ഭവതി സ്ഥൂലവിഗ്രഹഃ
ഉച്ച്യതേƒന്നവികാരിത്വാത്കോശോƒന്നമയ ഇത്യയം 443
ദേഹോƒയം പിതൃഭുക്താന്നവികാരാച്ഛുക്ല ശോണിതാത്
ജാതഃ പ്രവർധതേƒന്നേന തദഭാവേ വിനശ്യതി 444
തസ്മാദന്നവികാരിത്വേനായന്നമയോ മതഃ
ആച്ഛാദകത്വാദേതസ്യാപ്യസേഃ കോശവദാത്മനഃ 445
ആത്മനഃ സ്ഥൂലഭോഗാനാമേതദായതനം വിദുഃ
ശബ്ദാദിവിഷയാൻഭുങ്ക്തേ സ്ഥൂലാൻസ്ഥൂലാത്മനി സ്ഥിതഃ 446
ബഹിരാത്മാ തതഃ സ്ഥൂലഭോഗായതനമുച്യതേ
ഇന്ദ്രിയൈരുപനീതാനാം ശബ്ദാദീനാമയം സ്വയം
ദേഹേന്ദ്രിയമനോയുക്തോ ഭോക്തേത്യാഹുർമനീഷിണഃ 447
ഏകാദശദ്വാരവതീഹ ദേഹേ
        സൗധേ മഹാരാജ ഇവാക്ഷവർഗൈഃ
സംസേവ്യമാനോ വിഷയോപഭോഗാ-
        നുപാദിസംസ്ഥോ ബുഭുജേƒയമാത്മാ 448
ജ്ഞാനേന്ദ്രിയാണി നിജദൈവതചോദിതാനി
        കർമേന്ദ്രിയാണ്യപി തഥാ മന ആദികാനി
സ്വസ്വപ്രയോജനവിധൗ നിയതാനി സന്തി
       യത്നേന കിങ്കരജനാ ഇവ തം ഭജന്തേ 449
യത്രോപഭുങ്ക്തേ വിഷയാൻസ്ഥൂലാനേഷ മഹാമതിഃ
അഹം മമേതി സൈഷാസ്യാവസ്ഥാ ജാഗ്രദിതീര്യതേ 450
ഏതത്സമഷ്ടിവ്യഷ്ട്യോശ്ചോഭയോരപ്യഭിമാനിനോഃ
തദ്വിശ്വവൈശ്വാനരയോരഭേദഃ പൂർവവന്മതഃ 451
സ്ഥൂലസൂക്ഷ്മകാരണാഖ്യാഃ പ്രപഞ്ചാ യേ നിരൂപിതാഃ
തേ സർവേƒപി മിലിത്വൈകഃ പ്രപഞ്ചോƒപി മഹാൻഭവേത് 452
മഹാപ്രപഞ്ചാവച്ഛിന്നം വിശ്വപ്രാജ്ഞാദിലക്ഷണം
വിരാഡാദീശപര്യന്തം ചൈതന്യം ചൈകമേവ തത് 453
യദനാദ്യന്തമവ്യക്തം ചൈതന്യമജമക്ഷരം
മഹാപ്രപഞ്ചേന സഹാവിവിക്തം സദയോƒഗ്നിവത് 454
തത്സർവം ഖല്വിദം ബ്രഹ്മേത്യസ്യ വാക്യസ്യ പണ്ഡിതൈഃ
വാച്യാർഥ ഇതി നിർണീതം വിവിക്തം ലക്ഷ ഇത്യപി 455
സ്ഥൂലാദ്യജ്ഞാനപര്യന്തം കാര്യകാരണലക്ഷണം
ദൃശ്യം സർവമനാത്മേതി വിജാനീഹി വിചക്ഷണ 456

   27 ആത്മൻ
അന്തഃകരണതദ്വൃത്തിദ്രഷ്ടൃ നിത്യമവിക്രിയം
ചൈതന്യം യത്തദാത്മേതി ബുദ്ധ്യാ ബുധ്യസ്വ സൂക്ഷ്മയാ 457
ഏഷ പ്രത്യക്സ്വപ്രകാശോ നിരംശോƒ-
              സംഗഃ ശുദ്ധഃ സർവദൈകസ്വഭാവഃ
നിത്യാഖണ്ഡാനന്ദരൂപോ നിരീഹഃ
              സാക്ഷീ ചേതാ കേവലോ നിർഗുണശ്ച 458
നൈവ പ്രത്യഗ്ജായതേ വർധതേ നോ
              കിഞ്ചിന്നാപക്ഷീയതേ നൈവ നാശം
ആത്മാ നിത്യഃ ശാശ്വതോƒയം പുരാണോ
              നാസൗ ഹന്യോ ഹന്യമാനേ ശരീരേ 459
ജന്മാസ്തിത്വവിവൃദ്ധയഃ പരിണതിശ്ചാപക്ഷതിർനാശനം
             ദൃശ്യസ്യൈവ ഭവന്തി ഷഡ്വികൃതയോ നാനാവിധാ വ്യാധയഃ
സ്ഥൂലത്വാദി ച നീലതാദ്യപി മിതിർവണാർശ്രമാദിപ്രഥാ
             ദൃശ്യന്തേ വപുഷോ ന ചാത്മന ഇമേ തദ്വിക്രിയാസാക്ഷിണഃ 460
അസ്മിന്നാത്മന്യനാത്മത്വമനാത്മന്യാത്മതാം പുനഃ
വിപരീതതയാധ്യസ്യ സംസരന്തി വിമോഹതഃ 461
ഭ്രാന്ത്യാ മനുഷ്യോƒഹമഹം ദ്വിജോƒഹം
    തജ്ജ്ഞോƒഹമജ്ഞോƒഹമതീവ പാപീ
ഭ്രഷ്ടോƒസ്മി ശിഷ്ടോƒസ്മി സുഖീ ച ദുഃഖീ-
    ത്യേവ വിമുഹ്യാത്മനി കൽപയന്തി 462
അനാത്മനോ ജന്മജരാമൃതിക്ഷുധാ-
    തൃഷ്ണാസുഖക്ലേശഭയാദിധർമാൻ
വിപര്യയേണ ഹ്യതഥാവിധേƒസ്മി-
    ന്നരോപയന്ത്യാത്മനി ബുദ്ധിദോഷാത് 463
ഭ്രാന്ത്യാ യത്ര യദധ്യാസസ്തത്കൃതേന ഗുണേന വാ
ദോഷേണാപ്യഗുമാത്രേണ സ ന സംബധ്യതേ ക്വചിത് 464
കിം മരുന്മൃഗതൃഷ്ണാംബുപൂരേണാദ്രർത്വമൃച്ഛതി
ദൃഷ്ടിസംസ്ഥിതപീതേന ശംഖഃ പീതായതേ കിമു 465
വാതകൽപിതനൈല്യേന വ്യോമ കിം മലിനായതേ
ശിഷ്യഃ ---
പ്രത്യഗാത്മന്യവിഷയേƒനാത്മാധ്യാസഃ കഥം പ്രഭോ 466
പുരോ ദൃഷ്ടേ ഹി വിഷയേƒധ്യസ്യന്തി വിഷയാന്തരം
തദ്ദൃഷ്ടം ശുക്തിരജ്ജ്വാദൗ സാദൃശ്യാദ്യനുബന്ധതഃ 467
പരത്ര പൂർവദൃഷ്ടസ്യാവഭാസഃ സ്മൃതിലക്ഷണഃ
അധ്യാസഃ സ കഥം സ്വാമിൻ ഭവേദാത്മന്യഗോചരേ 468
നാനുഭൂതഃ കദാപ്യാത്മാനനുഭൂതസ്യ വസ്തുനഃ
സാദൃശ്യം സിദ്ധ്യതി കഥമനാത്മനി വിലക്ഷണേ 469
അനാത്മന്യാത്മതാധ്യാസഃ കഥമേഷ സമാഗതഃ
നിവൃത്തിഃ കഥമേതസ്യ കേനോപായേന സിദ്ധ്യതി 470
ഉപാധിയോഗ ഉഭയോഃ സമ ഏവേശജീവയോഃ
ജീവസ്യൈവ കഥം ബന്ധോ നേശ്വരസ്യാസ്തി തത്കഥം 471
ഏതത്സർവം ദയാദൃഷ്ട്യാ കരാമലകവത്സ്ഫുടം
പ്രതിപാദയ സർവജ്ഞ ശ്രീഗുരോ കരുണാനിധേ 472
ശ്രീഗുരുഃ ---
ന സാവയവ ഏകസ്യ നാത്മാ വിഷയ ഇഷ്യതേ
അസ്യാസ്മത്പ്രത്യാർഥത്വാദപരോക്ഷാച്ച സർവശഃ 473
പ്രസിദ്ധിരാത്മനോƒസ്ത്യേവ ന കസ്യാപി ച ദൃശ്യതേ
പ്രത്യയോ നാഹമസ്മീതി ന ഹ്യസ്തി പ്രത്യഗാത്മനി 474
ന കസ്യാപി സ്വസദ്ഭാവേ പ്രമാണമഭികാങ്ക്ഷ്യതേ
പ്രമാണാനാം ച പ്രാമാണ്യം യന്മൂലം കിം തു ബോധയേത് 475
മായാകാര്യൈസ്തിരോഭൂതോ നൈഷ ആത്മാനുഭൂയതേ
മേഘവൃന്ദൈര്യഥാ ഭാനുസ്തഥായമഹമാദിഭിഃ 476
പുരസ്ഥ ഏവ വിഷയേ വസ്തുന്യധ്യസ്യതാമിതി
നിയമോ ന കൃതഃ സദ്ഭിർഭ്രാന്തിരേവാത്ര കാരണം 477
ദൃഗാദ്യവിഷയേ വ്യോമ്നി നീലതാദി യഥാ ബുധാഃ
അധ്യസ്യന്തി തഥൈവാസ്മിന്നത്മന്യപി മതിഭ്രമാത് 478
അനാത്മന്യാത്മതാധ്യാസേ ന സാദൃശ്യമപേക്ഷതേ
പീതോƒയം ശംഖ ഇത്യാദൗ സാദൃശ്യം കിമപേക്ഷിതം 479
നിരുപാധിഭ്രമേഷ്വസ്മിന്നേവാപേക്ഷാ പ്രദൃശ്യതേ
സോപാധിഷ്വേവ തദ്ദൃഷ്ടം രജ്ജുസർപഭ്രമാദിഷു 480
തഥാപി കിഞ്ചിദ്വക്ഷ്യാമി സാദൃശ്യം ശ്രുണു തത്പരഃ
അത്യന്തനിർമലഃ സൂക്ഷ്മ ആത്മായമതിഭാസ്വരഃ 481
ബുദ്ധിസ്തഥൈവ സത്ത്വാത്മാ സാഭാസാ ഭാസ്വരാമലാ
സാംനിധ്യാദാത്മവദ്ഭാതി സൂര്യവത്സ്ഫടികോ യഥാ 482
ആത്മാഭാസം തതോ ബുദ്ധിർബുദ്ധ്യാഭാസം തതോ മനഃ
അക്ഷാണി മന ആഭാസാന്യക്ഷാഭാസമിദം വപുഃ
അത ഏവാത്മതാബുദ്ധിർദേഹാക്ഷാദവനാത്മനി 483
മൂഢാനാം പ്രതിബിംബാദൗ ബാലാനാമിവ ദൃശ്യതേ
സാദൃശ്യം വിദ്യതേ ബുദ്ധാവാത്മനോƒധ്യാസകാരണം 484
അനാത്മന്യഹമിത്യേവ യോƒയമധ്യാസ ഈരിതഃ
സ്യാദുത്തരോത്തരാധ്യാസേ പൂർവപൂർവസ്തു കാരണം 485
സുപ്തിമൂർഛോത്ഥിതേഷ്വേവ ദൃഷ്ടഃ സംസാരലക്ഷണഃ
അനാദിരേഷവിദ്യാതഃ സംസ്കാരോƒപി ച താദൃശഃ 486
അധ്യാസബാധാഗമനസ്യ കാരണം
         ശ്രുണു പ്രവക്ഷ്യാമി സമാഹിതാത്മാ
യസ്മാദിദം പ്രാപ്തമനർഥജാതം
         ജന്മാപ്യയവ്യാധിജരാധിദുഃഖം 487
ആത്മോപാധേരവിദ്യായാ അസ്തി ശക്തിദ്വയം മഹത്
വിക്ഷേപ ആവൃതിശ്ചേതി യാഭ്യാം സംസാര ആത്മനഃ 488
ആവൃതിസ്തമസഃ ശക്തിസ്തദ്ധ്യാവരണകാരണം
മൂലാവിദ്യേതി സാ പ്രോക്താ യയാ സംമോഹിതം ജഗത് 489
വിവേകവാനപ്യതിയൗക്തികോƒപി
          ശ്രുതാത്മതത്ത്വോƒപി ച പണ്ഡിതോƒപി
ശക്ത്യാ യയാ സംവൃതബോധദൃഷ്ടി-
          രാത്മാനമാത്മസ്ഥമിമം ന വേദ 490
വിക്ഷേപനാമ്നീ രജസസ്തു ശക്തിഃ
          പ്രവൃത്തിഹേതുഃ പുരുഷസ്യ നിത്യം
സ്ഥൂലാദിലിംഗാന്തമശേഷമേതദ്-
          യയാ സദാത്മന്യസദേവ സൂയതേ 491
നിദ്രാ യഥാ പൂരുഷമപ്രമത്തം
          സമാവൃണോതീയമപി പ്രതീചം
തഥാ വൃണോത്യാവൃതിശക്തിരന്ത-
          ർവിക്ഷേപശക്തിം പരിജൃംഭയന്തി. 492
ശക്ത്യാ മഹത്യാവരണാഭിധാനയാ
          സമാവൃതേ സത്യമലസ്വരൂപേ
പുമാനനാത്മന്യഹമേഷ ഏവേ-
          ത്യാത്മത്വബുദ്ധിം വിദധാതി മോഹാത് 493
യഥാ പ്രസുപ്തിപ്രതിഭാസദേഹേ
          സ്വാത്മത്വധീരേഷ തഥാ ഹ്യനാത്മനഃ
ജന്മാപ്യയക്ഷുദ്ഭയത്രുട്ഛ്രമാദീ-
          നാരോപയത്യാത്മനി തസ്യ ധർമാൻ 494
വിക്ഷേപശക്ത്യാ പരിചോദ്യമാനഃ
          കരോതി കർമാണ്യുഭയാത്മകാനി
ഭുഞ്ജാന ഏതത്ഫലമപ്യുപാത്തം
          പരിഭ്രമത്യേവ ഭവാംബുരാശൗ 495
അധ്യാസദോഷാത്സമുപാഗതോƒയം
          സംസാരബന്ധഃ പ്രബലഃ പ്രതീചഃ
യദ്യോഗതഃ ക്ലിശ്യതി ഗർഭവാസ-
          ജന്മാപ്യയക്ലേശഭയൈരജസ്രം 496
അധ്യാസോ നാമ ഖല്വേഷ വസ്തുനോ യോƒന്യഥാഗ്രഹഃ
സ്വാഭാവികഭ്രാന്തിമൂലം സംസൃതേരാദികാരണം 497
സർവാനർഥസ്യ തദ്ബീജം യോƒന്യഥാഗ്രഹ ആത്മനഃ
തതഃ സംസാരസമ്പാതഃ സന്തതക്ലേശലക്ഷണഃ 498
അധ്യാസാദേവ സംസാരോ നഷ്ടേƒധ്യാസേ ന ദൃശ്യതേ
തദേതദുഭയം സ്പഷ്ടം പശ്യ ത്വം ബദ്ധമുക്തയോഃ 499
ബദ്ധം പ്രവൃത്തിതോ വിദ്ധി മുക്തം വിദ്ധി നിവൃത്തിതഃ
പ്രവൃത്തിരേവ സംസാരോ നിവൃത്തിർമുക്തിരിഷ്യതേ 500
ആത്മനഃ സോƒയമധ്യാസോ മിഥ്യാജ്ഞാനപുരഃസരഃ
അസത്കൽപോƒപി സംസാരം തനുതേ രജ്ജുസർപവത് 501
ഉപാധിയോഗസാമ്യേƒപി ജീവവത്പരമാത്മനഃ
ഉപാധിഭേദാന്നോ ബന്ധസ്തത്കാര്യമപി കിഞ്ചന 502
അസ്യോപാധിഃ ശുദ്ധസത്ത്വപ്രധാനാ
            മായാ യത്ര ത്വസ്യ നാസ്ത്യൽപഭാവഃ
സത്ത്വസ്യൈവോത്കൃഷ്ടതാ തേന ബന്ധോ
            നോ വിക്ഷേപസ്തത്കൃതോ ലേശമാത്രഃ 503
സർവജ്ഞോƒപ്രതിബദ്ധബോധവിഭവസ്തേനൈവ ദേവഃ സ്വയം
       മായാം സ്വാമവലംബ്യ നിശ്ചലതയാ സ്വച്ഛന്ദവൃത്തിഃ പ്രഭുഃ
സൃഷ്ടിസ്ഥിത്യദനപ്രവേശയമനവ്യാപാരമാത്രേച്ഛയാ
       കുർവൻക്രീഡതി തദ്രജസ്തമ ഉഭേ സംസ്തഭ്യ ശക്ത്യാ ത്വയാ 504
തസ്മാദാവൃതിവിക്ഷേപൗ കിഞ്ചിത്കർതും ന ശക്നുതഃ
സ്വയമേവ സ്വതന്ത്രോƒസൗ തത്പ്രവൃത്തിനിരോധയോഃ 505
തമേവ സാ ധീകർമേതി ശ്രുതിർവക്തി മഹേശിതുഃ
നിഗ്രഹാനുഗ്രഹേ ശക്തിരാവൃതിക്ഷേപയോര്യതഃ 506
രാജസസ്തമസശ്ചൈവ പ്രാബല്യം സത്ത്വഹാനതഃ
ജീവോപാധൗ തഥാ ജീവോ തത്കാര്യം ബലവത്തരം 507
തേന ബന്ധോƒസ്യ ജീവസ്യ സംസാരോƒപി ച തത്കൃതഃ
സമ്പ്രാപ്തഃ സർവദാ യത്ര ദുഃഖം ഭൂയഃ സ ഈക്ഷതേ 508
ഏതസ്യ സംസൃതേർഹേതുരധ്യാസോƒർഥവിപര്യയഃ
അധ്യാസമൂലമജ്ഞാനമാഹുരാവൃത്തിലക്ഷണം 509


   28 അജ്ഞാനനിവൃത്തിഃ

അജ്ഞാനസ്യ നിവൃത്തിസ്തു ജ്ഞാനേനൈവ ന കർമണാ
അവിരോധിതയാ കർമ നൈവാജ്ഞാനസ്യ ബാധകം 510
കർമണാ ജായതേ ജന്തുഃ കർമണൈവ പ്രലീയതേ
കർമണഃ കാര്യമേവൈഷാ ജന്മമൃത്യുപരമ്പരാ 511
നൈതസ്മാത്കർമണഃ കാര്യമന്യദസ്തി വിലക്ഷണം
അജ്ഞാനകാര്യം തത്കർമ യതോƒജ്ഞാനേന വർധതേ 512
യദ്യേന വർധതേ തേന നാശാസ്തസ്യ ന സിദ്ധ്യതി
യേന യസ്യ സഹാവസ്ഥാ നിരോധായ ന കൽപതേ 513
നാശകത്വം തദുഭയോഃ കോ നു കൽപയിതും ക്ഷമഃ
സർവം കർമാവിരുദ്ധ്യൈവ സദാജ്ഞാനസ്യ സർവദാ 514
തതോƒജ്ഞാനസ്യ വിച്ഛിത്തിഃ കർമണാ നൈവ സിദ്ധ്യതി
യസ്യ പ്രധ്വസ്തജനകോ യത്സംയോഗോƒസ്തി തത്ക്ഷണേ 515
തയോരേവ വിരോധിത്വം യുക്തം ഭിന്നസ്വഭാവയോഃ
തമപ്രകാശയോര്യദ്വത്പരസ്പരവിരോധിതാ 516
അജ്ഞാനജ്ഞാനയോസ്തദ്വദുഭയോരേവ ദൃഷ്യതേ
ന ജ്ഞാനേന വിനാ നാശസ്തസ്യ കേനാപി സിദ്ധ്യതി 517
തസ്മാദജ്ഞാനവിച്ഛിത്ത്യൈ ജ്ഞാനം സമ്പാദയേത്സുധീഃ
ആത്മാനാത്മവിവേകേന ജ്ഞാനം സിദ്ധ്യതി നാന്യഥാ 518
യുക്താത്മാനാത്മനോസ്തസ്മാത്കരണീയം വിവേചനം
അനാത്മന്യാത്മതാബുദ്ധിഗ്രന്ഥിര്യേന വിദീര്യതേ 519


   29 കുമത ഖണ്ഡനം 520-611

ആത്മാനാത്മവിവേകാർഥം വിവാദോƒയം നിരൂപ്യതേ
യേനാത്മാനാത്സനോസ്തത്ത്വം വിവിക്തം പ്രസ്ഫുടായതേ 520
മൂഢാ അശ്രുതവേദാന്താഃ സ്വയം പണ്ഡിതമാനിനഃ
ഈശപ്രസാദരഹിതഃ സദ്ഗുരോശ്ച ബഹിർമുഖാഃ 521
വിവദന്തി പ്രകാരം തം ശ്രുണു വക്ഷ്യാമി സാദരം
അത്യന്തപാമരഃ കശ്ചിത്പുത്ര ആത്മേതി മന്യതേ 522
ആത്മനീവ സ്വപുത്രേƒപി പ്രബലപ്രീതിദർശനാത്
പുത്രേ തു പുഷ്ടേ പുഷ്ടോƒഹം നഷ്ടേ നഷ്ടോƒഹമിത്യതഃ 523
അനുഭൂതിബലാച്ചാപി യുക്തിതോƒപി ശ്രുതേരപി
ആത്മാ വൈ പുത്രനാമാസീത്യേവം ച വദതി ശ്രുതിഃ 524
ദീപാദ്ദീപോ യഥാ തദ്വത്പിതുഃ പുത്രഃ പ്രജായതേ
പിതുർഗുണാനാം തനയേ ബീജാങ്കുരവദീക്ഷണാത് 525
അതോƒയം പുത്ര ആത്മേതി മന്യതേ ഭ്രാന്തിമത്തമഃ
തന്മതം ദൂഷയത്യന്യഃ പുത്ര ആത്മാ കഥം ത്വിതി 526
പ്രീതിമാത്രാത്കഥം പുത്ര ആത്മാ ഭവിതുമഹർതി
അന്യത്രാപീക്ഷ്യതേ പ്രീതിഃ ക്ഷേത്രപാത്ര ധനാദിഷു 527
പുത്രാദ്വിശിഷ്ടാ ദേഹേƒസ്മിൻപ്രാണിനാം പ്രീതിരിഷ്യതേ
പ്രദീപ്തേ ഭവനേ പുത്രം ത്യക്ത്വാ ജന്തുഃ പലായതേ 528
തം വിക്രീണാതി ദേഹാർഥം പ്രതികൂലം നിഹന്തി ച
തസ്മാദാത്മാതു തനയോ ന ഭവേച്ച കദാചന 529
ഗുണരൂപാദിസാദൃശ്യം ദീപവാന്ന സുതേ പിതുഃ
അവ്യംഗാജ്ജായതേ വ്യംഗഃ സുഗുണാദപി ദുർഗുണഃ 530
ആഭാസമാത്രാസ്താഃ സർവാ യുക്തയോƒപ്യുക്തയോƒപി ച
പുത്രസ്യ പുത്രവദ്ഗേഹേ സർവകാര്യേഷു വസ്തുഷു 531
സ്വാമിത്വദ്യോതനായാസ്മിന്നാത്മത്വമുപചര്യതേ
ശ്രുത്യാ തു മുഖ്യയാ വൃത്ത്യാ പുത്ര ആത്മേതി നോച്യതേ 532
ഔപചാരികമാത്മത്വം പുത്രേ തസ്മാന്ന മുഖ്യതഃ
അഹമ്പദപ്രത്യയാർഥേ ദേഹ ഏവ ന ചേതരഃ 533
പ്രത്യക്ഷഃ സർവജന്തൂനാം ദേഹോƒഹമിതി നിശ്ചയഃ
ഏഷ പുരുഷോƒന്നരസമയ ഇത്യപി ച ശ്രുതിഃ 534
പുരുഷത്വം വദത്യസ്യ സ്വാത്മാ ഹി പുരുഷസ്തതഃ
ആത്മായം ദേവ ഏവേതി ചാർവാകേണ വിനിശ്ചിതം 535
തന്മതം ദൂഷവത്വന്യോƒസഹമാനഃ പൃഥഗ്ജനഃ
ദേഹ ആത്മാ കഥം നു സ്യാത്പരതന്ത്രോ ഹ്യചേതനഃ 536
ഇന്ദ്രിയൈശ്ചാല്യമാനോƒയം ചേഷ്ടതേ ന സ്വതഃ ക്വചിത്
ആശ്രയചക്ഷുരാദീനാം ഗൃഹവദ്ഗൃഹമേധിനാം 537
ബാല്യാദിനാനാവസ്ഥാവാഞ്ശുക്ലശോണിതസംഭവഃ
അതഃ കദാപി ദേഹസ്യ നാത്മത്വമുപപദ്യതേ 538
ബധിരോƒഹം ച കാണോƒഹം മൂക ഇത്യനുഭൂതിതഃ
ഇന്ദ്രിയാണി ഭവന്ത്യാത്മാ യേഷാമസ്ത്യർഥവേദനം 539
ഇന്ദ്രിയാണാം ചേതനത്വം ദേഹേ പ്രാണാഃ പ്രജാപതിം
ഏതമേതേത്യൂചുരിതി ശ്രുത്യൈവ പ്രതിപാദ്യതേ 540
യതസ്തസ്മാദിന്ദ്രിയാണാം യുക്തമാത്മത്വമിത്യമും
നിശ്ചയം ദൂഷയത്യന്യോƒസഹമാനഃ പൃഥഗ്ജനഃ 541
ഇന്ദ്രിയാണി കഥം ത്വാത്മാ കരണാനി കുഠാരവത്
കരണസ്യ കുഠാരാദേശ്ചേതനത്വം ന ഹീക്ഷ്യതേ 542
ശ്രുത്യാധിദേവതാമേവേന്ദ്രിയേഷുപചര്യതേ
ന തു സാക്ഷാദിന്ദ്രിയാണാം ചേതനത്വമുദീര്യതേ 543
അചേതനസ്യ ദീപാദേരർഥാ ഭാസകതാ യഥാ
തഥൈവ ചക്ഷുരാദീനാം ജഡാനാമപി സിദ്ധ്യതി 544
ഇന്ദ്രിയാണാം ചേഷ്ടയിതാ പ്രാണോƒയം പഞ്ചവൃത്തികഃ
സർവാവസ്ഥാസ്വവസ്ഥാവാൻസോƒയമാത്മത്വമഹർതി
അഹം ക്ഷുധാവാംസ്തൃഷ്ണാവാനിത്യാദ്യനുഭവാദപി 545
ശ്രുത്യാന്യോƒന്തര ആത്മാ പ്രാണമയ ഇതീര്യതേ യസ്മാത്
തസ്മാത്പ്രാണമസ്യാത്മത്വം യുക്തം നോ കരണസഞ്ജ്ഞാനാം ക്വാപി 546
ഇതി നിശ്ചയമേതസ്യ ദൂഷയത്യപരോ ജഡഃ
ഭവത്യാത്മാ കഥം പ്രാണോ വായുരേവൈഷ ആന്തരഃ 547
ബഹിര്യാത്യന്തരായാതി ഭസ്ത്രികാവായുവന്മുഹുഃ
ന ഹിതം വാƒഹിതം വാ സ്വമന്യദ്വാ വേദ കിഞ്ചന 548
ജഡസ്വഭാവശ്ചപലഃ കർമയുക്തശ്ച സർവദാ
പ്രാണസ്യ ഭാനം മനസി സ്ഥിതേ സുപ്തേ ന ദൃശ്യതേ 549
മനസ്തു സർവം ജാനാതി സർവവേദനകാരണം
യത്തസ്മാന്മന ഏവാത്മാ പ്രാണസ്തു ന കദാചന 550
സങ്കൽപവാനഹം ചിന്താവാനഹം ച വികൽപവാൻ
ഇത്യാദ്യനുഭവാദന്യോƒന്തര ആത്മാ മനോമയഃ 551
ഇത്യാദിശ്രുതിസദ്ഭാവാദ്യുക്താ മനസ ആത്മതാ
ഇതി നിശ്ചയമേതസ്യ ദൂഷയത്യപരോ ജഡഃ 552
കഥം മനസ ആത്മത്വം കരണസ്യ ദൃഗാദിവത്
കർതൃപ്രയോജ്യം കരണം ന സ്വയം തു പ്രവർതതേ 553
കരണപ്രയോക്താ യഃ കർതാ തസ്യൈവാത്മത്വമർഹതി
ആത്മാ സ്വതന്ത്രഃ പുരുഷോ ന പ്രയോജ്യഃ കദാചന 554
അഹം കർതാസ്മ്യഹം ഭോക്താ സുഖീത്യനുഭവാദപി
ബുദ്ധിരാത്മാ ഭവത്യേവ ബുദ്ധിധർമോ ഹ്യഹങ്കൃതിഃ 555
അന്യോƒന്തര ആത്മാ വിജ്ഞാനമയ ഇതി വദതി നിഗമഃ
മനസോƒപി ച ഭിന്നം വിജ്ഞാനമയം കർതൃരൂപമാത്മാനം 556
വിജ്ഞാനം യജ്ഞം തനുതേ കർമാനി തനുതേƒപി ച
ഇത്യസ്യ കർതൃതാ ശ്രുത്യാ മുഖതഃ പ്രതിപാദ്യതേ
തസ്മാദ്യുക്താത്മതാ ബുദ്ധേരിതി ബൗദ്ധേന നിശ്ചിതം 557
പ്രാഭാകരതാർകികശ്ച താവുഭാവപ്യമർഷയാ
തന്നിശ്ചയം ദൂഷയതോ ബുദ്ധിരാത്മാ കഥം ന്വിതി 558
ബുദ്ധേരജ്ഞാനകാര്യത്വാദ്വിനാശിത്വാത്പ്രതിക്ഷണം
ബുദ്ധ്യാദീനാം ച സർവേഷമജ്ഞാനേ ലയദർശനാത് 559
അജ്ഞോƒഹമിത്യനുഭവാദാസ്ത്രീബാലാദിഗോചരാത്
ഭവത്യജ്ഞാനമേവാത്മാ ന തു ബുദ്ധിഃ കദാചന 560
വിജ്ഞാനമയാദന്യം ത്വാനന്ദമയം പരം തഥാത്മാനം
അന്യോƒന്തര ആത്മാനന്ദമയ ഇതി വദതി വേദോƒപി 561
ദുഃഖപ്രത്യയശൂന്യത്വാദാനന്ദമയതാ മതാ
അജ്ഞാനേ സകലം സുപ്തൗ ബുദ്ധ്യാദി പ്രവിലീയതേ 562
ദുഃഖിനോƒപി സുഷുപ്തൗ ത്വാനന്ദമയതാ തതഃ
സുപ്തൗ കിഞ്ചിന്ന ജാനാമീത്യനുഭൂതിശ്ച ദൃശ്യതേ 563
യത ഏവമതോ യുക്താ ഹ്യജ്ഞാനസ്യാത്മതാ ധ്രുവം
ഇതി തന്നിശ്ചയം ഭാട്ടാ ദൂഷയന്തി സ്വയുക്തിഭിഃ 564
കഥമജ്ഞാനമേവാത്മാ ജ്ഞാനം ചാപ്യുപലഭ്യതേ
ജ്ഞാനാഭാവേ കഥം വിദ്യുരജ്ഞോƒഹമിതി ചാജ്ഞതാം
അസ്വാപ്സം സുഖമേവാഹം ന ജാനാമ്യത്ര കിഞ്ചന 565
ഇത്യജ്ഞാനമപി ജ്ഞാനം പ്രബുദ്ധേഷു പ്രദൃശ്യതേ
പ്രജ്ഞാനഘന ഏവാനന്ദമയ ഇത്യപി ശ്രുതിഃ 566
പ്രബ്രവീത്യുഭയാത്മത്വമാത്മനഃ സ്വയമേവ സാ
ആത്മാശ്ചിജ്ജഡതനുഃ ഖദ്യോത ഇവ സംമതഃ 567
ന കേവലാജ്ഞാനമയോ ഘടകുഡ്യാദിവജ്ജഡഃ
ഇതി നിശ്ചയമേതേഷാം ദൂഷയത്യപരോ ജഡഃ 568
ജ്ഞാനാജ്ഞാനമയസ്ത്വാത്മാ കഥം ഭവിതുമർഹതി
പരസ്പരവിരുദ്ധത്വാത്തേജസ്തിമിരവത്തയോഃ 569
സാമാനാധികരണ്യം വാ സംയോഗോ വാ സമാശ്രയഃ
തമഃപ്രകാശവജ്ജ്ഞാനാജ്ഞാനയോർന ഹി സിദ്ധ്യതി 570
അജ്ഞാനമപി വിജ്ഞാനം ബുദ്ധിർവാപി ച തദ്ഗുണാഃ
സുഷുപ്തൗ നോപലഭ്യതേ യത്കിഞ്ചിദപി വാപരം 571
മാത്രാദിലക്ഷണം കിം നു ശൂന്യമേവോപലഭ്യതേ
സുഷുപ്തൗ നാന്യദസ്ത്യേവ നാഹമപ്യാസമിത്യനു 572
സുപ്തോത്ഥിതജനൈഃ സർവൈഃ ശൂന്യമേവാനുസ്മര്യതേ
യത്തതഃ ശൂന്യമേവാത്മാ ന ജ്ഞാനാജ്ഞാനലക്ഷണഃ 573
വേദേനാപ്യസദേവേദമഗ്ര ആസീദിതി സ്ഫുടം
നിരുച്യതേ യതസ്തസ്മാച്ഛൂന്യസ്യൈവാത്മതാ മതാ 574
അസന്നേവ ഘടഃ പൂർവം ജായമാനഃ പ്രദൃശ്യതേ
ന ഹി കുംഭഃ പുരൈവാന്തഃ സ്ഥിത്വോദേതി ബഹിർമുഖഃ 575
യത്തസ്മാദസതഃ സർവം സദിദം സമജായത
തതഃ സർവാത്മനാ ശൂന്യസ്യൈവാത്മത്വം സമർഹതി 576
ഇത്യേവം പണ്ഡിതമന്യൈഃ പരസ്പരവിരോധിഭിഃ
തത്തന്മതാനുരൂപാൽപശ്രുതിയുക്ത്യനുഭൂതിഭിഃ 577
നിർണീതമതജാതാനി ഖണ്ഡിതാന്യേവ പണ്ഡിതൈഃ
ശ്രുതിഭിശ്ചാപ്യനുഭവൈർബാധകഃ പ്രതിവാദിനാം 578
യതസ്തസ്മാത്തു പുത്രാദേഃ ശൂന്യാന്തസ്യ വിശേഷതഃ
സുസാധിതമനാത്മത്വം ശ്രുതിയുക്ത്യനുഭൂതിഭിഃ 579
ന ഹി പ്രമാണാന്തരബാധിതസ്യ
      യാഥാർഥ്യമംഗീക്രിയതേ മഹദ്ബ്ഭിഃ
പുത്രാദിശൂന്യാന്തമനാത്മതത്ത്വ-
      മിത്യേവ വിസ്പഷ്ടമതഃ സുജാതം 580
ശിഷ്യഃ :
സുഷുപ്തികാലേ സകലേ വിഹീനേ
       ശൂന്യം വിനാ നാന്യദിഹോപലഭ്യതേ
ശൂന്യം ത്വമാത്മാ ന തതഃ പരഃ
       കോƒപ്യാത്മാഭിധാനസ്ത്വനുഭൂയതേƒർഥഃ 581
യദ്യസ്തി ചാത്മാ കിമു നോപലഭ്യതേ
       സുപ്തൗ യഥാ തിഷ്ഠതി കിം പ്രമാണം
കിം ലക്ഷണോƒസൗ സ കഥം ന ബാധ്യതേ
       പ്രബാധ്യമാനേഷ്വഹമാദിഷു സ്വയം 582
ഏതത്സംശയജാതം മേ ഹൃദയഗ്രന്ഥിലക്ഷണം
ഛിന്ധി യുക്തിമഹാഖഡ്ഗധാരയാ കൃപയാ ഗുരോ 583
ശ്രീഗുരുഃ :
അതിസൂക്ഷ്മതരഃ പ്രശ്നസ്തവായം സദൃശോ മതഃ
സൂക്ഷ്മാർഥദർശനം സൂക്ഷ്മബുദ്ധിശ്വേവ പ്രദൃശ്യതേ 584
ശ്രുണു വക്ഷ്യാമി സകലം യദ്യത്പൃഷ്ടം ത്വയാധുനാ
രഹസ്യം പരമം സൂക്ഷ്മം ജ്ഞാതവ്യം ച മുമുക്ഷിഭിഃ 585
ബുദ്ധ്യാദി സകലം സുപ്താവനുലീനം സ്വകാരണേ
അവ്യക്തേ വടവദ്ബീജേ തിഷ്ഠത്യവികൃതാത്മനാ 586
തിഷ്ഠത്യേവ സ്വരൂപേണ ന തു ശൂന്യാതേ ജഗത്
ക്വചിദങ്കുരരൂപേണ ക്വചിദ്ബീജാത്മനാ വടഃ
കാര്യകാരണരൂപേണ യഥാ തിഷ്ഠത്യദസ്തഥാ 587
അവ്യാകൃതാത്മനാവസ്ഥാം ജഗതോ വദതി ശ്രുതിഃ
സുഷുപ്ത്യാദിഷു തദ്ധേദം തർഹ്യവ്യാകൃതമിത്യസൗ 588
ഇമമർതമവിജ്ഞായ നിർണീതം ശ്രുതിയുക്തിഭിഃ
ജഗതോ ദർശനം ശൂന്യമിതി പ്രാഹുരതദ്വിദഃ 589
നാസതഃ സത ഉത്പത്തിഃ ശ്രൂയതേ ന ച ദൃശ്യതേ
ഉദേതി നരശ്രുംഗാത്കിം ഖപുഷ്പാത്കിം ഭവിഷ്യതി 590
പ്രഭവതി ന ഹി കുംഭോƒവിദ്യമാനോമൃദശ്ചേത്
         പ്രഭവതു സികതായാ വാഥവാ വാരിണോ വാ
ന ഹി ഭവതി ച താഭ്യാം സർവഥാ ക്വാപി തസ്മാ-
         ദ്യത ഉദയതി യോƒർഥോƒസ്ത്യത്രതസ്യ സ്വഭാവഃ 591
അന്യഥാ വിപരീതം സ്യാത്കാര്യകാരണലക്ഷണം
നിയതം സർവശാസ്ത്രേഷു സർവലോകേഷു സർവതഃ 592
കഥമസതഃ സജ്ജായേതേ ശ്രുത്യാ നിഷിദ്ധ്യതേ തസ്മാത്
അസതഃ സജ്ജനനം നോ ഘടതേ മിഥ്യൈവ ശൂന്യശബ്ദാർഥഃ 593
അവ്യക്തശബ്ദിതേ പ്രാജ്ഞേ സത്യാത്മന്യത്ര ജാഗ്രതി
കഥം സിദ്ധ്യതി ശൂന്യത്വം തസ്യ ഭ്രാന്തശിരോമണേ 594
സുഷുപ്തൗ ശൂന്യമേവേതി കേന പുംസാ തവേരിതം
ഹേതുനാനുമിതം കേന കഥം ജ്ഞാതം ത്വയോച്യതാം 595
ഇതി പൃഷ്ടോ മൂഢതമോ വദിഷ്യതി കിമുത്തരം
നൈവാനുരൂപകം ലിംഗം വക്താ വാ നാസ്തി കശ്ചന
സുഷുപ്തിസ്ഥിതശൂന്യസ്യ ബോദ്ധാ കോƒത്വാത്മനഃ പരഃ 596
സ്വേനാനുഭൂതം സ്വയമേവ വക്തി
        സ്വസുപ്തികാലേ സ്ഥിതശൂന്യഭാവം
തത്ര സ്വസത്താമനവേക്ഷ്യ മൂഢഃ
        സ്വസ്യാപി ശൂന്യത്വമയം ബ്രവീതി 597
അവേദ്യമാനഃ സ്വയമന്യലോകൈഃ
        സൗഷുപ്തികം ധർമമവൈതി സാക്ഷാത്
ബുദ്ധ്യാദ്യഭാവസ്യ ച യോƒത്ര ബോദ്ധാ
        സ ഏവ ആത്മാ ഖലു നിർവികാരഃ 598
യസ്യേദം സകലം വിഭാതി മഹസാ തസ്യ സ്വയഞ്ജ്യോതിഷഃ
        സൂര്യസ്യേവ കിമസ്തി ഭാസകമിഹ പ്രജ്ഞാദി സർവം ജഡം
ന ഹ്യർകസ്യ വിഭാസകം ക്ഷിതിതലേ ദൃഷ്ടം തഥൈവാത്മനോ
        നാന്യഃ കോƒപ്യനുഭാസകോƒനുഭവിതാ നാതഃ പരഃ കശ്ചന 599
യേനാനുഭൂയതേ സർവം ജാഗ്രത്സ്വപ്നസുഷുപ്തിഷു
വിജ്ഞാതാരമിമം കോ നു കഥം വേദിതുമർഹതി 600
സർവസ്യ ദാഹകോ വഹ്നിർവഹ്നേർനാന്യോƒസ്തി ദാഹകഃ
യഥാ തഥാത്മനോ ജ്ഞാതുർജ്ഞാതാ കോƒപി ന ദൃശ്യതേ 601
ഉപലഭ്യേത കേനായം ഹ്യുപലബ്ധാ സ്വയം തതഃ
ഉപലബ്ധ്യന്തരാഭാവാന്നായമാത്മോപലഭ്യതേ 602
ബുദ്ധ്യാദിവേദ്യവിലയാദയമേക ഏവ
         സുപ്തൗ ന പശ്യതി ശ്രുണോതി ന വേത്തി കിഞ്ചിത്
സൗഷുപ്തികസ്യ തമസഃ സ്വയമേവ സാക്ഷീ
         ഭൂത്വാത്ര തിഷ്ഠതി സുഖേന ച നിർവികൽപഃ 603
സുഷുപ്താവാത്മസദ്ഭാവേ പ്രമാണം പണ്ഡിതോത്തമാഃ
വിദുഃ സ്വപ്രത്യഭിജ്ഞാമാബാലവൃദ്ധസംമതം 604
പ്രത്യഭിജ്ഞായമാനത്വാല്ലിംഗമാത്രാനുമാപകം
സ്മര്യമാണസ്യ സദ്ഭാവഃ സുഖമസ്വാപ്സമിത്യയം 605
പുരാനുഭൂതോ നോ ചേഏത്തു സ്മൃതേരനുദയോ ഭവേത്
ഇത്യാദിതർകയുക്തിശ്ച സദ്ഭാവേ മാനമാത്മനഃ 606
യത്രാത്മനോƒകാമയിതൃത്വബുദ്ധിഃ
        സ്വപ്നാനപേക്ഷാപി ച തത്സുഷുപ്തം
ഇത്യാത്മ സദ്ഭാവ ഉദീര്യതേƒത്ര
        ശ്രുത്യാപി തസ്മാച്ഛ്രുതിരത്ര മാനം 607
അകാമയിതൃതാ സ്വപ്നാദ്ദർശനം ഘടതേ കഥം
അവിദ്യമാനസ്യ തത ആത്മാസ്തിത്വം പ്രതീയതേ 608
ഏതൈഃ പ്രമാണൈരസ്തീതി ജ്ഞാതഃ സാക്ഷിതയാ ബുധൈഃ
ആത്മായം കേവലഃ ശുദ്ധഃ സച്ചിദാനന്ദലക്ഷണഃ 609
സത്ത്വചിത്ത്വാനന്ദതാദിലക്ഷണം പ്രത്യഗാത്മനഃ
കാലത്രയേƒപ്യ ബാധ്യത്വം സത്യം നിത്യസ്വരൂപതഃ 610
ശുദ്ധചൈതന്യരൂപത്വം ചിത്ത്വം ജ്ഞാനസ്വരൂതഃ
അഖണ്ഡസുഖരൂപത്വാദാനന്ദത്വമിതീര്യതേ 611


   30 ശാശ്വതലക്ഷണം

അനുസ്യൂതാത്മനഃ സത്താ ജാഗ്രത്സ്വപ്നസുഷുപ്തിഷു
അഹമസ്മീത്യതോ നിത്യോ ഭവത്യാത്മായമവ്യയഃ 612
സർവദാപ്യാസമിത്യേവാഭിന്നപ്രത്യയ ഈക്ഷ്യതേ
കദാപി നാസമിത്യസ്മാദാത്മനോ നിത്യതാ മതാ 613
ആയാതാസു ഗതാസു ശൈശവമുഖാവസ്ഥാസു ജാഗ്രന്മുഖാ-
       സ്വന്യാസ്വപ്യഖിലാസു വൃത്തിഷു ധിയോ ദുഷ്ടാസ്വദുഷ്ടാസ്വപി
ഗംഗാഭംഗപരമ്പരാസു ജലവത്സത്താനുവൃത്താത്മന-
       സ്തിഷ്ഠത്യേവ സദാ സ്ഥിരാഹമഹമിത്യേകാത്മതാ സാക്ഷിണഃ 614
പ്രതിപദമഹമാദയോ വിഭിന്നാഃ
       ക്ഷണപരിണാമിതയാ വികാരിണസ്തേ
ന പരിണതിരമുഷ്യ നിഷ്കലത്വാ-
       ദയമവികാര്യത ഏവ നിത്യ ആത്മാ 615
യഃ സ്വപ്നമദ്രാക്ഷമഹം സുഖം യോƒ-
       സ്വാപ്സം സ ഏവാസ്മ്യഥ ജാഗരൂകഃ
ഇത്യേവമച്ഛിന്നതയാനുഭൂയതേ
       സത്താത്മനോ നാസ്തി ഹി സംശയോƒത്ര 616
ശ്രുത്യുക്താഃ ഷോഡശകലാശ്ചിദാഭാസ്യ നാത്മനഃ
നിഷ്കലത്വാന്നാസ്യ ലയസ്തസ്മാന്നിത്യത്വമാത്മനഃ 617

   31 ചിത്സ്വരൂപം

ജഡപ്രകാശകഃ സൂര്യഃ പ്രകാശാത്മൈവ നോ ജഡഃ
ബുദ്ധ്യാദിഭാസകസ്തസ്മാച്ചിത്സ്വരൂപസ്തഥാ മതഃ 618
കുഡ്യാദേസ്തു ജഡസ്യ നൈവ ഘടതേ ഭാനം സ്വതഃ സർവദാ
      സൂര്യാദിപ്രഭയാ വിനാ ക്വചിദപി പ്രത്യക്ഷമേതത്തഥാ
ബുദ്ധ്യാദേരപി ന സ്വതോƒസ്ത്യണുരപി സ്ഫൂർതിവിർനൈരാത്മനാ
      സോƒയം കേവലചിന്മയശ്രുതിമതോ ഭാനുര്യഥാ രുങ്മയഃ 619
സ്വഭാസനേ വാന്യപദാർഥഭാസനേ
       നാർകഃ പ്രകാശാന്തരമീഷദിച്ഛതി
സ്വബോധനേ വാപ്യഹമാദിബോധനേ
       തഥൈവ ചിദ്ധാതുരയം പരാത്മാ 620
അന്യപ്രകാശം ന കിമപ്യപേക്ഷ്യ
       യതോƒയമാഭാതി നിജാത്മനൈവ
തതഃ സ്വയഞ്ജ്യോതിരയം ചിദാത്മാ
       ന ഹ്യാത്മഭാനേ പരദീപ്ത്യപേക്ഷാ 621
യം ന പ്രകാശയതി കിഞ്ചിദിനോƒപി ചന്ദ്രഃ
       നോ വിദ്യുതഃ കിമുത വഹ്നിരയം മിതാഭഃ
യം ഭാന്തമേതമനുഭാതി ജഗത്സമസ്തം
       സോƒയം സ്വയം സ്ഫുരതി സർവദശാസു ചാത്മാ 622


   32 ആനന്ദസ്വരൂപം

  
ആത്മനഃ സുഖസ്വരൂപാദാനന്ദത്വം സ്വലക്ഷണം
പരപ്രേമാസ്പദത്വേന സുഖരൂപത്വമാത്മനഃ 623
സുഖഹേതുഷു സർവേഷാം പ്രീതിഃ സാവധിരീക്ഷ്യതേ
കദാപി നാവധിഃ പ്രീതേഃ സ്വാത്മനി പ്രാണിനാം ക്വചിത് 624
ക്ഷീണേന്ദ്രിയസ്യ ജീർണസ്യ സമ്പ്രാപ്തോത്ക്രമണസ്യ വാ
അസ്തി ജീവിതുമേവാശാ സ്വാത്മാ പ്രിയതമോ യതഃ 625
ആത്മാതഃ പരമപ്രേമാസ്പദഃ സർവശരീരിണാം
യസ്യ ശേഷതയാ സർവമുപാദേയത്വമൃച്ഛതി 626
ഏഷ ഏവ പ്രിയതമഃ പുത്രാദപി ധനാദപി
അന്യസ്മാദപി സർവസ്മാദാത്മായം പരമാന്തരഃ 627
പ്രിയത്വേന മതം യത്തു തത്സദാ നാപ്രിയം നൃണാം
വിപാത്താവപി സമ്പത്തൗ യഥാത്മാ ന തഥാപരഃ 628
ആത്മാ ഖലു പ്രിയതമോƒസുഭൃതാം യദർഥാ
          ഭാര്യാത്മജാപ്തഗൃഹവിത്തമുഖാഃ പദാർഥാഃ
വാണിജ്യകർഷണ ഗവാവനരാജസേവാ-
          ഭൈഷജ്യകപ്രഭൃതയോ വിവിധാഃ ക്രിയാശ്ച 629
പ്രവൃത്തിശ്ച നിവൃത്തിശ്ച യച്ച യാവച്ച ചേഷ്ടിതം
ആത്മാർഥമേവ നാന്യാർഥം നാതഃ പ്രിയതമഃ പരഃ 630
തസ്മാദാത്മാ കേവലാനന്ദരൂപോ
           യഃ സർവസ്മാദ്വസ്തുനഃ പ്രേഷ്ഠ ഉക്തഃ
യോ വാ അസ്മാന്മന്യതേƒന്യം പ്രിയം യം
           സോƒയം തസ്മാച്ഛോകമേവാനുഭുങ്ക്തേ 631
ശിഷ്യഃ _
അപരഃ ക്രിയതേ പ്രശ്നോ മയായം ക്ഷമ്യതാം പ്രഭോ
അജ്ഞവാഗപരാധായ കൽപതേ ന മഹാത്മനാം 632
ആത്മാന്യഃ സുഖമന്യച്ച നാത്മനഃ സുഖരൂപതാ
ആത്മനഃ സുഖമാശാസ്യം യതതേ സകലോ ജനഃ 633
ആത്മനഃ സുഖരൂപത്വേ പ്രയത്നഃ കിമു ദേഹിനാം
ഏഷ മേ സംശയഃ സ്വാമിൻ കൃപയൈവ നിരസ്യതാം 634


   33 ദുഃഖപ്രദം വസ്തു സുഖം ദാതും ന സമർഹതി 635-672

ശ്രീഗുരുഃ  :
ആനന്ദരൂപമാത്മാനമജ്ഞാത്വൈവ പൃഥഗ്ജനഃ
ബഹിഃസുഖായ യതതേ ന തു കശ്ചിദ്വിദൻബുധഃ 635
അജ്ഞാത്വൈവ ഹി നിക്ഷേപം ഭിക്ഷാമടതി ദുർമതിഃ
സ്വവേശ്മനി നിധിം ജ്ഞാത്വാ കോ നു ഭിക്ഷാമടേത്സുധീഃ 636
സ്ഥൂലം ച സൂക്ഷ്മം ച വപുഃ സ്വഭാവതോ
          ദുഃഖാത്മകം സ്വാത്മതയാ ഗൃഹീത്വാ
വിസ്മൃത്യ ച സ്വം സുഖരൂപമാത്മനോ
          ദുഃഖപ്രദേഭ്യഃ സുഖമജ്ഞ ഇച്ഛതി 637
നഹി ദുഃഖപ്രദം വസ്തു സുഖം ദാതും സമർഹതി
കിം വിഷം പിബതോ ജന്തോരമൃതത്വം പ്രയച്ഛതി 638
ആത്മാന്യഃ സുഖമന്യച്ചേത്യേവം നിശ്ചിത്യ പാമരഃ
ബഹിഃസുഖായ യതതേ സത്യമേവ ന സംശയഃ 639
ഇഷ്ടസ്യ വസ്തുനോ ധ്യാനദർശനാദ്യുപഭുക്തിഷു
പ്രതീയതേ യ ആനന്ദഃ സർവേഷാമിഹ ദേഹിനാം 640
സ വസ്തുധർമോ നോ തസ്മാന്മനസ്യേവോപലഭ്യതേ
വസ്തുധർമസ്യ മനസി കഥം സ്യാദുപലംഭനം 641
അന്യത്ര ത്വന്യധർമാണാമുപലംഭോ ന ദൃശ്യതേ
തസ്മാന്ന വസ്തുധർമോƒയമമാനന്ദസ്തു കദാചന 642
നാപ്യേഷ ധർമോ മനസോƒസത്യർഥേ തദദർശനാത്
അസതി വ്യഞ്ജകേ വ്യംഗ്യം നോദേതീതി ന മന്യതാം 643
സത്യർഥേƒപി ച നോദേതി ഹ്യാനന്ദസ്തൂക്തലക്ഷണഃ
സത്യപി വ്യഞ്ജകേ വ്യംഗ്യാനുദയോ നൈവ സംമതഃ 644
ദുരദൃഷ്ടാദികം നാത്ര പ്രതിബന്ധഃ പ്രകൽപ്യതാം
പ്രിയസ്യ വസ്തുനോ ലാഭേ ദുരദൃഷ്ടം ന സിദ്ധ്യതി 645
തസ്മാന്ന മാനസോ ധർമോ നിർഗുണത്വാന്ന ചാത്മനഃ
കിം തു പുണ്യസ്യ സാംന്നിധ്യാധിഷ്ടസ്യാപി ച വസ്തുനഃ 646
സത്ത്വപ്രധാനേ ചിത്തേƒസ്മിംസ്ത്വാത്മൈവ പ്രതിബിംബതി
ആനന്ദലക്ഷണഃ സ്വച്ഛേ പയസീവ സുധാകരഃ 647
സോƒയമാഭാസ ആനന്ദശ്ചിത്തേ യഃ പ്രതിബിംബിതഃ
പുണ്യോത്കർഷാപകർഷഭ്യാം ഭവത്യുച്ചാവചഃ സ്വയം 648
സാർവഭൗമാദിബ്രഹ്മാന്തം ശ്രുത്യാ യഃ പ്രതിപാദിതഃ
സ ക്ഷയിണ്ണുഃ സാതിശയഃ പ്രക്ഷീണേ കാരണേ ലയം 649
യാത്യേഷ വിഷയാനന്ദോ യസ്തു പുണ്യൈകസാധനഃ
യേ തു വൈഷയികാനന്ദം ഭുഞ്ജതേ പുണ്യകാരിണഃ 650
ദുഃഖം ച ഭോഗകാലേƒപി തേഷാമന്തേ മഹത്തരം
സുഖം വിഷയസമ്പൃക്തം വിഷസമ്പൃക്തഭക്തവത് 651
ഭോഗകാലേƒപി ഭോഗാന്തേ ദുഃഖമേവ പ്രയച്ഛതി
സുഖമുച്ചാവചത്വേന ക്ഷയിഷ്ണുത്വഭയേന ച 652
ഭോഗകാലേ ഭവേന്നൄണാം ബ്രഹ്മാദിപദഭാജിനാം
രാജസ്ഥാനപ്രവിഷ്ടാനാം താരതമ്യം മതം യഥാ 653
തഥൈവ ദുഃഖ ജന്തൂനാം ബ്രഹ്മാദിപദഭാജിനാം
ന കാങ്ക്ഷണീയം വിദുഷാ തസ്മാദ്വൈഷയികം സുഖം 654
യോ ബിംബഭൂത ആനന്ദഃ സ ആത്മാനന്ദലക്ഷണഃ
ശാശ്വതോ നിർദ്വയഃ പൂർണോ നിത്യ ഏകോƒപി നിർഭയഃ 655
ലക്ഷ്യതേ പ്രതിബിംബേനാഭാസാനന്ദേന ബിംബവത്
പ്രതിബിംബോ ബിംബമൂലോ വിനാ ബിംബം ന സിദ്ധ്യതി 656
യത്തതോ ബിംബ ആനന്ദഃ പ്രതിബിംബേന ലക്ഷ്യതേ
യുക്ത്യൈവ പണ്ഡിതജനൈർന കദാപ്യനുഭൂയതേ 657
അവിദ്യാകാര്യകരണസംഘാതേഷു പുരോദിതഃ
ആത്മാ ജാഗ്രത്യപി സ്വപ്നേ ന ഭവത്യേഷ ഗോചരഃ 658
സ്ഥൂലസ്യാപി ച സൂക്ഷ്മസ്യ ദുഃഖരൂപസ്യ വർഷ്മണഃ
ലയേ സുഷുപ്തൗ സ്ഫുരതി പ്രത്യഗാനന്ദലക്ഷണഃ 659
ന ഹ്യത്ര വിഷയഃ കശ്ചിന്നാപി ബുദ്ധ്യാദി കിഞ്ചന
ആത്മൈവ കേവലാനന്ദമാത്രസ്തിഷ്ഠസ്തി നിർദ്വയഃ 660
പ്രത്യഭിജ്ഞായതേ സർവൈരേഷ സുപ്തോത്ഥിതൈർജനൈഃ
സുഖമാത്രതയാ നാത്ര സംശയം കർതുമർഹസി 661
ത്വയാപി പ്രത്യഭിജ്ഞാതം സുഖമാത്രത്വമാത്മനഃ
സുഷുപ്താദുത്ഥിതവതാ സുഖമസ്വാപ്സമിത്യനു 662
ദുഃഖാഭാവഃ സുഖമിതി യദുക്തം പൂർവവാദിനാ
അനാഘ്രാതോപനിഷദാ തദസാരം മൃഷാ വചഃ 663
ദുഃഖാഭാവസ്തു ലോഷ്ടാദൗ വിദ്യതേ നാനുഭൂയതേ
സുഖലേശോƒപി സർവേഷാം പ്രത്യക്ഷം തദിദം ഖലു 664
സദയം ഹ്യേഷ ഏവേതി പ്രസ്തുത്യ വദതി ശ്രുതിഃ
സദ്ധനോƒയം ചിദ്ധനോƒയമാനന്ദഘന ഇത്യപി 665
ആനന്ദഘനതാമസ്യ സ്വരൂപം പ്രത്യഗാത്മനഃ
ധന്യൈർമഹാത്മഭിധീരൈർബ്രഹ്മവിദ്ഭിഃ സദുത്തമൈഃ 666
അപരോക്ഷയൈവാത്മാ സമാധാവനുഭൂയതേ
കേവലാനന്ദമാത്രത്വേനൈവമത്ര ന സംശയഃ 667
സ്വസ്വോപാധ്യനുരൂപേണ ബ്രഹ്മാദ്യാഃ സർവജന്തവഃ
ഉപജീവന്ത്യമുഷ്യേവ മാത്രാമാനന്ദലക്ഷണാം 668
ആസ്വാദ്യതേ യോ ഭക്ഷ്യേഷു സുഖകൃന്മധുരോ രസഃ
സ ഗുഡസ്യൈവ നോ തേഷാം മാധുര്യം വിദ്യതേ ക്വചിത് 669
തദ്വദ്വിഷയസാംനിധ്യാദാനന്ദോ യഃ പ്രതീയതേ
ബിംബാനന്ദാംശവിസ്ഫൂർതിരേവാസൗ ന ജഡാത്മനാം 670
യസ്യ കസ്യാപി യോഗേന യത്ര കുത്രാപി ദൃശ്യതേ
ആനന്ദഃ സ പരസ്യൈവ ബ്രഹ്മണഃ സ്ഫൂർതിലക്ഷണഃ 671
യഥാ കുവലയോല്ലാസശ്ചന്ദ്രസ്യൈവ പ്രസാദതഃ
തഥാനന്ദോദയോƒപ്യേഷാം സ്ഫുരണാദേവ വസ്തുനഃ 672

   34 അദ്വിതീയത്വം

സത്ത്വം ചിത്തം തഥാനന്ദസ്വരൂപം പരമാത്മനഃ
നിർഗുണസ്യ ഗുണായോഗാദ്ഗുണാസ്തു ന ഭവന്തി തേ 673
വിശേഷണം തു വ്യാവൃത്തയൈ ഭവേദ്ദ്ര്വ്യാന്തരേ സതി
പരമാത്മാദ്വിതീയോƒയം പ്രപഞ്ചസ്യ മൃഷാത്വതഃ 674
വസ്ത്വന്തരസ്യാഭാവേന ന വ്യാവൃത്ത്യഃ കദാചന
കേവലോ നിർഗുണസ്ചേതി നിർഗുണത്വം നിരുച്യതേ 675
ശ്രുതൈവ ന തതസ്തേഷാം ഗുണത്വമുപപദ്യതേ
ഉഷ്ണത്വം ച പ്രകാശശ്ച യഥാ വഹ്നേസ്തഥാത്മനഃ 676
സത്ത്വചിത്ത്വാനന്ദതാദി സ്വരൂപമിതി നിശ്ചിതം
അത ഏവ സജാതീയവിജാതീയാദിലക്ഷണഃ 677
ഭേദോ ന വിദ്യതേ വത്തുന്യദ്വിതീയേ പരാത്മനി
പ്രപഞ്ചസ്യാപവാദേന വിജാതീയകൃതാ ഭിദാ 678
നേഷ്യതേ തത്പ്രകാരം തേ വക്ഷ്യാമി ശ്രുണു സാദരം
അഹേഗുണവിവർതസ്യ ഗുണമാത്രസ്യ വസ്തുതഃ 679
വിവർതസ്യാസ്യ ജഗതഃ സന്മാത്രത്വേന ദർശനം
അപവാദ ഇതി പ്രാഹുരദ്വൈതബ്രഹ്മദർശിനഃ 680
വ്യുത്ക്രമേണ തദുത്പത്തേർദ്രഷ്ടവ്യം സൂക്ഷ്മബുദ്ധിഭിഃ
പ്രതീതസ്യാസ്യ ജഗതഃ സന്മാത്രത്വം സുയുക്തിഭിഃ 681
ചതുർവിധം സ്ഥൂലശരീരജാതം
          തദ്ഭോജ്യമന്നാദി തദാശ്രയാദി
ബ്രഹ്മാണ്ഡമേതത്സകലം സ്ഥവിഷ്ഠ-
          മീക്ഷേത പഞ്ചീകൃതഭൂതമാത്രം 682
യത്കാര്യരൂപേണ യദീക്ഷ്യതേ ത-
          ത്തന്മാത്രമേവാത്ര വിചാര്യമാണേ
മൃത്കാര്യഭൂതം കലശാദി സമ്യ-
          ഗ്വിചാരിതം സന്ന മൃദോ വിഭിദ്യതേ 683
അന്തർബഹിശ്ചാപി മൃദേവ ദൃശ്യതേ
          മൃദോ ന ഭിന്നം കലശാദി കിഞ്ചന
ഗ്രീവാദിമദ്യത്കലശം തദിത്ഥം
          ന വാച്യമേതച്ച മൃദേവ നാന്യത് 684
സ്വരൂപതസ്തത്കലശാദിനാമ്നാ
          മൃദേവ മൂഢൈരഭിധീയതേ തതഃ
നാമ്നോ ഹി ഭേദോ ന തു വസ്തുഭേദഃ
          പ്രദൃശ്യതേ തത്ര വിചാര്യമാണേ 685
തസ്മാദ്ധി കാര്യം ന കദാപി ഭിന്നം
          സ്വകാരണാദസ്തി യതസ്തതോƒംഗഃ
യദ്ഭൗതികം സർവമിദം തഥൈവ
          തദ്ഭൂതമാത്രം ന തതോƒപി ഭിന്നം 686
തച്ചാപി പഞ്ചീകൃതഭൂതജാതം
          ശബ്ദാദിഭിഃ സ്വസ്വഗുണൈശച സാർധം
വപൂംഷി സൂക്ഷ്മാണി ച സർവമേത-
          ദ്ഭവത്യപഞ്ചീകൃതഭൂതമാത്രം 687
തദപ്യപഞ്ചീകൃതഭൂതജാതം
          രജസ്തമഃസത്ത്വഗുണൈശ്ച സാർധം
അവ്യക്തമാത്രം ഭവതി സ്വരൂപതഃ
          സാഭാസമവ്യക്തമിദം സ്വയം ച 688
തദപ്യപഞ്ചീകൃതഭൂതജാതം
           രജസ്തമഃസത്ത്വഗുണൈശ്ച സാർധം
ആധാരഭൂതം യദഖണ്ഡമാദ്യം
           ശുദ്ധം പരം ബ്രഹ്മ സദൈകരൂപം
സന്മാത്രമേവാസ്ത്യഥ നോ വികൽപഃ
            സതഃ പരം കവലമേവ വസ്തു 689
ഏകശ്ചന്ദ്രഃ സദ്വിതീയോ യഥാ സ്യാ-
            ദ്ദൃഷ്ടേർദോഷദേവ പുംസസ്തഥൈകം
ബ്രഹ്മാസ്തേതദ്ബുദ്ധിദോഷേണ നാനാ
            ദോഷേ നഷ്ടേ ഭാതി വസ്ത്വേകമേവ 690
രജ്ജോഃ സ്വരൂപാധിഗമേ ന സർപധീ
            രജ്ജ്വാം വിലീനാ തു യഥാ തഥൈവ
ബ്രഹ്മാവഗത്യാ തു ജഗത്പ്രതീതി-
            സ്തത്രൈവ ലീനാ തു സഹ ഭ്രമേണ 691
ഭ്രാന്യോദിതദ്വൈതമതിപ്രശാന്ത്യാ
            സദൈകമേവാസ്തി സദാദ്വിതീയം
തതോ വിജതീയകൃതോƒത്ര ഭേദോ
            ന വിദ്യതേ ബ്രഹ്മണി നിർവികൽപേ 692
യദാസ്ത്യുപാധിസ്തദഭിന്ന ആത്മാ
            തദാ സജാതീയ ഇവാവഭാതി
സ്വപ്നാർഥതസ്തസ്യ മൃഷാത്മകത്വാ-
            ത്തദപ്രതീതൗ സ്വയമേഷ ആത്മാ
ബ്രഹ്മൈക്യതാമേതി പൃഥങ് ന ഭാതി
            തതഃ സജാതീയകൃതോ ന ഭേദഃ 693
ഘടാഭാവേ ഘടാകാശോ മഹാകാശോ യഥാ തഥാ
ഉപാധ്യഭാവേ ത്വാത്മൈഷ സ്വയം ബ്രഹ്മൈവ കേവലം 694
പൂർണ ഏവ സദാകാശോ ഘടേ സത്യപ്യസത്യപി
നിത്യപൂർണസ്യ നഭസോ വിച്ഛേദഃ കേന സിദ്ധ്യതി 695
അച്ഛിന്നശ്ഛിന്നവദ്ഭാതി പാമരാണാം ഘടാദിനാ
ഗ്രാമക്ഷേത്രാദ്യവധിഭിർഭിന്നേവ വസുധാ യഥാ 696
തഥൈവ പരമം ബ്രഹ്മ മഹതാം ച മഹത്തമം
പരിച്ഛിന്നമിവാഭാതി ഭ്രാന്ത്യാ കൽപിതവസ്തുനാ 697
തസ്മാദ്ബ്രഹ്മാത്മനോർഭേദഃ കൽപിതോ ന തു വാസ്തവഃ
അത ഏവ മുഹുഃ ശ്രുത്യാപേകത്വം പ്രതിപാദ്യതേ 698
ബ്രഹ്മാത്മനോസ്തത്ത്വമസീത്യദ്വയത്വോപപത്തയേ
പ്രത്യക്ഷാദിവിരോധേന വാച്യയോർനോപയുജ്യതേ
തത്ത്വമ്പദാർഥയോരൈക്യം ലക്ഷ്യയോരേവ സിദ്ധ്യതി 699
ശിഷ്യഃ -
സ്യാത്തത്ത്വമ്പദയോഃ സ്വാമിനർഥഃ കതിവിധോ മതഃ
പദയോഃ കോ നു വാച്യാർഥോ ലക്ഷ്യാർഥ ഉഭയോശ്ച കഃ 700
വാച്യൈകത്വവിവക്ഷായാം വിരോധഃ കഃ പ്രതീയതേ
ലക്ഷ്യാർഥയോരഭിന്നത്വേ സ കഥം വിനിവർതതേ 701
ഏകത്വകഥനേ കാ വാ ലക്ഷണാത്രോരരീകൃതാ
ഏതത്സർവം കരുണയാ സമ്യക്ത്വം പ്രതിപാദയ 702


   35 തത്ത്വമ്പദയോരർഥഃ

ശ്രുണുഷ്വാവഹിതോ വിദ്വന്നദ്യ തേ ഫലിതം തപഃ
വാക്യാർതഹശ്രുതിമാത്രേണ സമ്യഗ്ജ്ഞാനം ഭവിഷ്യതി 703
യാവന്ന തത്ത്വമ്പദയോരർഥഃ സമ്യഗ്വിചാര്യതേ
താവദേവ നൃണാം ബന്ധോ മൃത്യുസംസാരലക്ഷണഃ 704
അവസ്ഥാ സച്ചിദാനന്ദാഖണ്ഡൈകരസരൂപിണീ
മോക്ഷഃ സിദ്ധ്യതി വാക്യാർഥാപരോക്ഷജ്ഞാനതഃ സതാം 705
വാക്യാർഥ ഏവ ജ്ഞാതവ്യോ മുമുക്ഷോർഭവമുക്തയേ
തസ്മാദവഹിതോ ഭൂത്വാ ശ്രുണു വക്ഷ്യേ സമാസതഃ 706
അർഥാ ബഹുവിധാഃ പ്രോക്താ വാക്യാനാം പണ്ഡിതോത്തമൈഃ
വാച്യലക്ഷ്യാദിഭേദേന പ്രസ്തുതം ശ്രൂയതാം ത്വയാ 707
വാക്യേ തത്ത്വമസീത്യത്ര വിദ്യതേ യത്പദത്രയം
തത്രാദൗ വിദ്യമാനസ്യ തത്പദസ്യ നിഗദ്യതേ 708

   36 തത്പദസ്യ സമ്യഗർഥഃ
ശാസ്ത്രാർഥകോവിദൈരർഥോ വാച്യോ ലക്ഷ്യ ഇതി ദ്വിധാ
വാച്യാർഥം തേ പ്രവക്ഷ്യാമി പണ്ഡിതൈര്യ ഉദീരിതഃ 709
സമഷ്ടിരൂപമജ്ഞാനം സാമാസം സത്ത്വബൃംഹിതം
വിയദദിവിരാഡന്തം സ്വകാര്യേണ സമന്വിതം 710
ചൈതന്യം തദവച്ഛിന്നം സത്യജ്ഞാനാദിലക്ഷണം
സർവജ്ഞത്വേശ്വരത്വാന്തര്യാമിത്വാദിഗുണൈര്യുതം 711
ജഗത്സ്രഷ്ടൃത്വപാതൃത്വസംഹതൃർത്വാദിധർമകം
സർവാത്മനാ ഭാസമാനം യദമേയം ഗുണൈശ്ച തത് 712
അവ്യക്തമപരം ബ്രഹ്മ വാച്യാർഥ ഇതി കഥ്യതേ
നീലമുത്പലമിത്യത്ര യഥാ വാക്യാർഥസംഗതിഃ 713
തഥാ താത്വമസീത്യത്ര നാസ്തി വാക്യാർഥസംഗതിഃ
പടാദ്വ്യാവർതതേ നീല ഉത്പലേന വിശേഷിതഃ 714
ശൗക്ല്യാദ്വ്യാവർതതേ നീലേനോത്പലം തു വിശേഷിതം
ഇത്ഥമന്യോന്യഭേദസ്യ വ്യാവർതകതയാ തയോഃ 715
വിശേഷണവിശേഷ്യത്വം സംസർഗസ്യേതരസ്യ വാ
വാക്യാർഥത്വേ പ്രമാണാന്തരവിരോധോ ന വിദ്യതേ 716
അതഃ സംഗച്ഛതേ സമ്യഗ്വാക്യാർഥോ ബാധവർജിതഃ
ഏവം തത്ത്വമസീത്യത്ര വാക്യാർഥോ ന സമഞ്ജസഃ 717
തദർഥസ്യ പരോക്ഷത്വാദിവിശിഷ്ടചിതേരപി
ത്വമർഥസ്യാപരോക്ഷത്വാദിവിശിഷ്ടചിത്തേരപി 718
തഥൈവാന്യോന്യഭേദസ്യ വ്യാവർതകതയാ തയോഃ
വിശേഷണവിശേഷസ്യ സംസർഗസ്യേതരസ്യ വാ 719
വാക്യാർഥത്വേ വിരോധോƒസ്തി പ്രത്യക്ഷാദികൃതസ്തതഃ
സംഗച്ഛതേ ന വാക്യാർഥസ്തദ്വിരോധം ച വച്മി തേ 720
സർവേശത്വസ്വതന്ത്രത്വസർവജ്ഞത്വാദിഭിർഗുണൈഃ
സർവോത്തമഃ സത്യകാമഃ സത്യസങ്കൽപ ഈശ്വരഃ 721
തത്പദാർഥസ്ത്വമർഥസ്തു കിഞ്ചിജ്ജ്ഞോ ദുഃഖജീവനഃ
സംസാര്യയം തദ്ഗതികോ ജീവഃ പ്രാകൃതലക്ഷണഃ 722
കഥമേകത്വമനയോർഘടതേ വിപരീതയോഃ
പ്രത്യക്ഷേണ വിരോധോƒയമുഭയോരുപലഭ്യതേ 723
വിരുദ്ധധർമാക്രാന്തത്വാത്പരസ്പരവിലക്ഷണൗ
ജീവേശൗ വഹ്നിതുഹിനാവിവ ശബ്ദാർഥതോƒപി ച 724
പ്രത്യക്ഷാദിവിരോധഃ സ്യാദിത്യൈക്യേ തയോഃ പരിത്യക്തേ
ശ്രുതിവചനവിരോധോ ഭവതി മഹാൻസ്മൃതിവചനവിരോധശ്ച 725
ശ്രുത്യാപേകത്വമനയോസ്താത്പര്യേണ നിഗദ്യതേ
മുഹുസ്തത്ത്വമസീത്യസ്മാദംഗീകാര്യം ശ്രുതേർവചഃ 726
വാക്യാർഥത്വേ വിശിഷ്ടസ്യ സംസർഗസ്യ ച വാ പുനഃ
അയഥാർഥതയാ സോƒയം വാക്യാർഥോ ന മതഃ ശ്രുതേഃ 727
അഖണ്ഡൈകരസത്വേന വാക്യാർഥഃ ശ്രുതിസംമതഃ
സ്ഥൂലസൂക്ഷ്മപ്രപഞ്ചസ്യ സന്മാത്രത്വം പുനഃ പുനഃ 728
ദർശയിത്വാ സുഷുപ്തൗ തദ്ബ്രഹ്മാഭിന്നത്വമാത്മനഃ
ഉപപാദ്യ സദൈകത്വം പ്രദർശയിതുമിച്ഛയാ 729
ഐതദാത്മ്യമിദം സർവമിത്യുക്തൈവ സദാത്മനോഃ
ബ്രവീതി ശ്രുതിരേകത്വം ബ്രഹ്മണോƒദ്വൈതസിദ്ധയേ 730
സതി പ്രപഞ്ചേ ജീവേ വാദ്വൈതത്വം ബ്രഹ്മണഃ കുതഃ
അതസ്തയോരഖണ്ഡത്വമേകത്വം ശ്രുതിസംമതം 731
വിരുദ്ധാംശപരിത്യാഗാത്പ്രത്യക്ഷാദിർന ബാധതേ
അവിരുദ്ധാംശഗ്രഹണാന്ന ശ്രുത്യാപി വിരുധ്യതേ 732

   37 വാച്യാർഥാനുപപത്തിഃ
ലക്ഷണാ ഉപഗന്തവ്യാ തതോ വാക്യാർഥസിദ്ധയേ
വാച്യാർഥാനുപപത്ത്യൈവ ലക്ഷണാഭ്യുപഗമ്യതേ 733
സംബദ്ധാനുപപത്ത്യാ ച ലക്ഷണേതി ജഗുർബുധാഃ
ഗംഗായാം ഘോഷ ഇത്യാദൗ യാ ജഹല്ലക്ഷണാ മതാ 734
ന സാ തത്ത്വമസീത്യത്ര വാക്യ ഏഷാ പ്രവർതതേ
ഗംഗായാ അപി ഘോഷസ്യാധാരാധേയത്വലക്ഷണം 735
സർവോ വിരുദ്ധവാക്യാർഥസ്തത്ര പ്രത്യക്ഷതസ്തതഃ
ഗംഗാസംബന്ധവത്തീരേ ലക്ഷണാ സമ്പ്രവർതതേ 736
തഥാ തത്ത്വമസീത്യത്ര ചൈതന്യൈകത്വലക്ഷണേ
വിവക്ഷിതേ തു വാക്യാർഥേƒപരോക്ഷത്വാദിലക്ഷണഃ 737
വിരുധ്യതേ ഭാഗ്യമാത്രോ ന തു സർവോ വിരുധ്യതേ
തസ്മാജ്ജഹല്ലക്ഷണായാഃ പ്രവൃത്തിർനാത്ര യുജ്യതേ 738
വാച്യാർഥസ്യ തു സർവസ്യ ത്യാഗേ ന ഫലമീക്ഷ്യതേ
നാലികേരഫലസ്യേവ കഠിനത്വധിയാ നൃണാം 739
ഗംഗാപദം യഥാ സ്വാർഥം ത്യക്ത്വാ ലക്ഷയതേ തടം
തത്പദം ത്വമ്പദം വാപി ത്യക്ത്വാ സ്വാർഥം യഥാഖിലം 740
തദർഥം വാ ത്വമർഥം വാ യദി ലക്ഷയതി സ്വയം
തദാ ജഹല്ലക്ഷണായാഃ പ്രവൃത്തിരുപപദ്യതേ 741
ന ശങ്കനീയമിത്യാര്യൈജ്ഞാർതാർഥേ ന ഹി ലക്ഷണാ
തത്പദം ത്വമ്പദം വാപി ശ്രൂയതേ ച പ്രതീയതേ 742
തദർഥേ ച കഥം തത്ര സമ്പ്രവർതേത ലക്ഷണാ
അത്ര ശോണോ ധാവതീതി വാക്യവന്ന പ്രവർതതേ 743
അജഹല്ലക്ഷണാ വാപി സാ ജഹല്ലക്ഷണാ യഥാ
ഗുണസ്യ ഗമനം ലോകേ വിരുദ്ധം ദ്രവ്യമന്തരാ 744
അതസ്തമപരിത്യജ്യ തദ്ഗുണാശ്രയലക്ഷണഃ
ലക്ഷ്യാദിർലക്ഷ്യതേ തത്ര ലക്ഷണാസൗ പ്രവർതതേ 745
വാക്യേ തത്ത്വമസീത്യത്ര ബ്രഹ്മാത്മൈകത്വബോധകേ
പരോക്ഷത്വാപരോക്ഷത്വാദിവിശിഷ്ടചിതോർദ്വയോഃ 746
ഏകത്വരൂപവാക്യാർഥോ വിരുദ്ധാംശാവിവർജനാത്
ന സിദ്ധ്യതി യതസ്തസ്മാന്നാജഹല്ലക്ഷണാ മതാ 747
തത്പദം ത്വമ്പദം ചാപി സ്വകീയാർഥവിരോധിനം
അംശം സമ്യക്പരിത്യജ്യ സ്വാവിരുദ്ധാംശസംയുതം 748
തദർഥം വാ ത്വമർഥം വാ സമ്യഗ്ലക്ഷയതഃ സ്വയം
ഭാഗലക്ഷണയാ സാധ്യം കിമാസ്തീതി ന ശങ്ക്യതാം 749
അവിരുദ്ധം പദാർഥാന്തരാംശം സ്വാംശം ച തത്കഥം
ഏകം പദം ലക്ഷണയാ സംലക്ഷയിതുമർഹതി 750
പദാന്തരേണ സിദ്ധായാം പദാർഥപ്രമിതൗ സ്വതഃ
തദർഥപ്രത്യയാപേക്ഷാ പുനർലക്ഷണയാ കുതഃ 751
തസ്മാത്തത്ത്വമസീത്യത്ര ലക്ഷണാ ഭാഗലക്ഷണാ
വാക്യാർഥസത്ത്വാഖണ്ഡൈകരസതാസിദ്ധയേ മതാ 752
ഭാഗം വിരുദ്ധം സന്ത്യജ്യാവിരോധോ ലക്ഷ്യതേ യദാ
സാ ഭാഗലക്ഷണേത്യാഹുർലക്ഷണജ്ഞാ വിചക്ഷണാഃ 753
സോƒയം ദേവദത്ത ഇതി വാക്യം വാക്യാർഥ ഏവ വാ
ദേവദത്തൈകരൂപസ്വവാക്യാർഥാനവബോധകം 754
ദേഷകാലാദിവൈശിഷ്ട്യം വിരുദ്ധാംശം നിരസ്യ ച
അവിരുദ്ധം ദേവദത്തദേഹമാത്രം സ്വലക്ഷണം 755
ഭാഗലക്ഷണയാ സമ്യഗ്ലക്ഷയത്യനയാ യഥാ
തഥാ തത്ത്വമസീത്യത്ര വാക്യം വാക്യാർഥ ഏവ വാ 756
പരോക്ഷത്വാപരോക്ഷത്വാദിവിശിഷ്ടചിതോർദ്വയോഃ
ഏകത്വരൂപവാക്യാർഥവിരുദ്ധാംശമുപസ്ഥിതം 757
പരോക്ഷത്വാപരോക്ഷത്വസർവജ്ഞത്വാദിലക്ഷണം
ബുദ്ധ്യാദിസ്ഥൂലപര്യന്തമാവിദ്യകമനാത്മകം 758
പരിത്യജ്യ വിരുദ്ധാംശം ശുദ്ധചൈതന്യലക്ഷണം
വസ്തു കേവലസന്മാത്രം നിർവികൽപം നിരഞ്ജനം 759


   38 അർഥസമന്വയഃ

ലക്ഷയത്യനയാ സമ്യഗ്ഭാഗ്യലക്ഷണയാ തതഃ
സർവോപാധിവിനിർമുക്തം സച്ചിദാനന്ദമുദ്വയം 760
നിർവിശേഷം നിരാഭാസമതാദൃശമനീദൃശം
അനിർദേശ്യമനാദ്യന്തമനന്തം ശാന്തമച്യുതം
അപ്രതർക്യമവിജ്ഞേയം നിർഗുണം ബ്രഹ്മ ശിഷ്യതേ 761
ഉപാധിവൈശിഷ്ട്യകൃതോ വിരോധോ
          ബ്രഹ്മാത്മനോരേകതയാധിഗത്യാ
ഉപാധിവൈശിഷ്ട്യ ഉദസ്യമാനേ
          ന കശ്ചിദപ്യസ്തി വിരോധ ഏതയോഃ 762
തയോരുപാധിശ്ച വിശിഷ്ടതാ ച
          തദ്ധർമഭാക്ത്വം ച വിലക്ഷണത്വം
ഭ്രാന്ത്യാ കൃതം സർവമിദം മൃഷൈവ
          സ്വപ്നാർഥവജ്ജാഗ്രതി നൈവ സത്യം 763
നിദ്രാസൂതശരീരധർമസുഖദുഃഖാദിപ്രപഞ്ചോƒപി വാ
      ജീവേശാദിഭിദാപി വാ ന ച ഋതം കർതും ക്വചിച്ഛക്യതേ
മായാകൽപിതദേശകാലജഗദീശാദിഭ്രമസ്താദൃശഃ
      കോ ഭേദോƒസ്ത്യനയോർദ്വയോസ്തു കതമഃ സത്യോƒന്യതഃ കോ ഭവേത് 764
ന സ്വപ്നജാഗരണയോരുഭയോർവിശേഷഃ
           സന്ദൃശ്യതേ ക്വചിദപി ഭ്രമജൈർവികൽപൈഃ
യദ്ദൃഷ്ടദർശനമുഖൈരത ഏവ മിഥ്യാ
           സ്വപ്നോ യഥാ നനു തഥൈവ ഹി ജാഗരോƒപി 765
അവിദ്യാകാര്യതസ്തുല്യൗ ദ്വാവപി സ്വപ്നജാഗരൗ
ദൃഷ്ടദർശനദൃഷ്യാദികൽപനോഭയതഃ സമാ 766
അഭാവ ഉഭയോഃ സുപ്തൗ സർവൈരപ്യനുഭൂയതേ
ന കശ്ചിദനയോർമേദസ്തസ്മാന്മിഥ്യാത്വമർഹതഃ 767
ഭ്രാന്ത്യാ ബ്രഹ്മണി ഭേദോƒയം സജാതീയാദിലക്ഷണഃ
കാലത്രയേƒപി ഹേ വിദ്വൻ വസ്തുതോ നൈവ കശ്ചന 768
യത്ര നാന്യത്പശ്യതീതി ശ്രുതിർദ്വൈതം നിഷേധതി
കൽപിതസ്യ ഭ്രമാദ്ഭൂമ്നി മിഥ്യാത്വാവഗമായ തത് 769
യതസ്തതോ ബ്രഹ്മ സദാദ്വിതീയം
           വികൽപശൂന്യം നിരുപാധി നിർമലം
നിരന്തരാനന്ദഘനം നിരീഹം
           നിരാസ്പദം കേവലമേകമേവ 770
നൈവാസ്തി കാചന ഭിദാ ന ഗുണപ്രതീതി-
           ർനോ വാക്പ്രവൃത്തിരപി വാ ന മനഃപ്രവൃത്തിഃ
യത്കേവലം പരമശാന്തമനന്തമാദ്യ-
           മാനന്ദമാത്രമവഭാതി സദദ്വിതീയം 771
യദിദം പരമം സത്യം തത്ത്വം സച്ചിത്സുഖാത്മകം
അജരാമരണം നിത്യം സത്യമേതദ്വചോ മമ 772
ന ഹി ത്വം ദേഹോƒസവസുരപി ച വാപ്യക്ഷനികരോ
            മനോ വാ ബുദ്ധിർവാ ക്വചിദപി തഥാഹങ്കൃതിരപി
ന ചൈഷം സംഘാതസ്ത്വമു ഭവതി വിദ്വൻ ശ്രുണു പരം
            യദേതേഷം സാക്ഷീ സ്ഫുരണമമലം തത്ത്വമസി ഹി 773
യജ്ജായതേ വസ്തു തദേവ വർധതേ
            തദേവ മൃത്യും സമുപൈതി കാലേ
ജന്മൈവ തേ നാസ്തി തഥൈവ മൃത്യു-
            ർനാസ്ത്യേവ നിത്യസ്യ വിഭോരജസ്യ 774
യ ഏഷ ദോഹോ ജനിതഃ സ ഏവ
            സമേധതേ നശ്യതി കർമയോഗാത്
ത്വമേതദീയാസ്വഖിലാസ്വവസ്ഥാ-
            സ്വവസ്ഥിതഃ സാക്ഷ്യസി ബോധമാത്രഃ 775
യത്സ്വപ്രകാശമഖിലാത്മകമാസുഷുപ്തേ-
            രേകാത്മനാഹമഹമിത്യവഭാതി നിത്യം
ബുദ്ധേഃ സമസ്തവികൃതേരവികാരി ബോദ്ധൃ
            യദ്ബ്രഹ്മ തത്ത്വമസി കേവലബോധമാത്രം 776
സ്വാത്മന്യനസ്തമയസംവിദി കൽപിതസ്യ
            വ്യോമാദിസർവജഗതഃ പ്രദദാതി സത്താം
സ്ഫൂർതിം സ്വകീയമഹസാ വിതനോതി സാക്ഷാത്
            യദ്ബ്രഹ്മ തത്ത്വമസി കേവലബോധമാത്രം 777
സമ്യക്സമാധിനിരതൈർവിമലാന്തരംഗേ
            സാക്ഷാദവേക്ഷ്യ നിജതത്ത്വമപാരസൗഖ്യം
സന്തുഷ്യതേ പരമഹംസകുലൈരജസ്രം
            യദ്ബ്രഹ്മ തത്ത്വമസി കേവലബോധമാത്രം 778
അന്തർബഹിഃ സ്വയമഖണ്ഡിതമേകരൂപ-
            മാരോപിതാർഥവദുദഞ്ചതി മൂഢബുദ്ധേഃ
മൃത്സ്നാദിവദ്വിഗതവിക്രിയമാത്മവേദ്യം
            യദ്ബ്രഹ്മ തത്ത്വമസി കേവലബോധമാത്രം 779
ശ്രുത്യുക്തമവ്യയമനന്തമനാദിമധ്യ-
            മവ്യക്തമക്ഷരമനാശ്രയമപ്രമേയം
ആനന്ദസദ്ധനമനാമയമദ്വിതീയം
            യദ്ബ്രഹ്മ തത്ത്വമസി കേവലബോധമാത്രം 780
ശരീരതദ്യോഗതദീയധർമാ-
            ദ്യാരോപണം ഭ്രാന്തിവശാത്ത്വയീദം
ന വസ്തുതഃ കിഞ്ചിദതസ്ത്വജസ്ത്വം
            മൃത്യോർഭയം ക്വാസ്തി തവാസി പൂർണഃ 781
യദ്യദ്ദൃഷ്ടം ഭ്രാന്തിമത്യാ സ്വദൃഷ്ട്യാ
            തത്തത്സമ്യഗ്വസ്തുദൃഷ്ട്യാ ത്വമേവ
ത്വത്തോ നാന്യദ്വസ്തു കിഞ്ചിത്തു ലോകേ
            കസ്മാദ്ഭീതിസ്തേ ഭവേദദ്വയസ്യ 782
പശ്യതസ്ത്വഹമേവേദം സർവമിത്യാത്മനാഖിലം
ഭയം സ്യാദ്വിദുഷഃ കസ്മാത്സ്വസ്മാന്ന ഭയമിഷ്യതേ 783
തസ്മാത്ത്വമഭയം നിത്യം കേവലാനന്ദലക്ഷണം
നിഷ്കലം നിഷ്ക്രിയം ശാന്തം ബ്രഹ്മൈവാസി സദാദ്വയം 784
ജ്ഞാതൃജ്ഞാനദേയവിഹീനം ജ്ഞാതുരഭിന്നം ജ്ഞാനമഖണ്ഡം
ജ്ഞേയാജ്ഞേയത്വാദിവിമുക്തം ശുദ്ധം ബുദ്ധം തത്ത്വമസി ത്വം 785
അന്തഃപ്രജ്ഞത്വാദിവികൽപൈരസ്പൃഷ്ടം യത്തദ്ദൃശിമാത്രം
സത്താമാത്രം സമരസമേകം ശുദ്ധം ബുദ്ധം തത്ത്വമസി ത്വം 786
സർവാകാരം സർവമസർവം സർവനിഷേധാവധിഭൂതം യത്
സത്യം ശാശ്വതമേകമനന്തം ശുദ്ധം ബുദ്ധം തത്ത്വമസി ത്വം 787
നിത്യാനന്ദാഖണ്ഡൈകരസം നിഷ്കലമക്രിയമസ്തവികാരം
പ്രത്യഗഭിന്നം പരമവ്യക്തം ശുദ്ധം ബുദ്ധം തത്ത്വമസി ത്വം 788
ത്വം പ്രത്യസ്താശേശവിശേഷം വ്യോമേവാന്തർബഹിരപി പൂർണം
ബ്രഹ്മാനന്ദം പരമദ്വൈതം ശുദ്ധം ബുദ്ധം തത്ത്വമസി ത്വം 789
ബ്രഹ്മൈവാഹമഹം ബ്രഹ്മ നിർഗുണം നിർവികൽപകം
ഇത്ത്യേവാഖണ്ഡയാ വൃത്ത്യാ തിഷ്ഠ ബ്രഹ്മണി നിഷ്ക്രിയേ 790
അഖണ്ഡാമേവൈതാം ഘടിതപരമാനന്ദലഹരീം
           പരിധ്വസ്തദ്വൈതപ്രമിതിമമലാം വൃത്തിമനിശം
അമുഞ്ചാനഃ സ്വാത്മന്യനുപമസുഖേ ബ്രഹ്മണി പരേ
           രമസ്വ പ്രാരബ്ധം ക്ഷപയ സുഖവൃത്ത്യ ത്വമനയാ 791
ബ്രഹ്മാനന്ദരസാസ്വാദതത്പരേണൈവ ചേതസാ
സമാധിനിഷ്ഠതോ ഭൂത്വാ തിഷ്ഠ വിദ്വൻസദാ മുനേ 792
ശിഷ്യഃ -
അഖണ്ഡാഖ്യാ വൃത്തിരേഷാ വാക്യാർഥശ്രുതിമാത്രതഃ
ശ്രോതുഃ സഞ്ജായതേ കിം വാ ക്രിയാന്തരമപേക്ഷതേ 793
സമാധിഃ കഃ കതിവിധസ്തത്സിദ്ധേഃ കിമു സാധനം
സമാധേരന്തരായാഃ കേ സർവമേതന്നിരുപ്യതാം 794

   39 അധികാരഃ
ശ്രീഗുരുഃ -
മുഖ്യഗൗണാദിഭേദേന വിദ്യന്തേƒത്രാധികാരിണഃ
തേഷം പ്രജ്ഞാനുസാരേണാഖണ്ഡാ വൃത്തിരുദേഷ്യതേ 795
ശ്രദ്ധാഭക്തിപുരഃസരേണ വിഹിതേനൈവേശ്വരം കർമണാ
          സന്തോഷ്യാർജിതതത്പ്രസാദമഹിമാ ജന്മാന്തരഷ്വേവ യഃ
നിത്യാനിത്യവിവേകതീവ്രവിരതിന്യാസാദിഭിഃ സാധനൈ-
          ര്യുക്തഃ സഃ ശ്രവണേ സതാമഭിമതോ മുഖ്യാധികാരി ദ്വിജഃ 796
അധ്യാരോപാപവാദക്രമമനുസരതാ ദേശികേനാത്ര വേത്രാ
          വാക്യാർഥേ ബോധ്യമാനേ സതി സപദി സതഃ ശുദ്ധബുദ്ധേരമുഷ്യ
നിത്യാനന്ദാദ്വിതീയം നിരുപമമമലം യത്പരം തത്ത്വമേകം
          തദ്ബ്രഹ്മൈവാഹമസ്മീത്യുദയതി പരമാഖണ്ഡതാകാരവൃത്തിഃ 797
അഖണ്ഡാകാരവൃത്തിഃ സാ ചിദാഭാസസമന്വിതാ
ആത്മാഭിന്നം പരം ബ്രഹ്മ വിഷയീകൃത്യ കേവലം 798
ബാധതേ തദ്ഗതാജ്ഞാനം യദാവരണലക്ഷണം
അഖണ്ഡാകാരയാ വൃത്ത്യാ ത്വജ്ഞാനേ ബാധിതേ സതി 799
തത്കാര്യം സകലം തേന സമം ഭവതി ബാധിതം
തന്തുദാഹേ തു തത്കാര്യപടദാഹോ യഥാ തഥാ 800
തസ്യ കാര്യതയാ ജീവവൃത്തിർഭവതി ബാധിതാ
ഉപപ്രഭാ യഥാ സൂര്യം പ്രകാശയിതുമക്ഷമാ 801
തദ്വദേവ ചിദാഭാസചൈതന്യം വൃത്തിസംസ്ഥിതം
സ്വപ്രകാശം പരം ബ്രഹ്മ പ്രകാശയിതുമക്ഷമം 802
പ്രചാണ്ഡാതപമധ്യസ്ഥദീപവന്നഷ്ടദീധിതിഃ
തത്തേജസാഭിഭൂതം സല്ലീനോപാധിതയാ തതഃ 803
ബിംബഭൂതപരബ്രഹ്മമാത്രം ഭവതി കേവലം
യഥാപനീതേ ത്വാദർശേ പ്രതിബിംബമുഖം സ്വയം 804
മുഖമാത്രം ഭവേത്തദ്വദേതച്ചോപാധിസങ്ക്ഷയാത്
ഘടാജ്ഞാനേ യഥാ വൃത്ത്യാ വ്യാപ്തയാ ബാധിതേ സതി 805,,
ഘടം വിസ്ഫുരയത്യേഷഃ ചിദാഭാസഃ സ്വതേജസാ
ന തഥാ സ്വപ്രഭേ ബ്രഹ്മണ്യാഭാസ ഉപയുജ്യതേ 806
അത ഏവ മതം വൃത്തിവ്യാപ്യത്വം വസ്തുനഃ സതാം
ന ഫലവ്യാപ്യതാ തേന ന വിരോധഃ പരസ്പരം 807
ശ്രുത്യോദിതസ്തതോ ബ്രഹ്മ ജ്ഞേയം ബുദ്ധ്യൈവ സൂക്ഷ്മയാ
പ്രജ്ഞാമാന്ദ്യം ഭവേദ്യേഷാം തേഷാം ന ശ്രുതിമാത്രതഃ 808
സ്യാദഖണ്ഡാകാരവൃത്തിർവിനാ തു മനനാദിനാ
ശ്രവണാന്മനനാദ്ധ്യാനാത്താത്പര്യേണ നിരന്തരം 809
ബുദ്ധേഃ സൂക്ഷ്മത്വമായാതി തതോ വസ്തൂപലഭ്യതേ
മന്ദപ്രജ്ഞാവതാം തസ്മാത്കരണീയം പുനഃ പുനഃ 810
ശ്രവണം മനനം ധ്യാനം സമ്യഗ്വസ്തൂപലബ്ധയേ
സർവവേദാന്തവാക്യാനാം ഷഡ്ഭിർലിംഗൈഃ സദദ്വയേ 811
പരേ ബ്രഹ്മണി താത്പര്യനിശ്ചയം ശ്രവണം വിദുഃ
ശ്രുതസ്യൈവാദ്വിതീയസ്യ വസ്തുനഃ പ്രത്യഗാത്മനഃ 812
വേദാന്തവാക്യാനുഗുണയുക്തിഭിസ്ത്വനുചിന്തനം
മനനം തത്ച്ഛൃതാർഥസ്യ സാക്ഷാത്കരണകാരണം 813
വിജാതീയശരീരാദിപ്രത്യയത്യാഗപൂർവകം
സജാതീയാത്മവൃത്തീനാം പ്രവാഹകരണം യഥാ 814
തൈലധാരാവദച്ഛിന്നവൃത്ത്യാ തദ്ധ്യാനമിഷ്യതേ
താവത്കാലം പ്രയത്നേന കർതവ്യം ശ്രവണം സദാ 815
പ്രമാണസംശയോ യാവത്സ്വബുദ്ധേർന നിവർതതേ
പ്രമേയസംശയോ യാവത്താവത്തു ശ്രുതിയുക്തിഭിഃ 816
ആത്മയാതാർഥ്യനിശ്ചിത്ത്യൈ കർതവ്യം മനനം മുഹുഃ
വിപരീതാത്മധീര്യാവന്ന വിനശ്യതി ചേതസി
താവന്നിരന്തരം ധ്യാനം കർതവ്യം മോക്ഷമിച്ഛതാ 817
യാവന്ന തർകേണ നിരാസിതോƒപി
       ദൃശ്യപ്രപഞ്ചസ്ത്വപരോക്ഷബോധാത്
വിലീയതേ താവദമുഷ്യ ഭിക്ഷോ-
       ർധ്യാനാദി സമ്യക്കരണിയമേവ 818

   40 സവികൽപഃ-നിർവികൽപഃ സമാധിഃ
സവികൽപോ നിർവികൽപ ഇതി ദ്വേധാ നിഗദ്യതേ
സമാധിഃ സവികൽപസ്യ ലക്ഷണം വച്മി തച്ഛൃണു 819
ജ്ഞാത്രാദ്യവിലയേനൈവ ജ്ഞേയേ ബ്രഹ്മണി കേവലേ
തദാകാരാകാരിതയാ ചിത്തവൃത്തേരവസ്ഥിതിഃ 820
സദ്ഭിഃ സ ഏവ വിജ്ഞേയഃ സമാധിഃ സവികൽപകഃ
മൃദ ഏവാവഭാനേƒപി മൃണ്മയദ്വിപഭാനവത് 821
സന്മാത്രവസ്തുഭാനേƒപി ത്രിപുടീ ഭാതി സന്മയീ
സമാധിരത ഏവായം സവികൽപ വിതീര്യതേ 822
ജ്ഞാത്രാദിഭവമുത്സൃജ്യ ജ്ഞേയമാത്രസ്ഥിതിർദൃഢാ
മനസോ നിർവികൽപഃ സ്യാത്സമാധിര്യോഗസഞ്ജ്ഞിതഃ 823
ജലേ നിക്ഷിപ്തലവണം ജലമാത്രതയാ സ്ഥിതം
പൃഥങ് ന ഭാതി കിം ത്വംഭ ഏകമേവാവഭാസതേ 824
യഥാ തഥൈവ സാ വൃത്തിർബ്രഹ്മമാത്രതയാ സ്ഥിതാ
പൃഥങ് ന ഭാതി ബ്രഹ്മൈവാദ്വിതീയമവഭാസതേ 825
ജ്ഞാത്രാദികൽപനാഭാവാന്മതോƒയം നിർവികൽപകഃ
വൃത്തേഃ സദ്ഭാവബാധാഭ്യാമുഭയോർഭേദ ഇഷ്യതേ 826

   41 സമാധിലക്ഷണം
സമാധിസുപ്ത്യോർധ്യാനം ചാജ്ഞാനം സുപ്ത്യാത്ര നേഷ്യതേ
സവികൽപോ നിർവികൽപഃ സമാധിർദ്വാവിമൗ ഹൃദി 827
മുമുക്ഷോര്യത്നതഃ കാര്യൗ വിപരീതനിവൃത്തയേ
കൃതേƒസ്മിന്വിപരീതായാ ഭാവനായാ നിവർതനം 828
ജ്ഞാനസ്യാപ്രതിബദ്ധത്ത്വം സദാനന്ദശ്ച സിദ്ധ്യതി
ദൃശ്യാനുവിദ്ധഃ ശബ്ദാനുവിദ്ധശ്ചേതി ദ്വിധാ മതഃ 829
സവികൽപസ്തയോര്യത്തലക്ഷണം വച്മി തച്ഛൃണു
കാമാദിപ്രത്യയൈർദൃശ്യൈഃ സംസർഗോ യത്ര ദൃശ്യതേ 830
സോƒയം ദൃശ്യാനുവിദ്ധഃ സ്യാത്സമാധിഃ സവികൽപകഃ
അഹംമമേദമിത്യാദികാമക്രോധാദിവൃത്തയഃ 831
ദൃശ്യന്തേ യേന സന്ദൃഷ്ടാ ദൃശ്യാഃ സ്യുരഹമാദയഃ
കാമാദിസർവവൃത്തീനാം ദ്രഷ്ടാരമവികാരണം 832
സാക്ഷിണം സ്വം വിജാനീയാദ്യസ്താഃ പശ്യതി നിഷ്ക്രിയഃ
കാമാദീനാമഹം സാക്ഷീ ദൃശ്യന്തേ തേ മയാ തതഃ 833
ഇതി സാക്ഷിതയാത്മാനം ജാനാത്യാത്മനി സാക്ഷിണം
ദൃശ്യം കാമാദി സകലം സ്വാത്മന്യേവ വിലാപയേത് 834
നാഹം ദേഹോ നാപ്യസുർനാക്ഷവർഗോ
        നാഹങ്കാരോ നോ മനോ നാപി ബുദ്ധിഃ
അന്തസ്തേഷാം ചാപി തദ്വിക്രിയാണാം
        സാക്ഷീ നിത്യഃ പ്രത്യഗേവാഹമസ്മി 835
വാചഃ സാക്ഷീ പ്രാണവൃത്തേശ്ച സാക്ഷീ
        ബുദ്ധേഃ സാക്ഷീ ബുദ്ധിവൃത്തേശ്ച സാക്ഷീ
ചക്ഷുഃശ്രോത്രാദീന്ദ്രിയാണാം ച സാക്ഷീ
        സാക്ഷീ നിത്യഃ പ്രത്യഗേവാഹമസ്മി 836
നാഹം സ്ഥൂലോ നാപി സൂക്ഷ്മോ ന ദീർഘോ
        നാഹം ബാലോ നോ യുവാ നാപി വൃദ്ധഃ
നാഹം കാണോ നാപി മൂകോ ന ഷണ്ഡഃ
        സാക്ഷീ നിത്യഃ പ്രത്യഗേവാഹമസ്മി 837
നാസ്മ്യാഗന്താ നാപി ഗന്താ ന ഹന്താ
        നാഹം കർതാ ന പ്രയോക്താ ന വക്താ
നാഹം ഭോക്താ നോ സുഖീ നൈവ ദുഃഖീ
        സാക്ഷീ നിത്യഃ പ്രത്യഗേവാഹമസ്മി 838
നാഹം യോഗീ നോ വിയോഗീ ന രാഗീ
        നാഹം ക്രോധീ നൈവ കാമീ ന ലോഭീ
നാഹം ബദ്ധോ നാപി യുക്തോ ന മുക്തഃ
        സാക്ഷീ നിത്യഃ പ്രത്യഗേവാഹമസ്മി 839
നാന്തഃപ്രജ്ഞോ നോ ബഹിഃപ്രജ്ഞകോ വാ
         നൈവ പ്രജ്ഞോ നാപി ചാപ്രജ്ഞ ഏഷഃ
നാഹം ശ്രോതാ നാപി മന്താ ന ബോദ്ധാ
         സാക്ഷീ നിത്യഃ പ്രത്യഗേവാഹമസ്മി 840
ന മേƒസ്തി ദേഹേന്ദ്രിയബുദ്ധിയോഗോ
         ന പുണ്യലേശോƒപി ന പാപലേശഃ
ക്ഷുധാപിപാസാദിഷഡൂർമിദൂരഃ
         സദാ വിമുക്തോƒസ്മി ചിദേവ കേവലഃ 841
അപാണിപാദോƒഹമവാഗചക്ഷുഷീ
         അപ്രാണ ഏവാസ്മ്യമനാ ഹ്യബുദ്ധിഃ
വ്യോമേവ പൂർണോƒസ്മി വിനിർമലോƒസ്മി
         സദൈകരൂപോƒസ്മി ചിദേവ കേവലഃ 842
ഇതി സ്വമാത്മാനമവേക്ഷമാണഃ
         പ്രതീതദൃശ്യം പ്രവിലാപയൻസദാ
ജഹാതി വിദ്വാന്വിപരീതഭാവം
         സ്വാഭാവികം ഭ്രാന്തിവശാത്പ്രതീതം 843
വിപരീതാത്മതാസ്ഫൂർതിരേവ മുക്തിരിതീര്യതേ
സദാ സമാഹിതസ്യൈവ സൈഷാ സിദ്ധ്യതി നാന്യഥാ 844
ന വേഷഭാഷാഭിരമുഷ്യ മുക്തി-
          ര്യാ കേവലാഖണ്ഡചിദാത്മനാ സ്ഥിതിഃ
തത്സിദ്ധയേ സ്വാത്മനി സർവദാ സ്ഥിതോ
          ജഹ്യാദഹന്താം മമതാമുപാധൗ 845
സ്വാത്മതത്ത്വം സമാലംബ്യ കുര്യാത്പ്രകൃതിനാശനം
തേനൈവ മുക്തോ ഭവതി നാന്യഥാ കർമകോടിഭിഃ 846
ജ്ഞാത്വാ ദേവം സർവപാശാപഹാനിഃ
          ക്ഷീണൈഃ ക്ലേശൈർജന്മമൃത്യുപ്രഹാനിഃ
ഇത്യേവൈഷാ വൈദികീ വാഗ്ബ്രവീതി
          ക്ലേശക്ഷത്യാം ജന്മമൃത്യുപ്രഹാനിം 847
ഭൂയോ ജന്മാദ്യപ്രസക്തിർവിമുക്തിഃ
          ക്ലേശക്ഷത്യാം ഭാതി ജന്മാദ്യഭാവഃ
ക്ലേശക്ഷത്യാ ഹേതുരാത്മൈകനിഷ്ഠാ
          തസ്മാത്കാര്യാ ഹ്യാത്മനിഷ്ഠാ മുമുക്ഷോഃ 848
ക്ലേശാഃ സ്യുർവാസനാ ഏവ ജന്തോർജന്മാദികാരണം
ജ്ഞാനനിഷ്ഠാഗ്നിനാ ദാഹേ താസാം നോ ജന്മഹേതുതാ 849
ബീജാന്യഗ്നിപ്രദഗ്ധാനി ന രോഹന്തി യഥാ പുനഃ
ജ്ഞാനദഗ്ധൈസ്തഥാ ക്ലേശൈർനാത്മാ സമ്പദ്യതേ പുനഃ 850
തസ്മാന്മുമുക്ഷോഃ കർതവ്യാ ജ്ഞാനനിഷ്ഠാ പ്രയത്നതഃ
നിഃശേഷവാസനാക്ഷത്യൈ വിപരീതനിവൃത്തയേ 851
ജ്ഞാനനിഷ്ഠാതത്പരസ്യ നൈവ കർമോപയുജ്യതേ
കർമണോ ജ്ഞാനനിഷ്ഠായാ ന മിധ്യതി സഹസ്ഥിതിഃ 852
പരസ്പരവിരുദ്ധത്വാത്തയോർഭിന്നസ്വഭാവയോഃ
കർതൃത്വഭാവനാപൂർവം കർമ ജ്ഞാനം വിലക്ഷണം 853
ദേഹാത്മബുദ്ധേർവിച്ഛിത്ത്യൈ ജ്ഞാനം കർമ വിവൃദ്ധയേ
അജ്ഞാനമൂലകം കർമ ജ്ഞാനം തു ഭയനാശകം 854
ജ്ഞാനേന കർമണോ യോഗഃ കഥം സിദ്ധ്യതി വൈരിണാ
സഹയോഗോ ന ഘടതേ യഥാ തിമിരതേജസോഃ 855
നിമേഷോന്മേഷയോർവാപി തഥൈവ ജ്ഞാനകർമണോഹ്
പ്രതീചിം പശ്യതഃ പുംസാം കുതഃ പ്രചീവിലോകനം
പ്രത്യക്പ്രവണചിത്തസ്യ കുതഃ കർമണി യോഗ്യതാ 856
ജ്ഞാനൈകനിഷ്ഠാനിരതസ്യ ഭിക്ഷോ-
          ർനൈവാവകാശോƒസ്തി ഹി കർമതന്ത്രേ
തദേവ കർമാസ്യ തദേവ സന്ധ്യാ
          തദേവ സർവം ന തതോƒന്യദസ്തി 857
ബുദ്ധികൽപിതമാലിന്യക്ഷാലനം സ്നാനമാത്മനഃ
തേനൈവ ശുദ്ധിരേതസ്യ ന മൃദാ ന ജലേന ച 858
സ്വസ്വരൂപേ മനഃസ്ഥാനമനുഷ്ഠാനം തദിഷ്യതേ
കരണത്രയസധ്യം യത്തന്മൃഷാ തദസത്യതഃ 859
വിനിഷിധ്യാഖിലം ദൃശ്യം സ്വസ്വരൂപേണ യാ സ്ഥിതിഃ
സാ സന്ധ്യാ തദനുഷ്ഠാനം തദ്ദാനം തദ്ധി ഭോജനം 860
വിജ്ഞാതപരമാർഥാനാം ശുദ്ധസത്ത്വാത്മനാം സതാം
യതീനാം കിമനുഷ്ഠാനം സ്വാനുസന്ധിം വിനാപരം 861
തസ്മാത്ക്രിയാന്തരം ത്യക്ത്വാ ജ്ഞാനനിഷ്ഠാപരോ യതിഃ
സദാത്മനിഷ്ഠയാ തിഷ്ഠേന്നിശ്ചലസ്തത്പരായണഃ 862
കർതവ്യം സ്വോചിതം കർമ യോഗമാരോഢുമിച്ഛതാ
ആരോഹണം കുർവതസ്തു കർമ നാരോഹണം മതം 863
യോഗം സമാരോഹതി യോ മുമുക്ഷുഃ
         ക്രിയാന്തരം തസ്യ ന യുക്തമീഷത്
ക്രിയാന്തരാസക്തമനാഃ പതത്യസൗ
         താലദ്രുമാരോഹണകർതൃവദ്ധ്രുവം 864
യോഗാരൂഢസ്യ സിദ്ധസ്യ കൃതകൃത്യസ്യ ധീമതഃ
നാസ്ത്യേവ ഹി ബഹിർദൃഷ്ടിഃ കാ കഥാ തത്ര കർമണാം
ദൃശ്യാനുവിദ്ധഃ കഥിതഃ സമാധിഃ സവികൽപകഃ 865


   42 ശ്രുത്യവഗമ്യം തഥ്യം
ശുദ്ധോƒഹം ബുദ്ധോƒഹം പ്രത്യഗ്രൂപേണ നിത്യസിദ്ധോƒഹം
ശാന്തോƒഹമനന്തോƒഹം സതതപരാനന്ദസിന്ധുരേവാഹം 866
ആദ്യോƒഹമനാദ്യോƒഹം വാങ്മനസാ സാധ്യവസ്തുമാത്രോƒഹം
നിഗമവചോവേദ്യോƒഹമനവദ്യാഖണ്ഡബോധരൂപോƒഹം 867
വിദിതാവിദിതാന്യോƒഹം മായാതത്കാര്യലേശശൂന്യോƒഹം
കേവലദൃഗാത്മകോƒഹം സംവിന്മാത്രഃ സകൃദ്വിഭാതോƒഹം 868
അപരോƒഹമനപരോƒഹം ബഹിരന്തശ്ചാപി പൂർണ ഏവാഹം
അജരോƒഹമക്ഷരോƒഹം നിത്യാനന്ദോƒഹമദ്വിതീയോƒഹം 869
പ്രത്യഗഭിന്നഖണ്ഡം സത്യജ്ഞാദിലക്ഷണം ശുദ്ധം
ശ്രുത്യവഗമ്യം തഥ്യം ബ്രഹ്മൈവാഹം പരം ജ്യോതിഃ 870
ഏവം സന്മാത്രഗാഹിന്യാ വൃത്ത്യാ തന്മാത്രഗാഹകൈഃ
ശബ്ദൈഃ സമർപിതം വസ്തു ഭാവയേന്നിശ്ചലോ യതിഃ 871
കാമാദിദൃശ്യപ്രവിലാപപൂർവകം
          ശുദ്ധോƒഹമിത്യാദികശബ്ദമിശ്രഃ
ദൃശ്യേവ നിഷ്ഠസ്യ യ ഏഷ ഭാവഃ
          ശബ്ദാനുവിദ്ധഃ കഥിതഃ സമാധിഃ 872
ദൃശ്യാസ്യാപി ച സാക്ഷിത്വാത്സമുല്ലേഖനമാത്മനി
നിവർതകമനോവസ്ഥാ നിർവികൽപ ഇതീര്യതേ 873
സവികൽപസമാധിം യോ ദീർഘകാലം നിരന്തരം
സംസ്കാരപൂർവകം കുര്യാന്നിർവികൽപോƒസ്യ സിദ്ധ്യതി 874
നിർവികൽപകസമാധിനിഷ്ഠയാ
           തിഷ്ഠതോ ഭവതി നിത്യതാ ധ്രുവം
ഉദ്ഭവാദ്യപഗതിർനിരഗലാ
           നിത്യനിശ്ചലനിരതനിർവൃതിഃ 875
വിദ്വാനഹമിദമിതി വാ കിഞ്ചി-
           ദ്ബാഹ്യ്യാഭ്യന്തരവേദനശൂന്യഃ
സ്വാനന്ദാമൃതസിന്ധുനിമഗ്ന-
           സ്തൂഷ്ണീമാസ്തേ കശ്ചിദനന്യഃ 876
നിർവികൽപം പരം ബ്രഹ്മ യത്തസ്മിന്നേവ നിഷ്ഠിതാഃ
ഏതേ ധന്യാ ഏവ മുക്താ ജീവന്തോƒപി ബഹിർദൃശാം 877
യഥാ സമാധിത്രിതയം യത്നേന ക്രിയതേ ഹൃദി
തഥൈവ ബാഹ്യദേശേƒപി കാര്യം ദ്വൈതനിവൃത്തയേ 878
തത്പ്രകാരം പ്രവക്ഷ്യാമി നിശാമയ സമാസതഃ
അധിഷ്ഠനം പരം ബ്രഹ്മ സച്ചിദാനന്ദലക്ഷണം 879
തത്രാധ്യസ്തമിദം ഭാതി നാമരൂപാത്മകം ജഗത്
സത്ത്വം ചിത്ത്വം തഥാനന്ദരൂപം യദ്ബ്രഹ്മണസ്ത്രയം 880
അധ്യസ്തജഗതോ രൂപം നാമരൂപമിദം ദ്വയം
ഏതാനി സച്ചിന്ദാനന്ദനാമരൂപാണി പഞ്ച ച 881
ഏകീകൃത്യോച്യതേ മൂർഖൈരിദം വിശ്വമിതി ഭ്രമാത്
ശൈത്യം ശ്വേതം രസം ദ്രാവ്യം തരംഗ ഇതി നാമ ച 882
ഏകീകൃത്യ തരംഗോƒയമിതി നിർദിശ്യതേ യഥാ
ആരോപിതേ നാമരൂപേ ഉപേക്ഷ്യ ബ്രഹ്മണഃ സതഃ 883
സ്വരൂപമാത്രഗ്രഹണം സമാധിർബാഹ്യ ആദിമഃ
സച്ചിദാനന്ദരൂപസ്യ സകാശാദ്ബ്രഹ്മണോ യതിഃ 884
നാമരൂപേ പൃഥക്കൃത്വാ ബ്രഹ്മണ്യേവ വിലാപയൻ
അധിഷ്ഠാനം പരം ബ്രഹ്മ സച്ചിദാനന്ദമദ്വയം
യത്തദേവാഹമിത്യേവ നിശ്ചിതാത്മാ ഭവേദ്ധ്രുവം 885
ഇയം ഭൂർന സന്നാപി തോയം ന തേജോ
          ന വായുർന ഖം നാപി തത്കാര്യജാതം
യദേഷാമധിഷ്ഠാനഭൂതം വിശുദ്ധം
          സദേകം പരം സത്തദേവാഹമസ്മി 886
ന ശബ്ദോ ന രൂപം ന ച സ്പർശകോ വാ
          തഥാ ന രസോ നാപി ഗന്ധോ ന ചാന്യഃ
യദേഷാമധിഷ്ഠാനഭൂതം വിശുദ്ധം
          സദേകം പരം സത്തദേവാഹമസ്മി 887
ന സദ്ദ്രവ്യജാതം ഗുണാ ന ക്രിയാ വാ
          ന ജാതിർവിശേഷോ ന ചാന്യഃ കദാപി
യദേഷമധിഷ്ഠാനഭൂതം വിശുദ്ധം
          സദേകം പരം സത്തദേവാഹമസ്മി 888
ന ദേഹോ ന ചാക്ഷാണി ന പ്രാണവായു-
          ർമനോ നാപി ബുദ്ധിർന ചിത്തം ഹ്യഹന്ധീഃ
യദേഷമധിഷ്ഠാനഭൂതം വിശുദ്ധം
          സദേകം പരം സത്തദേവാഹമസ്മി 889
ന ദേശോ ന കാലോ ന ദിഗ്വാപി സത്സ്യാ-
          ന്ന വസ്ത്വന്തരം സ്ഥൂലസൂക്ഷ്മാദിരൂപം
യദേഷാമധിഷ്ഠാനഭൂതം വിശുദ്ധം
          സദേകം പരം സത്തദേവാഹമസ്മി 890
ഏതദ്ദൃശ്യം നാമരൂപാത്മകം യഃ
          അധിഷ്ഠാനം തദ്ബ്രഹ്മ സത്യം സദേതി
ഗച്ഛംസ്തിഷ്ഠന്വാ ശയാനോƒപി നിത്യം
          കുര്യാദ്വിദ്വാൻബാഹ്യദൃശ്യാനുവിദ്ധം 891
അധ്യസ്തനാമരൂപാദിപ്രവിലാപേന നിർമലം
അദ്വൈതം പരമാനന്ദം ബ്രഹ്മൈവാസ്മീതി ഭാവയേത് 892
നിർവികാരം നിരാകാരം നിരഞ്ജനമനാമയം
ആദ്യന്തരഹിതം പൂർണം ബ്രഹ്മൈവാഹം ന സംശയഃ 893
നിഷ്കലങ്കം നിരാതങ്കം ത്രിവിധച്ഛേദവർജിതം
ആനന്ദമക്ഷരം മുക്തം ബ്രഹ്മൈവാസ്മീതി ഭാവയേത് 894
നിർവിശേഷം നിരാഭാസം നിത്യമുക്തമവിക്രിയം
പ്രജ്ഞാനൈകരസം സത്യം ബ്രഹ്മൈവാസ്മീതി ഭാവയേത് 895
ശുദ്ധം ബുദ്ധം തത്ത്വസിദ്ധം പരം പ്രത്യഗഖണ്ഡിതം
സ്വപ്രകാശം പരാകാശം ബ്രഹ്മൈവാസ്മീതി ഭാവയേത് 896
സുസൂക്ഷ്മമസ്തിതാമാത്രം നിർവികൽപം മഹത്തമം
കേവലം പരമാദ്വൈതം ബ്രഹ്മൈവാസ്മീതി ഭാവയേത് 897
ഇത്യേവം നിർവികാദിശബ്ദമാത്രസമർപിതം
ധ്യായതഃ കേവലം വസ്തു ലക്ഷ്യേ ചിത്തം പ്രതിഷ്ഠതി 898


   43 സമാധിരകൽപകഃ
ബ്രഹ്മാനന്ദരസാവേശാദേകീഭൂയ തദാത്മനാ
വൃത്തേര്യാ നിശ്ചലാവസ്ഥാ സ സമാധിരകൽപകഃ 899
ഉത്ഥാനേ വാപ്യനുത്ഥാനേƒപ്യപ്രമത്തോ ജിതേന്ദ്രിയഃ
സമാധിഷട്കം കുർവീത സർവദാ പ്രയതോ യതിഃ 900
വിപരിതാർഥധീര്യാവന്ന നിഃശേഷം നിവർതതേ
സ്വരൂപസ്ഫുരണം യാവന്ന പ്രസിദ്ധ്യർഥനിർഗലം
താവത്സമാധിഷട്കേന നയേത്കാലം നിരന്തരം 901
ന പ്രമാദോƒത്ര കർതവ്യോ വിദുഷാ മോക്ഷമിച്ഛതാ
പ്രമാദേ ജൃംഭതേ മായാ സൂര്യാപായേ തമോ യഥാ 902
സ്വാനുഭൂതിം പരിത്യജ്യ ന തിഷ്ഠന്തി ക്ഷണം ബുധാഃ
സ്വാനുഭൂതൗ പ്രമാദോ യഃ സ മൃത്യുർന യമഃ സതാം 903
അസ്മിൻസമാധൗ കുരുതേ പ്രയാസം
         യസ്തസ്യ നൈവാസ്തി പുനർവികൽപഃ
സർവാത്മഭാവോƒപ്യമുനൈവ സിദ്ധേത്
         സർവാത്മഭാവഃ ഖലു കേവലത്വം 904
സർവാത്മഭാവോ വിദുഷോ ബ്രഹ്മവിദ്യാഫലം വിദുഃ
ജീവന്മുക്തസ്യ തസ്യൈവ സ്വാനന്ദാനുഭവഃ ഫലം 905
യോƒഹം മമേത്യാദ്യസദാത്മഗാഹകോ
           ഗ്രന്ഥിർലയം യാതി സ വാസനാമയഃ
സമാധിനാ നശ്യതി കർമബന്ധോ
           ബ്രഹ്മാത്മബോധോƒപ്രതിബന്ധ ഇഷ്യതേ 906
ഏഷ നിഷ്കണ്ടകഃ പന്ഥാ മുക്തേർബ്രഹ്മാത്മനാ സ്ഥിതേഃ
ശുദ്ധാത്മനാം മുമുക്ഷൂണാം യത്സദേകത്വദർശനം 907
തസ്മാത്ത്വം ചാപ്യപ്രമത്തഃ സമാധീ-
            ൻകൃത്വാ ഗ്രന്ഥിം സാധു നിർദഹ്യ യുക്തഃ
നിത്യം ബ്രഹ്മാനന്ദപീയൂഷസിന്ധൗ
            മജ്ജൻക്രീഡന്മോദമാനോ രമസ്വ 908


   44 യോഗഃ
നിർവികൽപ സമാധിര്യോ വൃത്തിർനൈശ്ചല്യലക്ഷണാ
തമേവ യോഗ ഇത്യാഹുര്യോഗശാസ്ത്രാർഥകോവിദാഃ 909
അഷ്ടാവംഗാനി യോഗസ്യ യമോ നിയമ ആസനം
പ്രാണായാമസ്തഥാ പ്രത്യാഹാരശ്ചാപി ച ധാരണാ 910
ധ്യാനം സമാധിരിത്യേവ നിഗദന്തി മനീഷിണഃ
സർവം ബ്രഹ്മേതി വിജ്ഞാനാദിന്ദ്രിയഗ്രാമസംയമഃ 911
യമോƒയമിതി സമ്പ്രോക്തോƒഭ്യസനീയോ മുഹുർമുഹുഃ
സജാതീയപ്രവാഹശ്ച വിജാതീയതിരസ്കൃതിഃ 912
നിയമോ ഹി പരാനന്ദോ നിയമാത്ക്രിയതേ ബുധൈഃ
സുഖേനൈവ ഭവേദ്യസ്മിന്നജസ്രം ബ്രഹ്മചിന്തനം 913
ആസനം തദ്വിജാനീയാദിതരത്സുഖനാശനം
ചിത്താദിസർവഭാവേഷു ബ്രഹ്മത്വേനൈവ ഭാവനാത് 914
നിരോധഃ സർവവൃത്തീനാം പ്രാണായാമഃ സ ഉച്യതേ
നിഷേധനം പ്രപഞ്ചസ്യ രേചകാഖ്യഃ സമീരണഃ 915
ബ്രഹ്മൈവാസ്മീതി യാ വൃത്തിഃ പൂരകോ വായുരീരിതഃ
തതസ്തദ്വൃത്തിനൈശ്ചല്യം കുംഭകഃ പ്രാണസംയമഃ 916
അയം ചാപി പ്രബുദ്ധാനാമജ്ഞാനാം പ്രാണപീഡനം
വിഷയേഷ്വാത്മതാം ത്യക്ത്വാ മനസശ്ചിതി മജ്ജനം 917
പ്രത്യാഹാരഃ സ വിജ്ഞേയോƒഭ്യസനീയോ മുമുക്ഷുഭിഃ
യത്ര യത്ര മനോ യാതി ബ്രഹ്മണസ്തത്ര ദർശനാത് 918
മനസോ ധാരണം ചൈവ ധാരണാ സാ പരാ മതാ
ബ്രഹ്മൈവാസ്മീതി സദ്വൃത്ത്യാ നിരാലംബതയാ സ്ഥിതിഃ 919
ധ്യാനശബ്ദേന വിഖ്യാതാ പരമാനന്ദദായിനി
നിർവികാര തയാ വൃത്ത്യാ ബ്രഹ്മാകാരതയാ പുനഃ 920
വൃത്തിവിസ്മരണം സമ്യക്സമാധിർധ്യാനസഞ്ജ്ഞികഃ
സമാധൗ ക്രിയമാണേ തു വിഘ്നാ ഹ്യായന്തി വൈ ബലാത് 921


   45 യോഗവിഘ്നാഃ
ജനുസന്ധ്യാനരാഹിത്യമാലസ്യം ഭോഗലാലസം
ഭയം തമശ്ച വിക്ഷേപസ്തേജസ്പന്ദശ്ച ശൂന്യതാ 922
ഏവം യദ്വിഘ്നബാഹുല്യം ത്യാജ്യം തദ്ബ്രഹ്മവിജ്ജനൈഃ
വിഘ്നാനേതാൻപരിത്യക്ത്വാ പ്രമാദരഹിതോ വശീ
സമാധിനിഷ്ഠയാ ബ്രഹ്മ സാക്ഷാദ്ഭവിതുമർഹസി 923


   46 സ്വാനുഭൂതിഃ
ഇതി ഗുരുവചനാച്ഛൃതിപ്രമാണാ-
          ത്പരമവഗമ്യ സ്വതത്ത്വമാത്മയുക്ത്യാ
പ്രശമിതകരണഃ സമാഹിതാത്മാ
          ക്വചിദചലാകൃതിരാത്മനിഷ്ഠിതോƒഭൂത് 924
ബഹുകാലം സമാധായ സ്വസ്വരൂപേ തു മാനസം
ഉത്ഥായ പരമാനന്ദാദ്ഗുരുമേത്യ പുനർമുദാ 925
പ്രമാണപൂർവകം ധീമാൻസഗദ്ഗദമുവാച ഹ
നമോ നമസ്തേ ഗുരവേ നിത്യാനന്ദസ്വരൂപിണേ 926
മുക്തസംഗായ ശാന്തായ ത്യക്താഹന്തായ തേ നമഃ
ദയാധാമ്നേ നമോ ഭൂമ്നേ മഹിമ്നഃ പാരമസ്യ തേ
നൈവാസ്തി യത്കടാക്ഷേണ ബ്രഹ്മൈവാഭവമദ്വയം 927
കിം കരോമി ക്വ ഗച്ഛാമി കിം ഗൃഹ്ണാമി ത്യജാമി കിം
യന്മയാ പൂരിതം വിശ്വം മഹാകൽപാംബുനാ യഥാ 928
മയി സുഖബോധപയോധൗ മഹതി ബ്രഹ്മാണ്ഡബുദ്ബുദസഹസ്രം
മായാമയേന മരുതാ ഭൂത്വാ ഭൂത്വാ പുനസ്തിരോധത്തേ 929
നിത്യാനന്ദസ്വരൂപോƒഹമാത്മാഹം ത്വദനുഗ്രഹാത്
പൂർണോƒഹമനവദ്യോƒഹം കേവലോƒഹം ച സദ്ഗുരോ 930
അകർതാഹമഭോക്താഹമവികാരോƒഹമക്രിയഃ
ആനന്ദഘന ഏവാഹമസംഗോƒഹം സദാശിവഃ 931
ത്വത്കടാക്ഷവരചാന്ദ്രചന്ദ്രികാപാതധൂതഭവതാപജഃ ശ്രമഃ
പ്രാപ്തവാനഹമഖണ്ഡവൈഭവാനന്ദമാത്മപദമക്ഷയം ക്ഷണാത് 932
ഛായയാ സ്പൃഷ്ടമുഷ്ണം വാ ശീതം വാ ദുഷ്ടു സുഷ്ഠു വാ
ന സ്പൃശത്യേവ യത്കിഞ്ചിത്പുരുഷം തദ്വിലക്ഷണം 933
ന സാക്ഷിണം സാക്ഷ്യധർമാ ന സ്പൃശന്തി വിലക്ഷണം
അവികാരമുദാസീനം ഗൃഹധർമാഃ പ്രദീപവത് 934
രവേര്യഥാ കർമണി സാക്ഷിഭാവോ
        വഹ്നേര്യഥാ വായസി ദാഹകത്വം
രജ്ജോര്യഥാരോപിതവസ്തുസംഗ-
        സ്തഥൈവ കൂടസ്ഥചിദാത്മനോ മേ 935
ഇത്യുക്ത്വാ സ ഗുരും സ്തുത്വാ പ്രശ്രയേണ കൃതാനതിഃ
മുമുക്ഷോരുപകാരായ പ്രഷ്ടവ്യാംശമപൃച്ഛത 936
ജീവന്മുക്തസ്യ ഭഗവന്നനുഭൂതേശ്ച ലക്ഷണം
വിദേഹമുക്തസ്യ ച മേ കൃപയാ ബ്രൂഹി തത്ത്വതഃ 937


   47 സപ്തഭൂമികാഃ
ശ്രീഗുരുഃ -
വക്ഷ്യേ തുഭ്യം ജ്ഞാനഭൂമികായാ ലക്ഷണമാദിതഃ
ജ്ഞാതേ യസ്മിംസ്ത്വയാ സർവം ജ്ഞാതം സ്യാത് പൃഷ്ടമദ്യ യത് 938
ജ്ഞാനഭൂമിഃ ശുഭേച്ഛാ സ്യാത്പ്രഥമാ സമുദീരിതാ
വിചാരണാ ദ്വിതീയാ തു തൃതീയാ തനുമാനസീ 939
സത്ത്വാപത്തിശ്ചതുർഥീ സ്യാത്തതോƒസംസക്തിനാമികാ
പദാർഥഭാവനാ ഷഷ്ഠീ സപ്തമീ തുര്യഗാ സ്മൃതാ 940
സ്ഥിതഃ കിം മൂഢ ഏവാസ്മി പ്രേക്ഷ്യോƒഹം ശാസ്ത്രസജ്ജനൈഃ
വൈരാഗ്യപൂർവമിച്ഛേതി ശുഭേച്ഛാ ചോച്യതേ ബുധൈഃ 941
ശാസ്ത്രസജ്ജനസമ്പർകവൈരാഗ്യാഭാസപൂർവകം
സദാചാരപ്രവൃത്തിര്യാ പ്രോച്യതേ സാ വിചാരണാ 942
വിചാരണാശുഭേച്ഛാഭ്യാമിന്ദ്രിയാർഥേഷ്വരക്തതാ
യത്ര സാ തനുതാമേതി പ്രോച്യതേ തനുമാനസീ 943
ഭൂമികാത്രിതയാഭ്യാസാച്ചിത്തേƒർഥവിരതേർവശാത്
സത്ത്വാത്മനി സ്ഥിതേ ശുദ്ധേ സത്ത്വാപതീരുദാഹൃതാ 944
ദശാചതുഷ്ടയാഭ്യാസാദസംസർഗഫലാ തു യാ
രൂഢസത്ത്വചമത്കാരാ പ്രോക്താ സംസക്തിനാമികാ 945
ഭൂമികാപഞ്ചികാഭ്യാസാത്സ്വാത്മാരാമതയാ ഭൃശം
ആഭ്യന്തരാണാം ബാഹ്യാനാം പദാർഥാനാമഭാവനാത് 946
പരപ്രയുക്തേന ചിരപ്രയത്നേനാവബോധനം
പദാർഥഭാവനാ നാമ ഷഷ്ഠീ ഭവതി ഭൂമികാ 947
ഷഡ്ഭൂമികാചിരാഭ്യാസാദ്ഭേദസ്യാനുപലംഭനാത്
യത്സ്വഭാവൈകനിഷ്ഠത്വം സാ ജ്ഞേയാ തുര്യഗാ ഗതിഃ 948


   48 ജ്ഞാനലക്ഷണം
ഇദം മമേവി സർവേഷു ദൃശ്യഭാവേഷ്വഭാവനാ
ജാഗ്രജ്ജാഗ്രദിതി പ്രാഹുർമഹാന്തോ ബ്രഹ്മവിത്തമാഃ 949
വിദിത്വാ സച്ചിദാനന്ദേ മയി ദൃശ്യ പരമ്പരാം
നാമരൂപപരിത്യാഗോ ജാഗ്രത്സ്വപ്നഃ സമീര്യതേ 950
പരിപൂർണ ചിദാകാശേ മയി ബോധാത്മതാം വിനാ
ന കിഞ്ചിദന്യദസ്തീതി ജാഗ്രത്സുപ്തിഃ സമീര്യതേ 951
മൂലാജ്ഞാനവിനാശേന കാരണാഭാസചേഷ്ടിതൈഃ
ബന്ധോ ന മേƒതിസ്വൽപോƒപി സ്വപ്നജാഗ്രദിതീര്യതേ 952
കാരണാജ്ഞാനനാശാദ്യദ്ദ്രഷ്ടൃദർശനദൃശ്യതാ
ന കാര്യമസ്തി തജ്ജ്ഞാനം സ്വപ്നസ്വപ്നഃ സമീര്യതേ 953
അതിസൂക്ഷ്മവിമർശേന സ്വധീവൃത്തിരചഞ്ചലാ
വിലീയതേ യദാ ബോധേ സ്വപ്നസുപ്തിരിതീര്യതേ 954
ചിന്മയാകാരമതയോ ധീവൃത്തിപ്രസരൈർഗതഃ
ആനന്ദാനുഭവോ വിദ്വൻ സുപ്തിജാഗ്രദിതീര്യതേ 955
വൃത്തൗ ചിരാനുഭൂതാന്തരാനന്ദാരുഭവസ്ഥിതൗ
സമാത്മതാം യോ യാത്യേഷ സുപ്തിസ്വപ്ന ഇതീര്യതേ 956
ദൃശ്യധീവൃത്തിരേതസ്യ കേവലീഭാവഭാവനാ
പരം ബോധൈകതാവാപ്തിഃ സുപ്തിസുപ്തിരിതീര്യതേ 957
പരബ്രഹ്മവദാഭാതി നിർവികാരൈകരൂപിണീഃ
സർവാവസ്ഥാസു ധാരൈകാ തുര്യാഖ്യാ പരികീർതിതാ 958
ഇത്യവസ്ഥാസമുല്ലാസം വിമൃശന്മുച്യതേ സുഖീ
ശുഭേച്ഛാദിത്രയം ഭൂമിഭേദാഭേദയുതം സ്മൃതം 959
യഥാവദ്ഭേദബുദ്ധേദം ജഗജ്ജാഗ്രദിതീര്യതേ
അദ്വൈതേ സ്ഥൈര്യമായാതേ ദ്വൈതേ ച പ്രശമം ഗതേ 960
ശയന്തി സ്വപ്നവല്ലോകം തുര്യഭൂമിസുയോഗതഃ
പഞ്ചമീം ഭൂമിമാരുഹ്യ സുഷുപ്തിപദനാമികാം 961
ശാന്താശേഷവിശേഷാംശസ്തിഷ്ഠേദദ്വൈതമാത്രകേ
അന്തർമുഖതയാ നിത്യം ഷഷ്ഠീം ഭൂമിമുപാശ്രിതഃ 962
പരിശ്രാന്തതയാ ഗാഢനിദ്രാ ലുരിവ ലക്ഷ്യതേ
കുർവന്നഭ്യാസമേതസ്യാം ഭൂമ്യാം സമ്യഗ്വിവാസനഃ 963
തുര്യാവസ്ഥാം സപ്തഭൂമിം ക്രമാത്പ്രാപ്നോതി യോഗിരാട്
വിദേഹമുക്തിരേവാത്ര തുര്യാതീതദശോച്യതേ 964
യത്ര നാസന്ന സച്ചാപി നാഹം നാപ്യനഹങ്കൃതിഃ
കേവലം ക്ഷീണമനന ആസ്തേƒദ്വൈതേƒതിനിർഭയഃ 965
അന്തഃശൂന്യോ ബഹിഃശൂന്യഃ ശൂന്യകുംഭ ഇവാംബരേ
അന്തഃപൂർണോ ബഹിഃപൂർണഃ പൂർണകുംഭ ഇവാർണവേ 966
യഥാസ്ഥിതമിദം സർവം വ്യവഹാരവതോƒപി ച
അസ്തം ഗതം സ്ഥിതം വ്യോമ സ ജീവന്മുക്ത ഉച്യതേ 967
നോദേതി നാസ്തമായാതി സുഖദുഃഖേ മനഃ പ്രഭാ
യദാപ്രാപ്തസ്ഥിതിര്യസ്യ സ ജീവന്മുക്ത ഉച്യതേ 968
യോ ജാഗർതി സുഷുപ്തിസ്ഥോ യസ്യ ജാഗ്രന്ന വിദ്യതേ
യസ്യ നിർവാസനോ ബോധഃ സ ജീവന്മുക്ത ഉച്യതേ 969
രാഗദ്വേഷഭയാദീനാമനുരൂപം ചരന്നപി
യോƒന്തർവ്യോമവദത്യച്ഛഃ സ ജീവന്മുക്ത ഉച്യതേ 970
യസ്യ നാഹങ്കൃതോ ഭാവോ ബുദ്ധിര്യസ്യ ന ലിപ്യതേ
കുർവതോƒകുർവതോ വാപി സ ജീവന്മുക്ത ഉച്യതേ 971
യഃ സമസ്താർഥജാലേഷു വ്യവഹാർഥപി ശീതലഃ
പരാർഥേഷ്വിവ പൂർണാത്മാ സ ജീവന്മുക്ത ഉച്യതേ 972
ദ്വൈതവർജിതചിന്മാത്രേ പദേ പരമപാവനേ
അക്ഷുബ്ധചിത്തവിശ്രാന്തഃ സ ജീവന്മുക്ത ഉച്യതേ 973
ഇദം ജഗദയം സോƒയം ദൃശ്യജാതമവാസ്തവം
യസ്യ ചിത്തേ ന സ്ഫുരതി സ ജീവന്മുക്ത ഉച്യതേ 974
ചിദാത്മാഹം പരാത്മാഹം നിർഗുണോƒഹം പരാത്പരഃ
ആത്മമാത്രേണ യസ്തിഷ്ഠേത്സ ജീവന്മുക്ത ഉച്യതേ 975
ദേഹത്രയാതിരിക്തോƒഹം ശുദ്ധചൈതന്യമസ്മ്യഹം
ബ്രഹ്മാഹമിതി യസ്യാന്തഃ സ ജീവന്മുക്ത ഉച്യതേ 976
യസ്യ ദേഹാദികം നാസ്തി യസ്യ ബ്രഹ്മേതി നിശ്ചയഃ
പരമാനന്ദപൂർണോ യഃ സ ജീവന്മുക്ത ഉച്യതേ 977
അഹം ബ്രഹ്മാസ്മ്യഹം ബ്രഹ്മാസ്മ്യഹം ബ്രഹ്മേതി നിശ്ചയഃ
ചിദഹം ചിദഹം ചേതി സ ജീവന്മുക്ത ഉച്യതേ 978


   49 വിദേഹമുക്തിഃ
ജീവന്മുക്തിപദം ത്യക്ത്വാ സ്വദേഹേ കാലസാത്കൃതേ
വിശ്ത്യദേഹമുക്തിത്വം പവനോƒസ്പന്ദതാമിവ 979
തതസ്തത്സംബഭൂവാസൗ യദ്ഗിരാമപ്യഗോചരം
യച്ഛുന്യവാദിനാം ശൂന്യം ബ്രഹ്മ ബ്രഹ്മവിദാം ച യത് 980
വിജ്ഞാനം വിജ്ഞാനവിദാം മലാനാം ച മലാത്മകം
പുരുഷഃ സാംഖ്യദൃഷ്ടീനാമീശ്വരോയോഗവാദിനാം 981
ശിവഃ ശിവഗമസ്ഥാനാം കാലഃ കാലൈകവാദിനാം
യത്സർവശാസ്ത്രസിദ്ധാന്തം യത്സർവഹൃദയാനുഗം
യത്സർവം സർവഗം വസ്തു തത്തത്ത്വന്തദസൗ സ്മിതഃ 982
ബ്രഹ്മൈവാഹം ചിദേവാഹമേവം വാപി ന ചിന്ത്യതേ
ചിന്മാത്രമേവ യസ്തിഷ്ഠേദ്വിദേഹോ മുക്ത ഏവ സഃ 983
യസ്യ പ്രപഞ്ചഭാനം ന ബ്രഹ്മാകാരമപീഹ ന
അതീതാതീതഭാവോ യോ വിദേഹോ മുക്ത ഏവ സഃ 984
ചിത്തവൃത്തിരതീതോ യശ്ചിത്തവൃത്ത്യാവഭാസകഃ
ചിത്തവൃത്തിവിഹീനോ യോ വിദേഹോ മുക്ത ഏവ സഃ 985
ജീവാത്മേതി പരാത്മേതി സർവചിന്താവിവർജിതഃ
സർവസങ്കൽപഹീനാത്മാ വിദേഹോ മുക്ത ഏവ സഃ 986
ഓങ്കാരവാച്യഹീനാത്മാ സർവവാച്യവിവർജിതഃ
അവസ്ഥാത്രയഹീനാത്മാ വിദേഹോ മുക്ത ഏവ സഃ 987
അഹിനില്വയനീസർപനിർമോകോ ജീവവർജിതഃ
വൽമീകേ പതിതസ്തിഷ്ഠേത്തം സർപോ നാഭിമന്യതേ 988
ഏവം സ്ഥൂലം ച സൂക്ഷ്മം ച ശരീരം നാഭിമന്യതേ
പ്രത്യഗ്ജ്ഞാനശിഖിധ്വസ്തേ മിഥ്യാജ്ഞാനേ സഹേതുകേ 989
നേതി നേതീത്യരൂപത്വാദശരീരോ ഭവത്യയം
വിശ്വശ്ച തൈജസശ്ചൈവ പ്രാജ്ഞശ്ചേതി ച തേ ത്രയം 990
വിരാങ് ഹിരണ്യഗർഭശ്ച ഈശ്വരശ്ചേതി ച തേ ത്രയം
ബ്രഹ്മാണ്ഡം ചൈവ പിണ്ഡാണ്ഡം ലോകാ ഭൂരാദയഃ ക്രമാത് 991
സ്വസ്വോപാധിലയാദേവ ലീയന്തേ പ്രത്യഗാത്മനി
തൂഷ്ണീമേവ തതസ്തൂഷ്ണീം തൂഷ്ണീം സത്യം ന കിഞ്ചന 992
കാലഭേദം വസ്തുഭേദം ദേശഭേദം സ്വഭേദകം
കിഞ്ചിദ്ഭേദം ന തസ്യാസ്തി കിഞ്ചിദ്വാപി ന വിദ്യതേ 993
ജീവേശ്വരേതി വാക്യേ ച വേദശാസ്ത്രേഷ്വഹം ത്വിതി
ഇദം ചൈതന്യമേവേത്യഹം ചൈതന്യമിത്യപി 994
ഇതി നിശ്ചയശൂന്യോ യോ വിദേഹോ മുക്ത ഏവ സഃ
ബ്രഹ്മൈവ വിദ്യതേ സാക്ഷാദ്വസ്തുതോƒവസ്തുതോƒപി ച 995
തദ്വിദ്യാവിഷയം ബ്രഹ്മ സത്യജ്ഞാനസുഖാത്മകം
ശാന്തം ച തദതീതം ച പരം ബ്രഹ്മ തദുച്യതേ 996
സിദ്ധാന്തോƒധ്യാത്മശാസ്ത്രാണാം സർവാപഹ്നവ ഏവ ഹി
നാവിദ്യാസ്തീഹ നോ മായാ ശാന്തം ബ്രഹ്മൈവ തദ്വിനാ 997
പ്രിയേഷു സ്വേഷു സുകൃതമപ്രിയേഷു ച ദുഷ്കൃതം
വിസൃജ്യ ധ്യാനയോഗേന ബ്രഹ്മാപ്യേതി സനാതനം 998
യാവദ്യവച്ച സദ്ബുദ്ധേ സ്വയം സന്ത്യജ്യതേƒഖിലം
താവത്താവത്പരാനന്ദഃ പരമാത്മൈവ ശിഷ്യതേ 999
യത്ര യത്ര മൃതോ ജ്ഞാനീ പരമാക്ഷരവിത്സദാ
പരേ ബ്രഹ്മണി ലീയേത ന തസ്യോത്കാന്തിരിഷ്യതേ 1000
യദ്യത്സ്വാമിമതം വസ്തു തത്ത്യജന്മോക്ഷമശ്നുതേ
അസങ്കൽപേന ശസ്ത്രേണ ഛിന്നം ചിത്തമിദം യദാ 1001
സർവം സർവഗതം ശാന്തം ബ്രഹ്മ സമ്പദ്യതേ തദാ
ഇതി ശ്രുത്വാ ഗുരോർവാക്യം ശിഷ്യസ്തു ഛിന്നസംശയഃ 1002
ജ്ഞാതജ്ഞേയഃ സമ്പ്രണമ്യ സദ്ഗുരോശ്ചരണാംബുജം
സ തേന സമനുജ്ഞാതോ യയൗ നിർമുക്തബന്ധനഃ 1003
ഗുരുരേഷ സദാനന്ദസിന്ധൗ നിർമഗ്നമാനസഃ
പാവയൻസുധാം സർവം വിചചാര നിരുത്തരഃ 1004
ഇത്യാചാര്യസ്യ ശിഷ്യസ്യ സംവാദേനാത്മലക്ഷണം
നിരൂപിതം മുമുക്ഷൂണാം സുഖബോധോപപത്തയേ 1005
സർവവേദാന്തസിദ്ധാന്തസാരസംഗ്രഹനാമകഃ
ഗ്രന്ഥോƒയം ഹൃദയഗ്രന്ഥിവിച്ഛിത്ത്യൈ രചിതഃ സതാം 1006
ഇതി സർവവേദാന്തസിദ്ധാന്തസാരസംഗ്രഹഃ