നാട്യശാസ്ത്രം/അദ്ധ്യായം9

←നാട്യശാസ്ത്രം

നാട്യശാസ്ത്രം രചന:ഭരതമുനി അദ്ധ്യായം 9

നാട്യശാസ്ത്രം→

അഥ നവമോƒധ്യായഃ
ഏവമേതച്ഛിരോനേത്രഭ്രുനാസോഷ്ഠകപോലജം
കർമ ലക്ഷണസംയക്തമുപാംഗാനാ ം മയോദിതം 1
ഹസ്തോരപാർശ്വജഠരകടീജംഘോരുപാദതഃ
ലക്ഷണം സമ്പ്രവക്ഷ്യാമി വിനിയോഗം ച തത്ത്വതഃ 2
ഹസ്താദീനാം പ്രവക്ഷ്യാമി കർമ നാട്യപ്രയോജകം
യഥാ യേനാഭിനേയം ച തന്മേ നിഗദതഃ ശൃണു 3
പതാകസ്ത്രിപതാകശ്ച തഥാ വൈ കർതരീമുഖഃ
അർധചന്ദ്രോ ഹ്യരാലശ്ച ശുകതുണ്ഡസ്തഥൈവ ച 4
മുഷ്ടിശ്ച ശിഖരാഖ്യശ്ച കപിത്ഥഃ ഖടകാമുഖഃ
സൂച്യാസ്യഃ പദ്മകോശശ്ച തഥാ വൈ സർപശീർഷകഃ 5
മൃഗശീർഷഃ പരോ ജ്ഞേയോ ഹസ്താഭിനയയോക്തൃഭിഃ
കാംഗുലകോƒലപദ്മശ്ച ചതുരോ ഭ്രമരസ്തഥ 6
ഹംസാസ്യോ ഹംസപക്ഷശ്ച സന്ദംശോ മുകുലസ്തഥാ
ഊർണനാഭസ്താമ്രചൂഡചതുർവിംശതിരീരിതാഃ 7
അസംയുതാഃ സംയുതാശ്ച ഗദതോ മേ നിബോധത
അഞ്ജലിശ്ച കപോതശ്ച കർകടഃ സ്വസ്തികസ്തഥാ 8
ഖടകാവർധമാനശ്ച ഹ്യുത്സംഗോ നിഷധസ്തഥാ
ദോലഃ പുഷ്പപുടശ്ചൈവ തഥാ മകര ഏവ ച 9
ഗജദന്തോƒവഹിത്ഥശ്ച വർധമാനസ്തഥൈവ ച
ഏതേ തു സംയുതാ ഹസ്താ മയാ പ്രോക്താസ്ത്രയോദശ 10
നൃത്തഹസ്താനതശ്ചോർധ്വ ഗദതോ മേ നിബോധത
ചതുരസ്രൗ തഥോദ്വൃത്തൗ തഥാ തലമുഖൗ സ്മൃതൗ 11
സ്വസ്തികൗ വിപ്രകീർണൗ ചാപ്യരാലഖടകാമുഖൗ
ആവിദ്ധവക്രൗ സൂച്യാസ്യൗ രേചിതാവർധരേചിതൗ 12
ഉത്താനാവഞ്ചിതൗ വാപി പല്ലവൗ ച തഥാ കരൗ
നിതംബൗ ചാപി വിജ്ഞേയൗ കേശബന്ധൗ തഥൈവ ച 13
സമ്പ്രോക്തൗ കരിഹസ്തൗ ച ലതാഖ്യൗ ച തഥൈവ ച
പക്ഷവഞ്ചിതകൗ ചൈവ പക്ഷപ്രദ്യോതകൗ തഥാ 14
ജ്ഞേയോ ഗരുഡപക്ഷൗ ച ഹംസപക്ഷൗ തഥൈവ ച
ഊർധ്വമണ്ഡലിനൗ ചൈവ പാർശ്വമണ്ഡലിനൗ തഥാ 15
ഉരോമണ്ഡലിനൗ ചൈവ ഉരഃപാർശ്വാർധമണ്ഡലൗ
മുഷ്ടികസ്വസ്തികൗ ചാപി നലിനീപദ്മകോശകൗ 16
അലപദ്മാവുൽബനൗ ച ലലിതൗ വലിതൗ തഥാ
സപ്തഷഷ്ടികരാ ഹ്യേതേ നാമതോƒഭിഹിതാ മയാ 17
യഥാ ലക്ഷണമേതേഷാം കർമാണി ച നിബോധത
പ്രസാരിതാഃ സമാഃ സർവാ യസ്യാംഗുല്യോ ഭവന്തി ഹി
കുഞ്ചിതശ്ച തഥാംഗുഷ്ഠഃ സ പതാക ഇതി സ്മൃതഃ 18
ഏഷ പ്രഹാരപാതേ പ്രതാപന നോദനേ പ്രഹർഷേ ച
ഗർവേƒപ്യഹമിതി തജ്ജ്ഞൈലലാടദേശോത്ഥിതഃ കാര്യഃ 19
ഏഷോƒഗ്നിവർഷധാരാനിരൂപണേ പുഷ്പവൃഷ്ടിപതനേ ച
സംയുതകരണഃ കാര്യഃ പ്രവിരലചലിതാംഗുലിർഹസ്തഃ 20
സ്വസ്തികവിച്യുതികരണാത് പല്ലവപുഷ്പോപഹാരശഷ്പാണി
വിരചിതമുർവീസംസ്ഥം യദ് ദ്രവ്യ തച്ച നിർദ്ദേശ്യം 21
സ്വസ്തികവിച്യുതികരണാത് പുനരേവാധോമുഖേന കർതവ്യം
സംവൃതവിവൃതം പാല്യം ഛന്നം നിബിഡം ച ഗോപ്യം ച 22
അസ്യൈവ ചാംഗുലീഭിരധോമുഖപ്രസ്ഥിതോത്ഥിതചലാഭിഃ
വായൂർമിവേഗവേലാക്ഷോഭശ്ചൗഘശ്ച കർതവ്യഃ 23
ഉത്സാഹനം ബഹു തഥാ മഹാജനപ്രാംശുപുഷ്കരപ്രഹതം
പക്ഷോത്ക്ഷേപാഭിനയം രേചകകരണേന ചാഭിനയേത് 24
പരിഘൃഷ്ടതലസ്ഥേന തു ധൗതം മൃദിതം പ്രമൃഷ്ടപിഷ്ടേ ച
പുനരേവ ശൈലധാരണമുദ്ഘാടനമേവ ചാഭിനയേത് 25
ഏവമേഷ പ്രയോക്തവ്യഃ സ്ത്രീപുംസാഭിനയേ കരഃ
പതാകാഭ്യാം തു ഹസ്താഭ്യാമഭിനേയഃ പ്രയോക്തൃഭിഃ 26
ദശാഖ്യശ്ച ശതാഖ്യശ്ച സഹസ്രാഖ്യസ്തഥൈവ ച
അതഃ പരം പ്രവക്ഷ്യാമി ത്രിപതാകസ്യ ലക്ഷണം 27
പതാകേ തു യദാ വക്രാƒനാമികാ ത്വംഗുലിർഭവേത്
ത്രിപതാകഃ സ വിജ്ഞേയഃ കർമ ചാസ്യ നിബോധത 28
ആവാഹനമവതരണം വിസർജനം വാരണം പ്രവേശശ്ച
ഉന്നാമനം പ്രണാമോ നിദർശനം വിവിധവചനം ച 29
മംഗല്യദ്രവ്യാണാം സ്പർശഃ ശിരസോƒഥ സന്നിവേശശ്ച
ഉഷ്ണീഷമുകുടധാരണം നാസാസ്യശ്രോത്രസംവരണം 30
അസ്യൈവ ചാംഗുലീഭ്യാമധോമുഖപ്രസ്ഥിതോത്ഥിതചലാഭ്യാം
ലഘുപവനസ്രോതോഭുജഗഭ്രമരാദികാൻ കുര്യാത് 31
അശ്രുപ്രമാർജനേ തിലകവിരചനം രോചനയാലംഭകം ച
ത്രിപതാകാനാമികയാ സ്പർശനമലകസ്യ കാര്യഞ്ച 32
സ്വസ്തികൗ ത്രിപതാകൗ തു ഗുരൂണാം പാദവന്ദനേ
വിച്യുതൗ ചലിതാവസ്ഥൗ കാര്യാവുദ്വാഹദർശനേ 33
പരസ്പരാഗ്രസംശ്ലിഷ്ടൗ കർതവ്യൗ നൃപദർശനേ
തിര്യക് സ്വസ്തികസ്ംബദ്ധൗ സ്യാതാം തൗ ഗ്രഹദർശനേ 34
തപസ്വിദർശനേ കാര്യാവൂർധ്വൗ ചാപി പരാങ്മുഖൗ
പരസ്പരാഭിമുഖൗ ച കർതവ്യൗ വരദർശനേ 35
ഉത്താനാധോമുഖൗ കാര്യാവഗ്രേ വക്ത്രസ്യ സംസ്ഥിതൗ
വഡവാനലസംഗ്രാമമകരാണാം ച ദർശനേ 36
അഭിനയാസ്ത്വനേനൈഅവ വാനരപ്ലവനോർമയഃ
പവനശ്ച സ്ത്രിയശ്ചൈവ നാട്യേ നാട്യവിചക്ഷണൈഃ 37
സംമുഖപ്രസൃതാംഗുഷ്ഠഃ കാര്യോ ബാലേന്ദുദർശനേ
പരാംഗ്മുഖസ്തു കർതവ്യോ യാനേ നൃണാം പ്രയോക്തൃഭിഃ 38
ത്രിപതാകേ യദാ ഹസ്തേ ഭവേത് പൃഷ്ഠാവലോകനീ
തർജനീ മധ്യമായാശ്ച തദാസൗ കർതരീമുഖഃ 39
പഥി ചരണരചനരഞ്ജനരംഗണകരണാന്യധോമുഖേനൈവ
ഊർധ്വമുഖേന തു കുര്യാത് ദഷ്ടം ശൃംഗം ച ലേഖ്യം ച 40
പതനമരണവ്യതിക്രമപരിവൃത്തവിതർകിത തഥ ന്യസ്തം
ഭിന്നവലിതേന കുര്യാത് കർതര്യാസ്യാംഗുലിമുഖേന 41
സംയുതകരണോ വ സ്യാദസംയുതോ വാ പ്രയുജ്യതേ തജ്ജ്ഞൈഃ
രുരുചമരമഹിഷസുരഗജവൃഷഗോപുരശൈലശിഖരേഷു 42
യസ്യാംഗുല്യസ്തു വിനതാഃ സഹാംഗുഷ്ഠേന ചാപവത്
സോƒർധചന്ദ്രോ ഹി വിജ്ഞേയഃ കരഃ കർമാസ്യ വക്ഷ്യതേ 43
ഏതേന ബാലതരവഃ ശശിലേഖാംബുകലശവലയാനി
നിർഘാടനമായസ്തം മധ്യൗപമ്യം ച പീനം ച 44
രശനാജഘനകടീനാമാനനതലപത്രകുണ്ഡലാദീനാം
കർതവ്യോ നാരീണാമഭിനയയോഗോƒർധചന്ദ്രേണ 45
ആദ്യാ ധനുർനതാ കാര്യാ കുഞ്ചിതാംഗുഷ്ഠകസ്തഥാ
ശേഷാ ഭിന്നോർധ്വവലിതാ ഹ്യരാലേƒംഗുലയഃ കരേ 46
ഏതേന സത്ത്വശൗണ്ഡീര്യവീര്യധൃതികാന്തിദിവ്യഗാംഭീയ്രം
ആശീർവാദാശ്ച തഥാ ഭാവാ ഹിതസഞ്ജ്ഞകാഃ കാര്യാഃ 47
ഏതേന പുനഃ സ്ത്രീണാം കേശാനാം സംഗ്രഹോത്കർഷൗ
സർവാംഗികം തഥൈവ ച നിർവർണനമാത്മനഃ കാര്യം 48
കൗതുകവിവാഹയോഗം പ്രദക്ഷിണേനൈവ സമ്പ്രയോഗം ച
അംഗുല്യഗ്രസ്വസ്തികയോഗാൻ പരിമണ്ഡലേനൈവ 49
പ്രാദ്ക്ഷിണ്യ< പരിമണ്ഡലം ച കുര്യാൻ മഹാജനം ചൈവ
യച്ച മഹീതലരചിതം ദ്രവ്യം തച്ചാഭിനേയം സ്യാത് 50
ആഹ്വാനേ ച നിവാരണനിർമാണേ ചാപ്യനേകവചനേ ച
സ്വേദസ്യാ ചാപനയനേ ഗന്ധാഘ്രാണേ ശുഭഃ ശുഭേ ചൈഷ 51
ത്രിപതാകഹസ്തജാനി തു പൂർവം യാന്യഭിഹിതാനി കർമാണി
താനി ത്വരാലയോഗാത് സ്ത്രീഭിഃ സമ്യക് പ്രയോജ്യാനി 52
അരാലസ്യ യദാ വക്രാƒനാമികാത്വംഗുലിർഭവേത്
ശുകതുണ്ഡസ്തു സ കരഃ കർമ ചാസ്യ നിബോധത 53
ഏതേന ത്വഭിനേയം നാഹം ന ത്വം ന കൃത്യമിതി ചാര്യേ
ആവാഹനേ വിസർഗേ ധിഗിതി വചനേ ച സാവജ്ഞം 54
അംഗുല്യോ യസ്യ ഹസ്തസ്യ തലമധ്യേഗ്രസംസ്ഥിതാഃ
താസാമുപരി ചാംഗുഷ്ഠഃ സഃ മുഷ്ടിരിതി സഞ്ജ്ഞിതഃ 55
ഏഷ പ്രഹാരേ വ്യായാമേ നിർഗമേ പീഡനേ തഥാ
സംവാഹനേƒസിയഷ്ടീനാം കുന്തദണ്ഡഗ്രഹേ തഥാ 56
അസ്യൈവ തു യദാ മുഷ്ടേരൂർധ്വോംഗുഷ്ഠഃ പ്രയുജ്യതേ
ഹസ്തഃ സ ശിഖരോ നാമ തദാ ജ്ഞേയഃ പ്രയോക്തൃഭിഃ 57
രശ്മികുശാങ്കുശധനുഷാം തോമരശക്തിപ്രമോക്ഷണേ ചൈവ
അധരോഷ്ഠപാദരഞ്ജനമലകസ്യോത്ക്ഷേപണം ചൈവ 58
അസ്യൈവ ശിഖരാഖ്യസ്യ ഹ്യംഗുഷ്ഠകനിപീഡിതാ
യദാ പ്രദേശിനീ വക്രാ സ കപിത്ഥസ്തദാ സ്മൃതഃ 59
അസിചാപചക്രതോമരകുന്തഗദാശക്തിവജ്രബാണാനി
ശസ്ത്രാണ്യഭിനേയാനി തു കാര്യം സത്യം ച പഥ്യം ച 60
ഉത്ക്ഷിപ്തവക്രാ തു യദാനാമികാ സകനീയസീ
അസ്യൈവ തു കപിത്ഥസ്യ തദാസോ ഖടകാമുഖഃ 61
ഹോത്രം ഹവ്യം ഛത്രം പ്രഗ്രഹപരികർഷണം വ്യജനകഞ്ച
ആദർശധാരണം ഖണ്ഡനം തഥാ പേഷണം ചൈവ 62
ആയതദണ്ഡഗ്രഹണം മുക്താപ്രാലംബസംഗ്രഹം ചൈവ
സ്രഗ്ദാമപുഷ്പമാലാ വസ്ത്രാന്താലംബനം ചൈവ 63
മന്മഥശരാവകർഷ്ണപുഷ്പവചയപ്രതോദകാര്യാണി
അങ്കുശരജ്വാകർഷണസ്ത്രീദർശനമേവ കാര്യം ച 64
ഖടകാഖ്യേ യദാ ഹസ്തേ തർജനീ സമ്പ്രസാരിതാ
ഹസ്തഃ സൂചീമുഖോ നാമ തദാ ജ്ഞേയഃ പ്രയോക്തൃഭിഃ 65
അസ്യ വിവിധാൻ യോഗാൻ വക്ഷ്യാമി സമാസതഃ പ്രദേശിന്യാഃ
ഊർധ്വനതലോലകമ്പിതവിജൃംഭിതോദ്വാഹിതചലായാഃ 66
ചക്രം തഡിത്പതാകാമഞ്ജര്യഃ കർണചൂലികാശ്ചൈവ
കുടിലഗതയശ്ച സർവേ നിർദേശ്യാഃ സാധുവാദാശ്ച 67
ബാലോരഗബല്യവധൂപദീപവല്ലീലതാശിഖണ്ഡാശ്ച
പരിപതനവക്രമണ്ഡലമഭിനേയാന്യൂർധ്വലോലിതയാ 68
വദനാമ്യാസേ കുഞ്ചിതവിജൃംഭിതാ വാക്യരൂപണേ കാര്യാ
ഭൂയശ്ചോർധ്വവിരചിതാ താരാഘോണൈകദണ്ഡയഷ്ടിഷു ച
വിനതാഃ ച പുനഃ കാര്യാ ദംഷ്ട്രിഷു ച തഥാസ്യയോഗേന 69
പുനരപി മണ്ഡലഗതയാ സർവഗ്രഹണം തഥൈവ ലോകസ്യ
പ്രണതോന്തേഏ ച കാര്യേ ഹ്യാദ്യേ ദീർഘേ ച ദിവസേ ച 70
[ശ്രവണാഭ്യാസേ വക്രാ വിജൃംഭണാ വാക്യരൂപണാവസരേ ]
മേതി വദേതി ച യോജ്യാ പ്രസാരിതോത്കമ്പിതോത്താനാ 71
കാര്യാ പ്രകമ്പിത രോവദർശന സ്വേദരൂപണേ ചൈവ
കുന്തലകുണ്ഡലാംഗദഗണ്ഡാശ്രയേƒഭിനയ 72
ഗർവേƒഹമിതി ലലാടേ രിപുദർശനേ തഥൈവ ച ക്രോധേ
കോƒസാവിതി നിർദേശേƒഥ കർണകണ്ഡുനയനേ ചൈവ 73
സംയുക്താ സംയോഗേ കാര്യാ വിശ്ലേഷിതാ വിയോഗേ ച
കലഹേ സ്വസ്തികയുപതാം പരസ്പരോത്പീഡിതാ ബന്ധേ 74
ദ്വാഭ്യാം തു വാത്മപാർശ്വേ ദക്ഷിണതോ നിനനിശാവസാനാനി
അഭിമുഖപരാങ്മുഖാഭ്യാം വിശ്ലിഷ്ടാഭ്യാം പ്രയുഞ്ജീത 75
പുനരപി ച ഭ്രമിതാഗ്രരൂപാ ശിലാവർതയന്ത്രശൈലേഷു
പരിവേഷണേ തഥൈവ ഹി കാര്യാ ചാധോമുഖീ നിത്യം 76
ശ്ലിഷ്ടാ ലലാടപട്ടേഷ്വധോമുഖീ ശംഭുരൂപണേ കര്യാ
ശകസ്യാപ്യുത്താനാ തജ്ജ്ഞൈസ്തിര്യക്സ്ഥിതാ കാര്യാ 77
ദ്വാഭ്യാം സന്ദർശയേന്നിത്യം സമ്പൂർണ ചന്ദ്രമണ്ഡലം
ശ്ലിഷ്ടാ ലലാടേ ശക്രസ്യ കാര്യാ ഹ്യുത്താനസംശ്രയാ 78
പരിമണ്ഡലം ഭ്രമിതതയാ മണ്ഡലമാദർശയേച്ച ചന്ദ്രസ്യ
ഹരനയനേ ച ലലാടേ ശക്രസ്യƒപ്യുഗുത്താനാ 79
യസ്യാംഗുല്യസ്തു വിതതാഃ സഹാംഗുഷ്ഠേന കുഞ്ചിതാഃ
ഊർധ്വാ ഹ്യസംഗതാഗ്രാശ്ച സ ഭവേത് പദ്മകോശകഃ 80
ബില്വകപിത്ഥഫലാനാം ഗ്രഹണേ കുചദർശനശ്ച നാരീണാം
ഗ്രഹണേ ഹ്യാമിഷലാഭേ ഭവന്തി താഃ കുഞ്ചിതാഗ്രാസ്തു 81
ബഹുജാതിബീജപൂരകമാമിഷഖണ്ഡം ച നിർദേശ്യം
ദേവാർചനബലിഹരണേ സമുദ്ഗകേ സാഗ്രപിണ്ഡദാനേ ച
കാര്യഃ പുഷ്പപ്രകരശ്ച പദ്മകോശേന ഹസ്തേന 82
മണിബന്ധനവിശ്ലിഷ്ടാഭ്യാം പ്രവിരലചലിതാംഗുലികരാഭ്യാം
കാര്യോ വിവർതിതാഭ്യാം വികസിതകമലോത്പലാവിനയഃ 83
അംഗുല്യഃ സംഹതാഃ സർവാഃ സഹാംഗുഷ്ഠേന യസ്യ ച
തഥാ നിമ്നതലശ്ചൈവ സ തു സർപശിരാഃ കരഃ 84
ഏഷഃ സലിലപ്രദാനേ ഭുജഗതൗ തോയസേചനേ ചൈവ
ആസ്ഫോടനേ ച യോജ്യഃ കരികുംഭാസ്ഫാലനാദ്യേഷു 85
അധോമുഖീനാം സർവാസാമംഗുലീനാം സമാഗമഃ
കനിഷ്ഠാംഗുഷ്ഠകാവൂർധ്വോ സ ഭവേത് മൃഗശീർഷകഃ 86
ഇഹ സാമ്പ്രതമസ്ത്യദ്യ ശക്തേശ്ചോല്ലാസനേƒക്ഷപാതേ ച
സ്വേദാപമാർജനേഷു ച കുട്ടമിതേ പ്രചലിതസ്തു ഭവേത് 87
ത്രേതാഗ്നിസംസ്ഥിതാ മധ്യാ തർജന്യാംഗുഷ്ഠകാ യദാ
കാംഗുലോƒനാമികാ വക്രാ യദാശ്ചോർധ്വാ കനീയസീ 88
ഏതേന തരുണഫലാനി നാനാവിധാനി ച ലഘൂനി
കാര്യാനി രോഷജാനി സ്ത്രീവചാന്യംഗുലിക്ഷേപൈഃ 89
മരകതവൈദൂര്യാദേഃ പ്രദർശനം സുമനസാം ച കർതവ്യം
ഗ്രാഹ്യം മരാലപദമിതി തജ്ജ്ഞൈരേവ പ്രയോഗേഷു 90
ആവർതിതാഃ കരതലേ യസ്യാംഗുല്യോ ഭവന്തി ഹി
പാർശ്വാഗതവികീർണാശ്ച സ ഭവേദലപല്ലവഃ 91
പ്രതിഷേധകൃതേ യോജ്യഃ കസ്യ ത്വന്നാസ്തി ശൂന്യവചനേഷു
പുനരാത്മോപന്യാസഃ സ്ത്രീണാമേതേന കർതവ്യഃ 92
തിസ്രഃ പ്രസാരിതാ യത്ര തഥാ ചോർധ്വാ കനീയസീ
താസാം മധ്യേ സ്ഥിതോംഗുഷ്ഠഃ സ കരശ്ചതുരസ്മൃതഃ 93
നയവിനയനിയമസുനിതുണബാലാതുരസത്യകൈതവാർഥേഷു
വാക്യേ യുക്തേ പഥ്യേ സത്യേ പ്രശമേ ച വിനിയോജ്യഃ 94
ഏകേന ദ്വാഭ്യാം വാ കിഞ്ചിന്മണ്ഡലകൃതേന ഹസ്തേന
വികൃതവിചാരിതചരിതം വിതർകിതം ലജ്ജിതം ചൈവ 95
നയനൗപമ്യം പദ്മദലരൂപണം ഹരിണകർണനിർദേശഃ
സംയുതകരണേനൈവ തു ചരേണൈതാനി കുർവീത 96
ലീലാ രതീ രുചി ച സ്മൃതിബുദ്ധിവിഭാവനാഃ ക്ഷമാം പുഷ്ടിം ച
സഞ്ജ്ഞാമാത്രം പ്രണയം വിചാരണം സംഗതം ശൗചം 97
ചാതുര്യം മാധുര്യം ദാക്ഷിണ്യം മാർദവം സുഖം ശീലം
പ്രശ്നം വാർതായുക്തിം വേഷം മൃദുശാദ്വലം സ്തോകം 98
വിഭവാവിഭൗ സുരതം ഗുണാഗുണൗ യൗവനം ഗൃഹാൻ ദാരാൻ
നാനാവർണാശ്ച തഥാ ചതുരേണൈവം പ്രയുഞ്ജീത 99
സിതമൂർധ്വേന തു കുര്യാത് രക്തം പീതം ച മണ്ഡലകൃതേന
പരിമുദിതേന തു നീലം വർണാശ്ചതുരേണ ഹസ്തേന 100
മധ്യമാംഗുഷ്ഠസന്ദംശോ വക്രാ ചൈവ പ്രദേശിനീ
ഊർധ്വമന്യേ പ്രകീർണേ ച ദ്വ്യംഗുല്യൗ ഭ്രമരേ കരേ 101
പദ്മോത്പലകുമുദാനാമന്യേഷാം ചൈവ ദീർഘവൃന്താനാം
പുഷ്പാണാം ഗ്രഹണവിധിഃ കർതവ്യഃ കർണപുരശ്ച 102
വിച്യുതശ്ച സശബ്ദശ്ച കാര്യോ നിർഭത്സനാദിഷു
ബാലാലാപേ ച ശീഘ്രേ ച താലേ വിശ്വാസനേ തഥാ 103
തർജനീമധ്യമാംഗുഷ്ഠാസ്ത്രേതാഗ്നിസ്ഥാ നിരന്തരാഃ
ഭവേയുർഹംസവക്ത്രസ്യ ശേഷേ ദ്വേ സമ്പ്രസാരിതേ 104
ശ്ലക്ഷ്ണാൽപശിഥിലലാഘവനിസ്സാരാർഥേ മൃദുത്വയോഗേഷു
കാര്യോƒഭിനയവിശേഷഃ കിഞ്ചിത്പ്രസ്യന്ദിതാഗ്രേണ 105
സമാഃ പ്രസാരിതാസ്തിസ്രസ്തഥാ ചോർധ്വാ കനീയസീ
അംഗുഷ്ഠഃ കുഞ്ചിതശ്ചൈവ ഹംസപക്ഷ ഇതി സ്മൃതഃ 106
ഏഷ ച നിവാപസലിലേ ദാതവ്യേ ഗണ്ഡസംശ്രയേ ചൈവ
കാര്യഃ പ്രതിഗ്രഹാചമനഭോജനാർഥേഷു വിപ്രാണാം 107
ആലിംഗനേ മഹാസ്തംഭദർശനേ രോമഹർഷണേ ചൈവ
സ്പർശേƒനുലേപനാർഥേ യോജ്യഃ സംവാഹനേ ചൈവ 108
പുനരേവ ച നാരീണാം സ്തനാന്തരസ്ഥേന വിഭ്രമവിശേഷാഃ
കാര്യാ യഥാരസം സ്യുർദുഃഖേ ഹനുധാരണേ ചൈവ 109
തർജന്യംഗുഷ്ഠസന്ദംശസ്ത്വ ഹ്യരാലസ്യ യഥാ ഭവേത്
ആഭുഗ്നതലമധ്യസ്ഥഃ സ സന്ദംശ ഇതി സ്മൃതഃ 110
സന്ദംശസ്ത്രിവിധോ ജ്ഞേയ ഹ്യഗ്രജോ മുഖജസ്തഥാ
തഥാ പാർശ്വഗതശ്ചൈവ രസഭാവോപബൃംഹിതഃ 111
പുഷ്പാപചയഗ്രഥനേ ഗ്രഹണേ തൃണപർണകേശസൂത്രാണാം
ശല്യാവയവഗ്രഹണാപകർഷണേ ചാഗ്രസന്ദംശഃ 112
വൃന്താത് പുഷ്പോദ്ധരണം വർതിശലാകാദിപൂരണം ചൈഅവ
ധിഗിതി ച വചനം രോഷേ മുഖസന്ദംശസ്യ കർമാണി 113
യജ്ഞോപവീതധാരണവേധനഗുണസൂക്ഷ്മബാണലക്ഷ്യേഷു
യോഗേ ധ്യാനേ സ്തോകേ സംയുക്തകരണസ്തു കർതവ്യഃ 114
പേശലകുത്സാസൂയാദോഷവചനേ ച വാമഹസ്തേന
കിഞ്ചിദ് വിവർതിതകരാഗ്രഃ പ്രയുജ്യതേ പാർശ്വസന്ദംശഃ 115
ആലേഖ്യനേത്രരഞ്ജനവിതർകവന്തപ്രവാലരചനേ ച
നിഷ്പീഡനം തഥാലക്തകസ്യ കാര്യ ച നാരീഭിഃ 116
സമാഗതാഗ്രാഃ സഹിതാ യസ്യാംഗുല്യോ ഭവന്തി ഹി
ഊർധ്വാ ഹംസമുഖസ്യേവ സ ഭവേന്മുകുലഃ കരഃ 117
ദേവാർച്ചനബലികരണേ പദ്മോത്പലകുമുദരൂപണേ ചൈവ
വിടചുംബനേ ച കാര്യോ വികുത്സിതേ വിപ്രകീർണശ്ച 118
ഭോജനഹിരണ്യഗണനാമുഖസങ്കോചപ്രദാനശീഘ്രേഷു
മുകുലിതകുസുമേഷു ച തഥാ തജ്ജ്ഞൈരേഷ പ്രയോക്തവ്യഃ 119
പദ്മകോശസ്യ ഹസ്തസ്യ ഹ്യംഗുല്യഃ കുഞ്ചിതാ യദാ
ഊർണനാഭഃ സ വിജ്ഞേയഃ കേശചൗര്യഗ്രഹാദിഷു 120
ശിരഃ കണ്ഡൂയനേ ചൈവ കുഷ്ഠവ്യാധിനിരൂപണേ
സംഹവ്യാഘ്രേഷ്വഭിനയഃ പ്രസ്തരഗ്രഹണേ തഥാ 121
മധ്യമാംഗുഷ്ഠസന്ദംശോ വക്രാ ചൈവ പ്രദേശിനീ
ശേഷേ തലസ്ഥേ കർതവ്യേ താമ്രചൂലകരേƒംഗുലീ 122
വിച്യുതശ്ച സശബ്ദശ്ച കാര്യോ നിർഭത്സനാദിഷു
താലേ വിശ്വസനേ ചൈവ ശീഘ്രാർഥേ സഞ്ജ്ഞിതേഷു ച 123
തഥാ കലാസു കാഷ്ഠാസു നിമേഷേ തു ക്ഷണേ തഥാ
ഏശ ഏവ കരഃ കാര്യോ ബാലാലാപനിമന്ത്രണേ 124
അഥവാ അംഗുല്യഃ സംഹിതാ വക്രാ ഉപര്യുംഗുഷ്ഠപീഡിതാഃ
പ്രസാരിതാ കനീഷ്ഠാച താമ്രചൂഡഃ കരഃ സ്മൃതഃ 125
ശതം സഹസ്രം ലക്ഷം ച കരേണൈകേന യോജയേത്
ക്ഷിപ്രമുക്താംഗുലീഭിസ്തു സ്ഫുലിംഗാൻ വിപ്രുഷസ്തഥാ 126
അസംയുതാഃ കരാ ഹ്യേതേ മയാ പ്രോക്താ ദ്വിജോത്തമാഃ
അതശ്ച സംയുതാൻ ഹസ്താൻ ഗദതോ മേ നിബോധത 127
പതാകാഭ്യാം തു ഹസ്താഭ്യാം സംശ്ലേഷാദഞ്ജലിഃ സ്മൃതഃ
ദേവതാനാം ഗുരൂണാം ച മിത്രാണാം ചാഭിവാദനേ 128
സ്ഥാനാന്യസ്യ പുനസ്ത്രീണി വക്ഷോ വക്ത്രം ശിരസ്തഥാ
ദേവതാനാം ശിരഃസ്ഥസ്തു ഗുരൂണാമാസ്യസംസ്ഥിതഃ
വക്ഷസ്ഥശ്ചൈവ മിത്രാണാം സ്ത്രീണാം ത്വനിയതോ ഭവേത് 129
ഉഭാഭ്യാമപി ഹസ്താഭ്യാമന്യോƒന്യം പാർശ്വസംഗ്രഹാത്
ഹസ്തഃ കപോതകോ നാമ കർമ ചാസ്യ നിബോധത 130
ഏഷ വിനയാഭ്യുപഗമേ പ്രണാമകരണേ ഗുരോശ്ച സംഭാഷേ
ശീതേ ഭയേ ച കാര്യോ വക്ഷഃസ്ഥഃ കമ്പിതഃ സ്ത്രീഭിഃ 131
അയമേവാംഗുലിപരിഘൃഷ്യമാണമുക്തസ്തു ഖിന്നവാക്യേഷു
ഏതാവദിതി ച കാര്യോ നേദാനീം കൃത്യമിതി ചാർഥേ 132
അംഗുല്യോ യസ്യ ഹസ്തസ്യ ഹ്യന്യോന്യാന്തരനിസ്സൃതാഃ
സ കർകട ഇതി ജ്ഞേയഃ കരഃ കർമ ച വക്ഷ്യതേ 133
ഏഷ മദനാംഗമർദേ സുപ്തോത്ഥിതവിജൃംഭണേ ബൃഹദ്ദേഹേ
ഹനുധാരണേ ച യോജ്യഃ ശംഖഗ്രഹണേƒർഥതത്ത്വജ്ഞൈഃ 134
മണിബന്ധവിന്യസ്താവരാലൗ സ്ത്രീപ്രയോജിതൗ
ഉത്താനൗ വാമപാർശ്വസ്ഥൗ സ്വസ്തികഃ പരികീർതിതഃ 135
സ്വസ്തികവിച്യുഇതികരണാദ് ദിശോ ഘനാഃ ഖം വനം സമുദ്രാശ്ച
ഋതവോ മഹീ തഥൗഘം വിസ്തീർണം ചാഭിനേയം സ്യാത് 136
ഖടകഃ ഖടകേ ന്യസ്തഃ ഖടകാവർധമാനകഃ
ശൃംഗാരാർഥേഷു യോക്തവ്യഃ പ്രണാമകരണേ തഥാ 137
അന്യേ - കുമുദീതാലവൃന്തേഷു കർതവ്യശ്ഛത്രധരണേ ഇതി 138
അരാലൗ തു വിപര്യസ്താവുത്താനൗ വർധമാനകൗ
ഉത്സംഗ ഇതി വിജ്ഞേയഃ സ്പർശസ്യ ഗ്രഹണേ കരഃ 139
സനിഷ്പേഷകൃതേ ചൈവ രോമാമർഷകൃതേƒപി ച
നിഷ്പീഡിതഃ പുനശ്ചൈവ സ്ത്രീണാമീർഷ്യാകൃതേ ഭവേത് 140
മുകുലം തു യദാ ഹസ്തം കപിത്ഥഃ പരിചേഷ്ടയേത്
സ മന്തവ്യസ്തദാ ഹസ്തോ നിഷധൗ നാമ നാമതഃ 141
സംഗ്രഹപരിഗ്രഹൗ ധാരണം ച സമയശ്ച സത്യവചനം ച
സങ്ക്ഷേപഃ സങ്ക്ഷിപ്തം നിപീഡിതേനാഭിനേതവ്യം 142
ശിഖരസ്തു യദാ ഹസ്തോ മൃഗശീർഷേണ പീഡിതഃ
നിഷധോ നാമ വിജ്ഞേയഃ സ ഭയാർതേ വിധീയതേ 143
ഗൃഹീത്വാഅ വാമഹസ്തേന കർപുരാഭ്യന്തരേ ഭുജം
ദക്ഷിണം ചാപി വാമസ്യ കർപുരാഭ്യന്തരേ ന്യസേത് 144
സ ചാപി ദക്ഷിണോ ഹസ്തഃ സമ്യങ് മുഷ്ടീകൃതോ ഭവേത്
ഇത്യേഷ നിഷധോ ഹസ്തഃ കർമ ചാസ്യ നിബോധത 145
ഏതേന ധൈര്യമദഗർവസൗഷ്ഠവൗത്സുക്യവിക്രമാടോപാഃ
അഭിമാനാവഷ്ടംഭഃ സ്തംഭസ്ഥൈര്യാദയ കാര്യാഃ 146
ജ്ഞേയോ വൈ നിഷധോ നാമ ഹംസപക്ഷൗ പരാംഗമുഖൗ
ജാലവാതായനാദീനാം പ്രയോക്തവ്യോƒഭിഘട്ടനേ 147
അംസൗ പ്രശിഥിലൗ മുക്തൗ പതാകൗ തു പ്രലംബിതൗ
യദാ ഭവേതാം കരണേ സ ദോല ഇതി സഞ്ജ്ഞിതഃ 148
സംഭ്രമവിഷാദമൂർച്ഛിതമദാഭിഘാതേ തഥൈവ ചാƒവേഗേ
വ്യാധിപ്ലുതേ ച ശസ്ത്രക്ഷതേ ച കാര്യോƒഭിനയോഗഃ 149
യസ്തു സർപശിരാഃ പ്രോക്തസ്തസ്യാംഗുലിനിരന്തരഃ
ദ്വിതീയഃ പാർശ്വസംശ്ലിഷ്ടഃ സ തു പുഷ്പപുടഃ സ്മൃതഃ 150
ധാന്യഫലപുഷ്പസദൃശാന്യനേന നാനാവിധാനി യുക്താനി
ഗ്രാഹ്യാണ്യുപനേയാനി ച തോയാനയനാപനയനേ ച 151
പതാകൗ തു യദാ ഹസ്താവൂര്ര്ധാംഗുഷ്ഠാവധോമുഖൗ
ഉപര്യുപരി വിന്യസ്തൗ തദാ സ മകരഃ കരഃ 152
സിംഹവ്യാലദ്വിപിപ്രദർശനം നക്രമകരമത്സ്യാനാം
യേ ചാന്യേ ക്രവ്യാദാ ഹ്യഭിനേയാസ്തേƒർഥയോഗേന 153
കൂർപരാംസോചിതൗ ഹസ്തൗ യദാസ്താം സർപശീർഷകൗ
ഗജദന്തഃ സ വിജ്ഞേയഃ കർമ ചാസ്യ നിബോധത 154
ഏവ ച വധുവരാണമുദ്വാഹേ ചാതിഭാരയോഗേ ച
സ്തംഭഗ്രഹണേ ച തഥാ ശൈലശിലോത്പാടനേ ചൈവ 155
ശുകതുണ്ഡൗ കരൗ കൃത്വാ വക്ഷസ്യഭിമുഖാഞ്ചിതൗ
ശനൈരധോമുഖാവിദ്ധൗ സോƒവഹിത്ഥ ഇതി സ്മൃതഃ 156
ദൗർബല്യേ നിഃശ്വസിതേ ഗാത്രാണാം ദർശനേ തനുത്വേ ച
ഉത്കണ്ഠിതേ ച തജ്ജ്ഞൈരഭിനയയോഗസ്തു കർതവ്യഃ 157
മുകുലസ്തു യദാ ഹസ്തഃ കപിത്ഥപരിവേഷ്ടിതഃ
വർധമാനഃ സ വിജ്ഞേയഃ കർമ ചാസ്യ നിബോധത 158
സംഗ്രഹപരിഗ്രഹൗ ധാരണം ച സമയശ്ച സത്യവചം ച
സങ്ക്ഷേപതസ്തു സങ്ക്ഷിപ്തം നിപീഡിതേനാഭിനേതവ്യം 159
ജ്ഞേയോ വൈ വർധമാനസ്തു ഹംസപക്ഷോ പരാംഗമുഖൗ
ജാലവാതായനാദീനാം പ്രയോക്തവ്യോ വിഘാടനേ 160
ഉക്താ ഹ്യേതേ ദ്വിവിധാ ഹ്യസംയുതാഃ സംയുതാശ്ച സങ്ക്ഷേപാത്
അഭിനയകരാസ്തു യേ ത്വിഹ തേƒന്യത്രാപ്യർഥതഃ സാധ്യാഃ 161
ആകൃത്യാ ചേഷ്ടയാ ചിഹ്നൈർജാത്യാ വിജ്ഞായ തത്പുനഃ
സ്വയം വിതർക്യ കർതവ്യം ഹസ്താഭിനയനം ബുധൈഃ 162
നാസ്തി കശ്ചിദഹസ്തസ്തു നാട്യേƒർഥോƒഭിനയം പ്രതി
യസ്യ യദ് ദൃശ്യതേ രൂപം ബഹുശസ്തന്മയോഷിതം 163
അന്യേ ചാപ്യർഥസംയുക്താ ലൗകികാ യേ കരാസ്ത്വിഹ
ഛന്ദതസ്തേ നിയോക്തവ്യാ രസഭാവവിചേഷ്ടിതൈഃ 164
ദേശം കാലം പ്രയോഗം ചാപ്യർഥയുക്തിമവേക്ഷ്യ ച
ഹസ്താ ഹ്യേതേ പ്രയോക്തവ്യാഃ നൃണാം സ്ത്രീണാം വിശേഷതഃ 165
സർവേഷാമേവ ഹസ്താനാം യാനി കർമാണി സന്തി ഹി
താന്യഹം സമ്പ്രവക്ഷ്യാമി രസഭാവകൃതാനി തു 166
ഉത്കർഷണം വികർഷണം തഥാ ചൈവാപകർഷണം
പരിഗ്രഹോ നിഗ്രഹശ്ചാഹ്വാനം നോദനമേവ ച 167
സംശ്ലേഷശ്ച വിയോഗശ്ച രക്ഷണം മോക്ഷണം തഥാ
വിക്ഷേപധൂനനേ ചൈവ വിസർഗസ്തർജനം തഥാ 168
ഛേദനം ഭേദനം ചൈവ സ്ഫോടനം മോടനം തഥാ
താഡനം ചേതി വിജ്ഞേയം തജ്ജ്ഞൈഃ കർമ കരാൻ പ്രതി 169
ഉത്താനഃ പാർശ്വഗശ്ചൈവ തഥാƒധോമുഖ ഏവ ച
ഹസ്തപ്രചാരസ്ത്രിവിധോ നാട്യതത്ത്വസമാശ്രയഃ 170
സർവേ ഹസ്തപ്രചാരാശ്ച പ്രയോഗേഷു യഥാവിധിഃ
നേത്രഭ്രൂമുഖരാഗൈശ്ച കർതവ്യാ വ്യഞ്ജിഅതാ ബുധൈഃ 171
കരണം കർമ സ്ഥാനം പ്രചായുക്തിം ക്രിയാം ച സമ്പ്രേക്ഷ്യ
ഹസ്താഭിനയതജ്ജ്ഞൈഃ കാര്യോ ലോകോപചാരേണ 172
ഉത്താമാനാം കരാഃ കാര്യാ ലലാടക്ഷേത്രചാരിണഃ
വക്ഷഃസ്ഥാശ്ചൈവ മധ്യാനാമധമാമധോഗതാ 173
ജ്യേഷ്ഠേ സ്വൽപപ്രചാരാഃ സ്യുർമധ്യേ മധ്യവിചാരിണഃ
അധമേഷു പ്രകീർണാശ്ച ഹസ്താഃ കാര്യാ പ്രയോക്തൃഭിഃ 174
ലക്ഷണവ്യഞ്ജിതാ ഹസ്താഃ കാര്യാസ്തൂത്തമമധ്യമൈഃ
ലോകക്രിയാസ്വഭാവേന നീചൈരപ്യർഥസംശ്രയാഃ 175
അഥവാന്യാദൃശം പ്രാപ്യ പ്രയോഗം കാലമേവ ച
വിപരീതാശ്രയാ ഹസ്താഃ പ്രയോക്തവ്യാ ബുധൈർന വാ 176
വിഷണ്ണേ മൂർച്ഛിതേ ഭീതേ ജുഗുപ്സാശോകപീഡിതേ
ഗ്ലാനേ സ്വപ്നേ വിഹസ്തേ ച നിശ്ചേഷ്ടേ തന്ദ്രിതേ ജഡേ 177
വ്യാധിഗ്രസ്തേ ജരാർതേ ച ഭയാർതേ ശീതവിപ്ലുതേ
മത്തേ പ്രമത്തേ ചോന്മത്തേ ചിന്തായാം തപസി സ്ഥിതേ 178
ഹിമവർഷഹതേ ബദ്ധേ വരിണാപ്ലവസംശ്രിതേ
സ്വപ്നായിതേ ച സംഭ്രാന്തേ നതസംസ്ഫോടനേ തഥാ 179
ന ഹസ്താഭിനയഃ കാര്യഃ കാര്യഃ സത്ത്വസ്യ സംഗ്രഹഃ
തഥാ കാകുവിശേഷശ്ച നാനാഭവരസാന്വിതഃ 180
യത്ര വ്യഗ്രാഅവുഭൗ ഹസ്തൗ തത്തദ് ദൃഷ്ടിവിലോകനൈഃ
വാചകാഭിനയം കുര്യാദ്വിരാമൈർഥദർശകൈഃ 181
ഉത്താനഃ പാർശ്വഗശ്ചൈവ തഥാƒധോമുഖ ഏവ ച
പ്രചാരസ്ത്രിവിധോƒംഗാനാം നാട്യനൃത്തസമാശ്രയഃ 182
ഉത്താനോ വർതുലസ്ത്ര്യശ്രഃ സ്ഥിതോƒധോമുഖ ഏവ ച
പഞ്ച പ്രകാരാ ഹസ്തസ്യ നാട്യനൃത്തസമാശ്രയാഃ 183
ഏവം ജ്ഞേയാഃ കരാ ഹ്യേതേ നാഭിനയസംശ്രിതാഃ
അത ഊർധ്വം പ്രവക്ഷ്യാമി ഹസ്താൻ നൃത്തസമാശ്രയാൻ 184
വക്ഷസോƒഷ്ടാംഗുലസ്ഥൗ തു പ്രാങ്മുഖൗ ഖടകാമുഖൗ
സമാനകൂർപരാംസൗ തു ചതുരസ്രൗ പ്രകീർതിതൗ 185
ഹംസപക്ഷകൃതൗ ഹസ്തൗ വ്യാവൃതൗ താലവൃന്തവത്
ഉദ്വൃത്താവിതി വിജ്ഞേയാവഥവാ താലവൃന്തകൗ 186
ചതുരസ്ത്രസ്ഥിതൗ ഹസ്തൗ ഹംസപക്ഷകൃതൗ തഥാ
തിര്യക്സ്ഥിതൗ ചാഭിമുഖൗ ജ്ഞേയൗ താലമുഖാവിതി 187
താവേവ മണിബന്ധാന്തേ സ്വസ്തികാകൃതിസംസ്ഥിതൗ
സ്വസ്തികാവിതി വിഖ്യാതൗ വിച്യുതൗ വിപ്രകീർണകൗ 188
അലപല്ലവസംസ്ഥാനാവുർധ്വാസ്യൗ പദ്മകോശകൗ
അരാലഖടകാഖ്യൗ ചാപ്യരാലഖടകാമുഖൗ 189
തഥൈ മണിബന്ധാന്തേ ഹ്യരാലൗ വിച്യുതാവുഭൗ
ജ്ഞേയൗ പ്രയോക്തൃഭിർനിത്യമരാല ഖടകാവിതി 190
ഭുജാംസകൂർപരാഗ്രൈസ്തു കുടിലാവർതിതൗ കരൗ
പരാംഗമുഖതലാവിദ്ധൗ ജ്ഞേയാവാവിദ്ധവക്രകൗ 191
ഹസ്തൗ തു സർപശിരസൗ മധ്യമാംഗുഷ്ഠകൗ യദാ
തിര്യക്പ്രസാരിതാസ്യൗ ച തദാ സൂചീമുഖൗ സ്മൃതൗ 192
സർപശീർഷൗ യദാ ഹസ്തൗ ഭവേതാം സ്വസ്തികസ്ഥിതൗ
മധ്യപ്രസാരിതാംഗുഷ്ഠൗ ജ്ഞേയൗ സൂചീമുഖൗ തദാ 193
രേചിതൗ ചാപി വിജ്ഞേയൗ ഹംസപക്ഷൗ ദ്രുതഭ്രമൗ
പ്രസാരിതോത്താനതലൗ രേചിതാവിതി സഞ്ജ്ഞിതൗ 194
ചതുരസ്രോ ഭവേദ്വാമഃ സവ്യഹസ്തശ്ച രേചിതഃ
വിജ്ഞേയൗ നൃത്തതത്ത്വജ്ഞൈർധരേചിതസഞ്ജ്ഞകൗ 195
അഞ്ചിതൗ കൂർപരാംസൗ തു ത്രിപതാകൗ കരൗ കൃതൗ
കിഞ്ചിത്തിര്യഗ്ഗതാവേതൗ സ്മൃതാവുത്തനവഞ്ചിതൗ 196
മണിബന്ധമുക്തൗ തു പതാകൗ പല്ലവൗ സ്മൃതൗ
ബാഹുശീർഷാദ്വിനിഷ്ക്രാന്തൗ നിതംബാവിതി കീർതിതൗ 197
കേശദേശാദ്വിനിഷ്ക്രാന്തൗ പരിപാർശ്വോത്ഥിതൗ യദാ
വിജ്ഞേയോ കേശബന്ധൗ തു കരവാചാര്യസമ്മതൗ 198
തിര്യക്പ്രസാരിതൗ ചൈവ പാർശ്വസംസ്ഥൗ തഥൈവ ച
ലതാഖ്യൗ ച കരൗ ജ്ഞേയൗ നൃത്താഭിനയനം പ്രതി 199
സമുന്നതോ ലതാഹസ്തഃ പാർശ്വാത്പാർശ്വ വിലോലിതഃ
ത്രിപതാകോƒപരഃ കർണേ കരിഹസ്തഃ പ്രകീർതിതഃ 200
കടിശീർഷനിവിഷ്ടാഗ്രൗ ത്രിപതാകൗ യദാ കരൗ
പക്ഷവഞ്ചിതകൗ ഹസ്തൗ തദാ ജ്ഞേയൗ പ്രയോക്തൃഭിഃ 201
താവേവ തു പരാവൃത്തൗ പക്ഷപ്രദ്യോതകൗ സ്മൃതൗ
അധോമുഖതലാവിദ്ധൗ ജ്ഞേയൗ ഗരുഡപക്ഷകൗ 202
ഹംസപക്ഷകൃതൗ ഹസ്തൗ വ്യാവൃത്തപരിവർതിതൗ
തഥാ പ്രസാരിതഭുജൗ ദണ്ഡപക്ഷാവിതി സ്മൃതൗ 203
ഊർധ്വമണ്ഡലിനൗ ഹസ്താവൂർധ്വദേശവിവർതനാത്
താവേവ പാർശ്വവിന്യസ്തൗ പാർശ്വമണ്ഡലിനൗ സ്മൃതൗ 204
ഉദ്വേഷ്ടിതൗ ഭവേദേകൗ ദ്വിതീയശ്ചാപവേഷ്ടിതഃ
ഭ്രമിതാവുരസഃ സ്ഥാനേ ഹ്യുരോമണ്ഡലിനൗ സ്മൃതൗ 205
അലപല്ലവകാരാലാവുരോദ്വഭ്രമണക്രമാത്
പാർശ്വാവർതശ്ച വിജ്ഞേയാവുരഃ പാർശ്വാർധമണ്ഡലൗ 206
ഹസ്തൗ തു മണീബന്ധാന്തേ കുഞ്ചിതാവഞ്ചിതൗ യദാ
ഖടകാഖ്യൗ തു തൗ സ്യാതാം മുഷ്ടികസ്വസ്തികൗ തദാ 207
പദ്മകോശൗ യദാ ഹസ്തൗ വ്യാവൃത്തപരിവർതിതൗ
നലിനീപദ്മകോശൗ തു തദാ ജ്ഞേയൗ പ്രയോക്തൃഭിഃ 208
കരാവുദ്വേഷ്ടിതാഗ്രൗ തു പ്രവിധായാലപല്ലവൗ
ഊർധ്വപ്രസരിതാവിദ്ധൗ കർതവ്യാവുൽബണാവിതി 209
പല്ലവൗ ച ശിരോദേശേ സമ്പ്രാപ്തൗ ലലിതൗ സ്മൃതൗ
കർപൂരസ്വസ്തികഗതൗ ലതാഖ്യൗ വലിതാവിതി 210
കരണേ തു പ്രയോക്തവ്യോ നൃത്തഹസ്തോ വിശേഷതഃ
തഥാർഥാഭിനയേ ചൈവ പതാകായാഃ പ്രയോക്തൃഭിഃ 211
സങ്കരോƒപി ഭവേത്തേഷാം പ്രയോഗോƒർഥവശാത്പുനഃ
പ്രാധാന്യേന പുനഃ സഞ്ജ്ഞാ നാട്യേ നൃത്തേ കരേഷ്വിഹ 212
വിയുതാഃ സംയുതാശ്ചൈവ നൃത്തഹസ്താഃ പ്രകീർതിതാഃ
അതഃ പരം പ്രവക്ഷ്യാമി കരാൻ കരണസംശ്രയാൻ 213
സർവേഷാമേവ ഹസ്താനാം നാട്യഹസ്തനിദേശിഭിഃ
വിധാതവ്യാ പ്രയത്നേന കരണം തു ചതുർവിധം 214
അപവേഷ്ടിതമേകം സ്യാത് ഉദ്വേഷ്ടിതമഥാപരം
വ്യാവർതിതം തൃതീയം തു ചതുർഥം പരിവർതിതം 215
ആവേഷ്ട്യന്തേ യദംഗുല്യസ്തർജനാദ്യാ യഥാക്രമം
അഭ്യന്തരേണ കരണം തദാവേഷ്ടിതമുച്യതേ 216
ഉദ്വേഷ്ട്യന്തേ യദംഗുല്യഃ തർജന്യാദ്യാ ബഹിർമുഖം
ക്രമശഃ കരണം വിപ്രാസ്തദുദ്വേഷ്ടിതമുച്യതേ 217
ആവർത്യന്തേ കനിഷ്ഠാദ്യാ ഹ്യംഗുല്യോƒഭ്യന്തരേണ തു
യഥാ ക്രമേണ കരണം തദ് വ്യാവർതിതമുച്യതേ 218
ഉദ്വർത്യന്തേ കനിഷ്ഠാദ്യാ ബാഹ്യതഃ ക്രമശോ യദാ
അംഗുല്യഃ കരണം വിപ്രാസ്തദുക്തം പരിവർതിതം 219
നൃത്തേƒഭിനയയോഗേ വാ പാണിഭിർവർതനാശ്രയേ
മുഖഭ്രുനേത്രയുക്താനി കരണാനി പ്രയോജയേത് 220
തിര്യക്തഥോർധ്വസംസ്ഥോ ഹ്യധോമുഖശ്ചാഞ്ചിതോƒപവിദ്ധസ്തു
മണ്ഡലഗതിസ്തഥാ സ്വസ്തികശ്ച പൃഷ്ഠാനുസാരി ച 221
ഉദ്വേഷ്ടിതഃ പ്രസാരിത ഇത്യേതേ വൈ സ്മൃതാഃ പ്രകാരാസ്തു
ബാഹ്വോരിതി കരണഗതാ വിജ്ഞേയാ നിത്യം നൃത്തപ്രയോക്തൃഭിഃ 222
ഹസ്താനാം കരണവിധിർമയാ സമാസേന നിഗദിതോ വിപ്രാഃ
അത ഊർധ്വം വ്യാഖ്യാസ്യേ ഹൃദയോദരപാർശ്വകർമാണി 223
ആഭുഗ്നമഥ നിർഭുഗ്നം തഥാ ചൈവ പ്രകമ്പിതം
ഉദ്വാഹിതം സമം ചൈവ ഉരഃ പഞ്ചവിധം സ്മൃതം 224
നിമ്നമുന്നതപൃഷ്ഠം ച വ്യാഭുഗ്നാംസം ശ്ലഥം ക്വചിത്
ആഭുഗ്നം തദുരോ ജ്ഞേയം കർമ ചാസ്യ നിബോധത 225
സ ംഭ്രമവിഷാദമൂർച്ഛാശോകഭയവ്യാധിഹൃദയശല്യേഷു
കാര്യം ശീതസ്പർശേ വർഷേ ലാജാന്വിതേƒർഥവശാത് 226
സ്തബ്ധം ച നിമ്നപൃഷ്ഠം ച നിർഭുഗ്നാംസം സമുന്നതം
ഉരോ നിർഭുഗ്നമേതദ്ധി കർമ ചാസ്യ നിബോധത 227
സ്തംഭേ മാനഗ്രഹണേ വിസ്മയദൃഷ്ടേ ച സത്യവചനേ ച
അഹമിതി ച ദർപവചനേ ഗർവോത്സേകേ തു കർതവ്യം 228
[ദീർഘനിശ്വസിതേ ചൈവ ജൃംഭണേ മോടനേ തഥാ
ബിബ്ബോകേ ച പുനഃ സ്ത്രീണാം തദ്വിജ്ഞേയം പ്രയോക്തൃഭിഃ ] 229
ഊർധ്വോത്ക്ഷേപൈരുരോ യത്ര നിരന്തരകൃതൈഃ കൃതം
പ്രകമ്പിതം തു വിജ്ഞേയമുരോ നാട്യപ്രയോക്തൃഭിഃ 230
ഹസിതരുദിതാദിസംഭ്രമഭയശ്രമവ്യാധിപീഡിതാർഥേഷു
നാനാഭാവോപഗതം കാര്യമുരോ നാട്യയോഗേഷു 231
ഹസിതരുദിതേഷു കാര്യേ ശ്രമേ ഭയേ ശ്വസകാശയോശ്ചൈവ
ഹിക്കാദുഃഖേ ച തഥാ നാട്യജ്ഞൈരർഥയോഗേന 232
ഉദ്വാഹിതമൂർധ്വഗതമുരോ ജ്ഞേയം പ്രയോക്തൃഭിഃ
ദീർഘോച്ഛ്വസനതാ ലോകേ ജൃംഭനാദിഷു ചേക്ഷ്യതേ 233 സർവൈഃ
സസൗഷ്ഠവൈരഞ്ഗൈശ്ചതുരസ്രകൃതൈഃ കൃതം
ഉരഃ സമൻ തു വിജ്ഞേയം സ്വസ്ഥം സൗഷ്ഠവസംയുതം 234
ഏതദുക്തം മയ സമ്യഗരസസ്തു വികൽപനം
അത ഊർധ്വം പ്രവക്ഷ്യാമി പാർശ്വയോരിഹ ലക്ഷണം 235
നതം സമുന്നതം ചൈവ പ്രസാരിതവിവർതിതോ
തഥാപസൃതമേവം തു പാർശ്വയോഃ കർമ പഞ്ചധാ 236
കടിർഭവേത്തു വ്യാഭുഗ്നാ പാർശ്വമാഭുഗ്നമേവ ച
തഥൈവാപസൃതാംസം ച കിഞ്ചിത്പാർശ്വനതം സ്മൃതം 237
തസ്യൈവ ചാപരം പാർശ്വം വിപരീതം തു യുക്തിതഃ
കടീപാർശ്വഭുജാംസൈശ്ചാഭ്യുന്നതൈരുതം ഭവേത് 238
ആയാമനാദുഭയതഃ പാശ്വയോഃ സ്യാത് പ്രസാരിതം
പരിവർതാത്രികസ്യാപി വിവർതിതമിഹേഷ്യതേ 239
വിവർതിതാപനയനാദ് ഭവേദപസൃതം പുനഃ
പാർശ്വലക്ഷണമിത്യുക്തം വിനിയോഗം നിബോധത 240
ഉപസർപേ നതം കാര്യമുന്നതം ചാപസർപണേ
പ്രസാരിതം പ്രഹർഷാദൗ പരിവൃത്തേ വിവർതിതം 241
വിനിവൃത്തേ ത്വപസൃതം പാർശ്വമർഥവശാദ്ഭവേത്
ഏതാനി പാർശ്വകർമാണി ജഠരസ്യ നിബോധത 242
ക്ഷാമം ഖല്വം ച പൂർണം ച സമ്പ്രോക്തമുദരം ത്രിധാ
തനു ക്ഷാമം നത ം ഖല്വ ം പൂർണമാധ്മാതമുച്യതേ 243
ക്ഷാമം ഹാസ്യേƒഥ രുദിതേ നിഃശ്വാസേ ജൃംഭനേ ഭവേത്
വ്യാധിതേ തപസി ശ്രാന്തേ ക്ഷുധാർതേ ഖല്വമിഷ്യതേ 244
പൂർണമുച്ഛ്വസിതേ സ്ഥൂലേ വ്യാധിതാത്യശനാദിഷു
ഇത്യേതദുദരം പ്രോക്തം കട്യാഃ കർമ നിബോധത 245
അന്യേ തു
ക്ഷാമം ഖല്വം സമം പൂർണമുദരം സ്യാച്ചതുർവിധം
ഛിനാ ചൈവ നിവൃത്താ ച രേചിതാ കമ്പിതാ തഥാ
ഉദ്വാഹിതാ ചൈവ കടീ നാട്യേ നൃത്തേ ച പഞ്ചധാ 246
കടീ മധ്യസ്യ വലനാത്ച്ഛിനാ സമ്പരികീർതിതാ
പരാംഗ്മുഖസ്യാഭിമുഖീ നിവൃത്താ സ്യാന്നിവർതിതാ 247
സർവതോ ഭ്രമണാച്ചാപി വിജ്ഞേയാ രേചിതാ കടീ
തിര്യഗ്ഗതാഗതാ ക്ഷിപ്താ കടീ ജ്ഞേയാ പ്രകമ്പിതാ 248
നിതംബപാർശ്വോദ്വഹനാത് ശനേഇരുദ്വാഹിതാ കടീ
കടീകർമ മയാ പ്രോക്തം വിനിയോഗം നിബോധത 249
ഛിന്നാ വ്യായാമസംഭ്രാന്തവ്യാവൃത്തപ്രേക്ഷണാദിഷു
നിവൃത്താ വർതനേ ചൈവ രേചിതാ ഭ്രമണാദിഷു 250
കുബ്ജവാമനനീചാനാം ഗതൗ കാര്യാ പ്രകമ്പിതാ
സ്ഥൂലേഷൂദ്വാഹിഓതാ യോജ്യാ സ്ത്രീണാം ലീലാഗതേഷു ച 251
കമ്പനം വലനം ചൈവ സ്തംഭനോദ്വർതനേ തഥാ
നിവർതനം ച പഞ്ചൈതാന്യൂരുകർമാണി കാരയേത് 252
നമനോന്നമനാത്പാർഷ്ണേർമുഹുഃ സ്യാദൂരുകമ്പനം
ഗച്ഛേദഭ്യന്തരം ജാനു യത്ര തദ്വലനം സ്മൃതം 253
സ്തംഭനം ചാപി വിജ്ഞേയമപവിദ്ധക്രിയാത്മകം
വലിതാവിദ്ധകരണാദൂർവോരുദ്വർതനം സ്മൃതം 254
പാർഷ്ണിരഭ്യന്തരം ഗച്ഛേദ്യത്ര തത്തു നിവർതനം
ഗതിഷ്വധമപാത്രണാം ഭയേ ചാപി ഹി കമ്പനം 255
വലനം ചൈവ ഹി കർതവ്യം സ്ത്രീണാം സ്വൈരപരിക്രമേ
സാധ്വസേ ച വിഷാദേ ച സ്തംഭനം തു പ്രയോജയേത് 256
വ്യായാമേ താണ്ഡവേ ചൈവ കാര്യമുദ്വർതനം ബുധൈഃ
നിവർതനം തു കർതവ്യം സംഭ്രാദിപരിഭ്രമേ 257
യഥാദർശനമന്യച്ച ലോകാദ് ഗ്രാഹ്യം പ്രയോക്തൃഭിഃ
ഇത്യൂർവ്രോർലക്ഷണം പ്രോക്തം ജംഘായാസ്തു നിബോധത 258
ആവർതിതം നതം ക്ഷിപ്തമുദ്വാഹിതമഥാപി ച
പരിവൃത്തം തഥാ ചൈവ ജംഘാകർമാണി പഞ്ചധാ 259
വാമോ ദക്ഷിണപാർശ്വേന ദക്ഷിണശ്ചാപി വാമതഃ
പാദോ യത്ര വ്രജേദ്വിപ്രാഃ തദാവർതിതമുച്യതേ 260
ജംഘാസ്വസ്തികയോഗേന ക്രമാദാവർതിതം നയേത്
ജാനുനഃ കുഞ്ചനാച്ചൈവ നതം ജ്ഞേയം പ്രയോക്തൃഭിഃ
വിക്ഷേപാച്ചൈവ ജംഘായാഃ ക്ഷിപ്തമിത്യഭിധീയതേ 261
[നതം സ്യാജ്ജാനുനമനാത് ക്ഷിപ്തം വിക്ഷേപണാദ് ബഹി]
ഉദ്വാഹിതം ച വിജ്ഞേയമൂർധ്വമൂദ്വാഹനാദപി
പ്രതീപനയനം യത്തു പരിവൃത്തം തദുച്യതേ 262
ആവർതിതം പ്രയോക്തവ്യം വിദൂഷകപരിക്രമേ
നതം ചാപി ഹി കർതവ്യം സ്ഥാനാസനഗതാദിഷു 263
ക്ഷിപ്തം വ്യായാമയോഗേഷു താണ്ഡവേ ച പ്രയുജ്യതേ
തഥാ ചോദ്വാഹിതം കുര്യാദാവിദ്ധഗമനാദിഷു 264
താണ്ഡവേഷു പ്രയോക്തവ്യം പരിവൃത്തം പ്രയോക്തൃഭിഃ
ഇത്യേതജ്ജംഘയോഃ കർമ പാദയോസ്തു നിബോധത 265
ഉദ്ഘട്ടിതഃ സമശ്ചൈവ തഥാഗ്രതലസഞ്ചരഃ
അഞ്ചിതഃ കുഞ്ചിതശ്ചൈവ പാദഃ പഞ്ചവിധ സ്മൃതഃ 266
സ്ഥിത്വാ പാദതലാഗ്രേണ പാർഷ്ണിർഭൂമൗ നിപാത്യതേ
യസ്യ പാദസ്യ കരണേ ഭവേദുദ്ഘട്ടിതസ്തു സഃ 267
അയമുദ്വേഷ്ടിതകരണേ ത്വനുകരണാർഥം പ്രയോഗമാസാദ്യ
ദ്രുതമധ്യമപ്രചാരഃ സകൃദസകൃദാ പ്രയോക്തവ്യഃ 268
സ്വഭാവരചിതേ ഭൂമൗ സമസ്ഥാനേ ച യോ ഭവേത്
സമഃ പാദഃ സ വിജ്ഞേയഃ സ്വഭാവാഭിനയാശ്രയഃ 269
സ്ഥിരസ്വഭാവാഭിനയേ നാനാകരണസംശ്രയേ
ചലിതശ്ച പുനഃ കാര്യോ വിധിജ്ഞൈഃ പാദരേചിതേ 270
സമസ്യൈവ യദാ പാർഷ്ണിഃ പാദസ്യാഭ്യന്തരേ ഭവേത്
ബഹിഃ പാർശ്വസ്ഥിതോƒംഗുഷ്ഠസ്ത്ര്യശ്രപാദസ്തു സ സ്മൃതഃ 271
ത്യക്ത്വാ (കൃത്വാ?)സമപദം സ്ഥാനമശ്വക്രാന്തേ തഥൈവ ച
സ്യാദ്വിക്ലവാദിഷ്വർഥേഷു ത്ര്യശ്രഃ പാദോ യഥാവിധിഃ 272
അസ്യൈവ സമപാദസ്യ പാർഷ്ണിരഭ്യന്തരേ ഭവേത്
ത്ര്യശ്രപാദഃ സ വിജ്ഞേയഃ സ്ഥാനകാദിഷു സംശ്രയഃ 273
ഉത്ക്ഷിപ്താ തു ഭവേത്പാർഷ്ണിഃ പ്രസൃതോംഗുഷ്ഠകസ്തഥാ
അംഗുല്യശ്ചാഞ്ചിതാഃ സർവാ പാദേƒഗ്രതലസഞ്ചരഃ 274
തോദനനികുട്ടനേ സ്ഥിതനിശുംഭനേ ഭൂമിതാഡനേ ഭ്രമണേ
വിക്ഷേപവിവിധരേചകപാർഷ്ണികൃതാഗമനമേതേന 275
പാർഷ്ണിര്യസ്യാഞ്ചിതാ ഭൂമൗ പാദമഗ്രതലം തഥാ
അംഗുല്യശ്ചാഞ്ചിതാഃ സർവാഃ സ പാദസ്ത്വഞ്ചിതഃ സ്മൃതഃ 276
പാദാഗ്രതലസഞ്ചാരേ വർതിതോദ്വർതിതേ തഥാ
ഏവ പാദാഹതേ കാര്യോ നാനാഭ്രമരകേഷു ച 277
ഉത്ക്ഷിപ്താ യസ്യ പാർഷ്ണീ സ്യാദംഗുല്യഃ കുങ്ചിതാസ്തഥാ
തഥാ കുഞ്ചിതമധ്യശ്ച സ പാദം കുഞ്ചിതഃ സ്മൃതഃ 278
ഉദത്തഗമനേ ചൈവ വർതിതോദ്വർതിതേ തഥാ
ഉത്ക്ഷിപ്താ തു ഭവേത്പാർഷ്ണിരംഗുഷ്ഠാഗ്രേണ സംസ്ഥിതഃ 279
വാമശ്ചൈവ സ്വഭാവസ്ഥഃ സൂചീപാദഃ പ്രകീർതിതഃ
നൃത്തേ നൂപുരകരണേ പ്രയോഗസ്തസ്യ കീർത്യതേ 280
അതിക്രാന്തക്രമേ ചൈവ പാദമേതം പ്രയോജയേത്
പാദജംഘോരുകരണം കർമ കാര്യ പ്രയോക്തൃഭിഃ 281
പാദസ്യ കരണം സർവ ജംഘോരുകൃതമിഷ്യതേ
യഥാ പാദഃ പ്രവർതേത തഥൈവോരുഃ പ്രവർതതേ 282
അനയോഃ സമാനകരണാത് പാദചാരീ പ്രയോജയേത്
ഇത്യേതദംഗജം പ്രോക്തം ലക്ഷണം കർമ ചൈവ ഹി 283
അതഃ പരം പ്രവക്ഷ്യാമി ചാരീവ്യായാമലക്ഷണം 284
ഇതി ഭാരതീയേ നാട്യശാസ്ത്രേ അംഗാഭിനയോ നാമ നവമോƒധ്യായഃ