നാട്യശാസ്ത്രം/അദ്ധ്യായം8
| ←നാട്യശാസ്ത്രം | നാട്യശാസ്ത്രം രചന: അദ്ധ്യായം 8 |
നാട്യശാസ്ത്രം→ |
അഷ്ടമോƒധ്യായഃ
ഋഷയഃ ഊചുഃ
ഭാവാനാം ച രസാആം ച സമുത്ഥാനം യഥാക്രമം
ത്വത്പ്രസാദാച്ഛ്രുതം സർവമിച്ഛാമോ വേദിതും പുനഃ 1
നാട്യേ കതിവിധഃ കാര്യഃ തജ്ജ്ഞൈരഭിനയക്രമഃ
കതം വാഭിനയോ ഹ്യേഷ കതിഭേദസ്തു കീർതിതഃ 2
സർവമേതദ്യഥാതത്ത്വം കഥയസ്വ മഹാമുനേ
യോ യഥാഭിനയോ യസ്മിൻ യോക്തവ്യഃ സിദ്ധിമിച്ഛതാ 3
തേഷാം തു വചനം ശ്രുത്വാ മുനീനാം ഭരതോ മുനിഃ
പ്രത്യുവാച പുനർവാക്യം ചതുരോƒഭിനയാൻ പ്രതി 4
അഹം വഃ കഥയിഷ്യാമി നിഖിലേന തപോധനാഃ
യസ്മാദഭിനയോ ഹ്യേഷ വിധിവത് സമുദാഹൃതം 5
യദുക്തം ചത്വാരോƒഭിനയ ഇതി താൻ വർണയിഷ്യാമഃ
അത്രാഹ --അഭിനയ ഇതി കസ്മാത് അത്രോച്യതേ -
-അഭീത്യുപസർഗഃ ണീഞ് ഇതി പ്രാപണാർഥകോ ധാതുഃ
അസ്യാഭിനീത്യേവം വ്യവസ്ഥിതസ്യ ഏരജിത്യച്പ്രത്യത്യയാന്തസ്യാഭിനയ
ഇത്യേവം രൂപം സിദ്ധം ഏതച്ച ധാത്വർഥാനുവചനേനാവധാര്യം ഭവതി
അത്ര ശ്ലോകൗ --
അഭിപൂർവസ്തു ണീഞ് ധാതുരാഭിമുഖ്യാർഥനിർണയേ
യസ്മാത്പദാർഥാന്നയതി തസ്മാദഭിനയഃ സ്മൃതഃ 6
വിഭാവയതി യസ്മാച്ച നാനാർഥാൻ ഹി പ്രയോഗതഃ
ശാഖാംഗോപാംഗസംയുക്തസ്തസ്മാദഭിനയഃ സ്മൃതഃ 7
ചതുർവിധശ്ചൈവ ഭവേന്നാട്യസ്യാഭിനയോ ദ്വിജാഃ
അനേകഭേദവാഹൂയം നാട്യം ഹ്യസ്മിൻ പ്രതിഷ്ഠിതം 8
ആംഗികോ വാഅചികശ്ചൈവ ഹ്യാഹാര്യഃ സാത്ത്വികസ്തഥാ
ജ്ഞേയസ്ത്വഭിനയോ വിപ്രാഃ ചതുർധാ പരികൽപിതഃ 9
സാത്ത്വികഃ പൂർവമുക്തസ്തു ഭാവൈശ്ച സഹിതോ മയാ
അംഗാഭിനയമേവാദൗ ഗദതോ മേ നിബോധത 10
ത്രിവിധസ്ത്വാംഗികോ ദ്യ്നേയഃ ശാരീരോ മുഖജസ്തഥാ
തഥാ ചേഷ്ടാകൃതശ്ചൈവ ശാഖാംഗോപാംഗസംയുതഃ 11
ശിരോഹസ്തകടീദക്ഷഃ പാർശ്വപാദസമന്വിതഃ
അംഗപ്രത്യംഗസംയുക്തഃ ഷഡംഗോ നാട്യസംഗ്രഹഃ 12
തസ്യ ശിരോഹസ്തോരഃപാർശ്വകടീപാദതഃ ഷഡംഗാനി
നേത്രഭ്രൂനാസാധരകപോലചിബുകാന്യുപാംഗാനി 13
അസ്യ ശാഖാ ച നൃത്തം ച തഥൈവാങ്കുര ഏവ ച
വസ്തൂന്യഭിനയസ്യേഹ വിജ്ഞേയാനി പ്രയോക്തൃഭിഃ 14
ആംഗികസ്തു ഭവേച്ഛാഖാ ഹ്യങ്കുരഃ സൂചനാ ഭവേത്
അംഗഹാരവിനിഷ്പന്നം നൃത്തം തു കരണാശ്രയം 15
മുഖജേƒഭിനയേ വിപ്രാ!നാനാഭാവരസാശ്രയേ
ശിരസഃ പ്രഥമം കർമ ഗദതോ മേ നിബോധത 16
ആകമ്പിതം കമ്പിതം ച ധൂതം വിധുതമേവ ച
പരിവാഹിതമാധൂതമവധൂതം തഥാഞ്ചിതം 17
നിഹഞ്ചിതം പരാവൃത്തമുത്ക്ഷിപ്തം ചാപ്യധോഗതം
ലോലിതം ചൈവ വിജ്ഞേയം ത്രയോദശവിധം ശിരഃ 18
ശനൈരാകമ്പനാദൂർധ്വമധശ്ചാകമ്പിതം ഭവേത്
ദ്രുതം തദേവ ബഹുശഃ കമ്പിതം കമ്പിതം ശിരഃ 19
ഋജുസ്ഥിതസ്യ ചോർധ്വാധഃ ക്ഷേപാദാകമ്പിതം ഭവേത്
ബഹുശശ്ചലിതം യച്ച തത്കമ്പിതമിഹോച്യതേ 20
സഞ്ജ്ഞോപദേശപൃച്ഛാസു സ്വഭാവാഭാഷണേ തഥാ
നിർദേശാവാഹനേ ചൈവ ഭവേദാകമ്പിതം ശിരഃ 21
രോഷേ വിതർകേ വിജ്ഞാനേ പ്രതിജ്ഞാനേƒഥ തർജനേ
പ്രശ്നാതിശയവാക്യേഷു ശിരഃ കമ്പിതമിഷ്യതേ 22
ശിരസോ രേചനം യത്തു ശനൈസ്തദ് ധുതമിഷ്യതേ
ദ്രുതമാരേചനാദേതദ്വിധുതം തു ഭവേച്ഛിരഃ 23
അനീപ്സിതേ വിഷാദേ ച വിസ്മയേ പ്രത്യയം തഥാ
പാർശ്വാവലോകനേ ശൂന്യേ പ്രതിഷേധേ ധുതം ശിരഃ 24
ശീതഗ്രസ്തേ ഭയാർതേ ച ത്രാസിതേ ജ്വരിതേ തഥാ
പീതമാത്രേ തഥാ മദ്യേ വിധുതം തു ഭവേച്ഛിരഃ 25
പര്യായശഃ പാർശ്വഗതം ശിരഃ സ്യാത് പരിവാഹിതം
ആധൂതമുച്യതേ തിര്യക് സകൃദുദ്വാഹിതം തു യത് 26
സാധനേ വിസ്മയേ ഹർഷേ സ്മിതേ ചാമർഷിതേ തഥാ
വിചാരേ വിഹൃതേ ചൈവ ലീലായാം പരിവാഹിതം 27
ഗർവേച്ഛാദർശനേ ചൈവ പാർശ്വസ്ഥോർധ്വനിരീക്ഷണേ
ആധുതം തു ശിരോ ജ്ഞേയമാത്മസംഭാവനാദിഷു 28
യദധഃ സകൃദാക്ഷിപ്തമവധൂതം തു തച്ഛിരഃ
സന്ദേശാവാഹനാലാപസഞ്ജ്ഞാദിഷു നദിഷ്യതേ 29
കിഞ്ചിത് പാർശ്വനതഗ്രീവം ശിരോ വിജ്ഞേയമഞ്ചിതം
വ്യാധിതേ മൂർഛിതേ മത്തേ ചിന്തായാം ഹനുധാരണം 30
ഉത്ക്ഷിപാംസാവസക്തം യത്കുഞ്ചിതഭ്രൂലതം ശിരഃ
നിഹഞ്ചിതം തു വിജ്ഞേയം സ്ത്രീണാമേതത് പ്രയോജയേത് 31
ഗർവേ മാനേ വിലാസേ ച ബിവ്വോകേ കിലകിഞ്ചിതേ
മോട്ടായിതേ കുട്ടമിതേ സ്തംഭമാനേ നിഹഞ്ചിതം 32
പരാവൃത്താനുകരണാത് പരാവൃത്തമിഹോച്യതേ
തത് സ്യാന്മുഖാപഹരണേ പൃഷ്ഠതഃ പ്രേക്ഷണാദിഷു 33
ഉത്ക്ഷിപ്തം ചാപി വിജ്ഞേയമുന്മുഖാവസ്ഥിതം ശിരഃ
പ്രാംശുദിവ്യാസ്ത്രയോഗേഷു സ്യാദുത്ക്ഷിപ്തം പ്രയോഗതഃ 34
അധോമുഖം സ്ഥിതം ചാപി ബുധാഃ പ്രാഹുരധോഗതം
ലജ്ജായാം ച പ്രണാമേ ച ദുഃഖേ ചാധോഗതം ശിരഃ 35
സർവതോ ഭ്രമണാച്ചൈവ ശിരഃ സ്യാത് പരിലോലിതം
മൂർച്ഛാവ്യാധിമദാവേശഗ്രഹനിദ്രാദിഷു സ്മൃതം 36
ഋജുസ്വഭാവസംസ്ഥാനം പ്രാകൃതം തു സ്വഭാവജം
മംഗല്യാധ്യയനധ്യാനസ്വഭാവജയകർമസു 37
ഏഭ്യോƒന്യേ ബഹവോ ഭേദാ ലോകാഭിനയസംശ്രിതാഃ
തേ ച ലോകസ്വഭാവേന പ്രയോക്തവ്യാ പ്രയോക്തൃഭിഃ 38
ത്രയോദശവിധം ഹ്യേതച്ഛിരഃകർമ മയോദിതം
അതഃ പരം പ്രവക്ഷ്യാമി ദൃഷ്ടീനാമിഹ ലക്ഷണം 39
കാന്താ ഭയാനകാ ഹാസ്യാ കരുണാ ചാദ്ഭുതാ തഥാ
രൗദ്രോ വീരാ ച ബീഭത്സാ വിജ്ഞേയാ രസദൃഷ്ടയഃ 40
സ്നിഗ്ധാ ഹൃഷ്ടാ ച ദീനാ ച ക്രുദ്ധാ ദൃപ്താ ഭയാന്വിതാ
ജുഗുപ്സിതാ വിസ്മിതാ ച സ്ഥായിഭാവേഷു ദൃഷ്ടയഃ 41
ശൂന്യാ ച മലിനാ ചൈവ ശ്രാന്താ ലജ്ജാന്വിതാ തഥാ
ഗ്ലാനാ ച ശങ്കിതാ ചൈവ വിഷണ്ണാ മുകുലാ തഥാ 42
കുഞ്ചിതാ ചാഭിതപ്താ ച ജിഹ്മാ സലലിതാ തഥാ
വിതർകിതാർധമുകുലാ വിഭ്രാന്താ വിലുപ്താ തഥാ 43
ആകേകരാ വികോശാ ച ത്രസ്താ ച മദിരാ തഥാ
ഷട്ത്രിംശദ് ദൃഷ്ടയോ ഹ്യേതാ താസു നാട്യം പ്രതിഷ്ഠിതം 44
അസ്യ ദൃഷ്ടിവിധാനസ്യ നാനാഭാവരസാശ്രയം
ലക്ഷണം സമ്പ്രവക്ഷ്യമി യഥാകർമ പ്രയോഗതഃ 45
ഹർഷപ്രസാദജനിതാ കാന്താത്യർഥം സമന്യഥാ
സഭ്രൂക്ഷേപകടാക്ഷാ ച ശൃംഗാരേ ദൃഷ്ടിരിക്ഷ്യതേ 46
പ്രോദ്വൃത്തനിഷ്ടബ്ധപുടാ സ്ഫുരദുദ്വൃത്തതാരകാ
ദൃഷ്ടിർഭയാനാകാത്യർഥം ഭീതാ ജ്ഞേയാ ഭയാനകേ 47
ക്രമാദാകുഞ്ചിതപുടാ വിഭ്രാന്താകുലതാരകാ
ഹാസ്യാ ദൃഷ്ടിസ്തു കർതവ്യാ കുഹകാഭിനയം പ്രതി 48
പതിതോർധ്വപുടാ സാസ്രാ മന്യുമന്ഥരതാരകാ
നാസാഗ്രാനുഗതാ ദൃഷ്ടിഃ കരുണാ കരുണേ രസേ 49
യാ ത്വാകുഞ്ചിതപക്ഷ്മാഗ്രാ സാശ്ചര്യോദ്ധത്തതാരകാ
സൗമ്യാ വികസിതാന്താ ച സാദ്ഭുതാ ദൃഷ്ടിരദ്ഭുതേ 50
ക്രൂരാ രൂക്ഷാരുണോദ്വൃതനിഷ്ടബ്ധപുടതാരകാ
ഭ്രുകുടീകുടിലാ ദൃഷ്ടിഃ രൗദ്രേ രൗദ്രീ രസാ സ്മൃതാ 51
ദീപ്താ വികസിതാ ക്ഷുബ്ധാ ഗംഭീരാ സമതാരകാ
ഉത്ഫുല്ലമധ്യാ ദൃഷ്ടിസ്തു വീരാ വീരരസാശ്രയാ 52
നികുഞ്ചിതപുടാപാംഗാ ഘൂർണോപപ്ലുതതാരകാ
സംശ്ലിഷ്ടസ്ഥിരപക്ഷ്മാ ച ബീഭത്സാ ദൃഷ്ടിരിഷ്യതേ 53
നാസാഗ്രസക്താ നിമിഷാ തഥാധോഭാഗചാരിണീ
ആകേകരപുടാ ശാന്തേ ശാന്താ ദൃഷ്ടിർഭവേദസൗ 54
രസജാ ദൃഷ്ടയോ ഹ്യേതാ വിജ്ഞേയാ ലക്ഷണാന്വിതാ
അതഃ പരം പ്രവക്ഷ്യാമി സ്ഥായിഭാവസമാശ്രയാഃ 55
വ്യാകോശമധ്യാ മധുരാ സ്ഥിതതാരാഭിലാഷിണീ
സാനന്ദാശ്രുപ്ലുതാ ദൃഷ്ടിഃ സ്നിഗ്ധേയം രതിഭാവജാ 56
ചലാ ഹസിതഗർഭാ ച വിശത്താരാനിമേഷിണീ
കിഞ്ചിദാകുഞ്ചിതാ ദൃഷ്ടിഃ ഹൃഷ്ടാ ഹാസേ പ്രകീർതിതാ 57
അവസ്രസ്തോത്തരപുടാ കിഞ്ചിത്സരംബ്ധതാരകാ
മന്ദസഞ്ചാരിണീ ദീനാ സാ ശോകേ ദൃഷ്ടിരിഷ്യതേ 58
രൂക്ഷാ സ്ഥിരോദ്ധതപുടാ നിഷ്ടബ്ധോദ്ധൃത്തതാരകാ
കുടിലാ ഭ്രുകുടിർദൃഷ്ടിഃ ക്രുദ്ധാ ക്രോധേ വിധീയതേ 59
സംസ്ഥിതേ താർകേ യസ്യാഃ സ്ഥിതാ വികസിതാ തഥാ
സത്ത്വമുദ്ഗിരതീ ദൃപ്താ ദൃഷ്ടിരുത്സാഹസംഭവാ 60
വിസ്ഫാരിതോഭയപുടാ ഭയകമ്പിതതാരകാ
നിഷ്ക്രാന്തമധ്യാ ദൃഷ്ടിസ്തു ഭയഭാവേ ഭയാന്വിതാ 61
സങ്കോചിതപുടാധ്യാമാ ദൃഷ്ടിർമീലിതതാരകാ
പക്ഷ്മോദ്ദേശാത് സമുദ്വിഗ്നാ ജുഗുപ്സായാം ജുഗുപ്സിതാ 62
ഭൃശമുദ്വൃത്തതാരാ ച നഷ്ടോഭയപുടാന്വിതാ
സമാ വികസിതാ ദൃഷ്ടിർവിസ്മിതാ വിസ്മയേ സ്മൃതാ 63
സ്ഥായിഭാവാശ്രയാ ഹ്യേതാ വിജ്ഞേയാഃ ദൃഷ്ടയോ ബുധൈഃ
സഞ്ചാരിണീനാം ദൃഷ്ടീനാം സമ്പ്രവക്ഷ്യാമി ലക്ഷണം 64
സമതാരാ സമപുടാ നിഷ്കമ്പാ ശൂന്യദർശനാ
ബാഹ്യാർഥാഗ്രാഹിണീ ധ്യാമാ ശൂന്യാ ദൃഷ്ടിഃ പ്രകീർതിതാ 65
പ്രസ്പന്ദമാനപക്ഷ്മാഗ്രാ നാത്യർഥമുകുലൈഃ പുടൈഃ
മലിനാന്താ ച മലിനാ ദൃഷ്ടിർവിസ്മിതതാരകാ 66
ശ്രമപ്രമ്ലാപിതപുടാ ക്ഷാമാ കുഞ്ചിതലോചനാ
സന്നാ പതിതതാരാ ച ശ്രാന്താ ദൃഷ്ടിഃ പ്രകീർതിതാ 67
കിഞ്ചിദഞ്ചിതപക്ഷ്മാഗ്രാ പതിതോർധ്വപുടാ ഹ്രിയാ
ത്രപാധോഗതതാരാ ച ദൃഷ്ടിർലജ്ജാന്വിതാ തു സാ 68
മ്ലാനഭ്രുപുടപക്ഷ്മാ യാ ശിഥിലാ മന്ദചാരിണീ
ക്രമപ്രവൃഷ്ടതാരാ ച ഗ്ലാനാ ദൃഷ്ടിസ്തു സാ സ്മൃതാ 69
കിഞ്ചിച്ചലാ സ്ഥിരാ കിഞ്ചിദുദ്ഗതാ തിര്യഗായതാ
ഗൂഢാ ചകിതതാരാ ച ശങ്കിതാ ദൃഷ്ടിരിഷ്യതേ 70
വിഷാദവിസ്തീർണപുടാ പര്യസ്താന്താ നിമേഷിണീ
കിഞ്ചിന്നിഷ്ടബ്ധതാരാ ച കാര്യാ ദൃഷ്ടീർവിഷാദിനീ 71
സ്ഫുരദാശ്ലിഷ്ടപക്ഷ്മാഗ്രാ മുകുലോർധ്വപുടാഞ്ചിതാ
സുഖോന്മീലിതതാരാ ച മുകുലാ ദൃഷ്ടിരിഷ്യതേ 72
ആനികുഞ്ചിതപക്ഷ്മാഗ്രാ പുടൈരാകുഞ്ചിതൈസ്തഥാ
സംനികുഞ്ചിതതാരാ ച കുഞ്ചിതാ ദൃഷ്ടിരിഷ്യതേ 73
മന്ദായമാനതാരാ യാ പുടൈഃ പ്രചലിതൈസ്തഥാ
സന്താപോപപ്ലുതാ ദൃഷ്ടിരഭിതപ്താ തു സവ്യഥാ 74
ലംബിതാകുഞ്ചിതപുടാ ശനൈസ്തിര്യങ് നിരീക്ഷിണീ
നിഗൂഢാ ഗൂഢതാരാ ച ജിഹ്മാ ദൃഷ്ടിരുദാഹൃതാ 75
മധുരാകുഞ്ചിതാന്താ ച സഭ്രൂക്ഷേപാ ച സസ്മിതാ
സമമന്യവികാരാ ച ദൃഷ്ടിഃ സാ ലലിതാ സ്മൃതാ 76
വിതർകോദ്വർതിതപുടാ തഥൈവോത്ഫുല്ലതാരകാ
അധോഗതവിചാരാ ച ദൃഷ്ടിരേഷാ വിതർകിതാ 77
അർധവ്യാകോശപക്ഷ്മാ ച ഹ്ലാദാർധമുകുലൈഃ പുടൈഃ
സ്മിതാർശമുകുലാ ദൃഷ്ടിഃ കിഞ്ചില്ലുലിതതാരകാ 78
അനവസ്ഥിതതാരാ ച വിഭ്രാന്താകുലദർശനാ
വിസ്തീർണോത്ഫുല്ലമധ്യാ ച വിഭ്രാന്താ ദൃഷ്ടിരുച്യതേ 79
പുടൗ പ്രസ്ഫുരിതൗ യസ്യ നിഷ്ടബ്ധൗ പതിതൗ പുനഃ
വിലുപ്തോദ്വൃത്തതാരാ ച ദൃഷ്ടിരേഷാ തു വിപ്ലുതാ 80
ആകുഞ്ചിതപുടാപാംഗാ സംഗതാർധനിമേഷിണീ
മുഹുർവ്യാവൃത്തതാരാ ച ദൃഷ്ടിരാകേകരാ സ്മൃതാ 81
വികോശിതോഭയപുടാ പ്രോത്ഫുല്ലാ ചാനിമേഷിണീ
അനവസ്ഥിതസഞ്ചാരാ വികോശാ ദൃഷ്ടിരുച്യതേ 82
ത്രാസോദ്വൃത്തപുടാ യാ തു തഥോത്കമ്പിതതാരകാ
സന്ത്രാസോത്ഫുല്ലമധ്യാ ച ത്രസ്താ ദൃഷ്ടിരുദാഹൃതാ 83
ആഘുർണമാനമധ്യാ യാ ക്ഷാമാന്താഞ്ചിതലോചനാ
ദൃഷ്ടിർവികസിതാപാംഗാ മദിരാ തരുണേ മദേ 84
കിഞ്ചിദാകുഞ്ചിതപുടാ ഹ്യനവസ്ഥിതതാരകാ
തഥാ ചലിതപക്ഷ്മാ ച ദൃഷ്ടിർമധ്യമദേ ഭവേത് 85
സനിമേഷാനിമേഷാ ച കിഞ്ചിദ് ദർശിതതാരകാ
അധോഭാഗചരീ ദൃഷ്ടിരധമേ തു മദേ സ്മൃതാ 86
ഇത്യേവം ലക്ഷിതാ ഹ്യേതാ ഷടത്രിംശദ് ദൃഷ്ടയോ മയാ
രസജാ സഹജാശ്ചാസാം വിനിയോഗം നിബോധത 87
രസജാസ്സ്തു രസേഷ്വേവ സ്ഥായിഷു സ്ഥായിദൃഷ്ടയഃ
ശൃണുത വ്യഭിചാരിണ്യഃ സഞ്ചാരിഷു യഥാസ്ഥിതാഃ 88
ശൂന്യാ ദൃഷ്ടിസ്തു ചിന്തായാം സ്തംഭേ ചാപി പ്രകീർതിതാ
നിർവേദേ ചാപി മലിനാ വൈവർണ്യേ ച വിധീയതേ 89
ശ്രാന്താ ശ്രമാർതേ സ്വേദേ ച ലജായാം ലലിതാ തഥാ
അപസ്മാരേ തഥാ വ്യാധൗ ഗ്ലാന്യാം ഗ്ലാനാ വിധീയതേ 90
ശങ്കായാം ശങ്കിതാ ജ്ഞേയാ വിഷാദാർഥേ വിഷാദിനീ
നിദ്രാസ്വപ്നസുഖാർഥേഷു മുകുലാ ദൃഷ്ടിരിഷ്യതേ 91
കുഞ്ചിതാസൂയിതാനിഷ്ടദുഷ്പ്രേക്ഷാക്ഷിവ്യഥാഷു ച
അഭിതപ്താ ച നിർവേദേ ഹ്യഭിഘാതാഭിതാപയോഃ 92
ജിഹ്മാ ദൃഷ്ടിരസൂയായാം ജഡതാലസ്യയോസ്തഥാ
ധൃതൗ ഹർഷേ സലലിതാ സ്മൃതൗ തർകേ ച തർകിതാ 93
ആൽഹാദിഷ്വർധമുകുലാ ഗന്ധസ്പർശസുഖാദിഷു
വിഭ്രാന്താ ദൃഷ്ടിരാവേഗേ സംഭ്രമേ വിഭ്രമേ തഥാ 94
വിലുപ്താ ചപലോന്മാദദുഃഖാർതിമരണാദിഷു
ആകേകരാ ദുരാലോകേ വിച്ഛേദപ്രേഅക്ഷിതേഷു ച 95
വിബോധഗർവാമർശൗഗ്ര്യമതിഷു സ്യാദ്വികോശിതാ
ത്രസ്താ ത്രാസേ ഭവേദ് ദൃഷ്ടിർമദിരാ ച മദേഷ്വിതി 96
ഷടത്രിംശദ് ദൃഷ്ടയോ ഹ്യേതാ യഥാവത് സമുദാഹൃതാഃ
രസജാനാം തു ദൃഷ്ടീനാം ഭാവജാനാം തഥൈഅവ ച 97
താരാപുടഭ്രുവാം കർമ ഗദതോ മേ നിബോധത
ഭ്രമണം വലനം പാതശ്ചലനം സമ്പ്രവേശനം 98
വിവർതനം സമുദ്വൃത്തം നിഷ്ക്രാമഃ പ്രാകൃതം തഥാ
പുടാന്തർമണ്ഡലാവൃത്തിസ്താരയോർഭ്രമണം സ്മൃതം 99
വലനം ഗമനം ത്ര്യസ്രം പാതനം സ്രസ്തതാ തഥാ
ചലനം കമ്പനം ജ്ഞേയം പ്രവേശോƒന്തഃപ്രവേശനം 100
വിവർതനം കടാക്ഷസ്തു സമുദ്വൃത്തം സമുന്നതിഃ
നിഷ്ക്രാമോ നിർഗമഃ പ്രോക്തഃ പ്രാകൃതം തു സ്വഭാവജം 101
അഥൈഷാം രസഭാവേഷു വിനിയോഗം നിബോധത
ഭ്രമണം ചലനോദ്വൃത്തേ നിഷ്ക്രാമോ വീരരൗദ്രയോഃ 102
നിഷ്ക്രാമണം സംവലനം കർതവ്യം തു ഭയാനകേ
ഹാസ്യബീഭത്സയോശ്ചാപി പ്രവേശനമിഹേഷ്യതേ 103
പാതനം കരുണേ കാര്യം നിഷ്ക്രാമണമഥാദ്ഭുതേ
പ്രാകൃതം ശേഷഭാവേഷു ശൃംഗാരേ ച വിവർതിതം 104
സ്വഭാവസിദ്ധമേവൈതത് കർമം ലോകക്രിയാശ്രയം
ഏവം രസേഷു ഭാവേഷു താരാകർമാണി യോജയേത് 105
അഥാƒത്രൈവ പ്രവക്ഷ്യാമി പ്രകാരൻ ദർശനസ്യ തു
സമം സാചയ്നുവൃത്തേ ച ഹ്യാലോകിതവിലോകിതേ 106
പ്രലോകിതോല്ലോകിതേ ചാപ്യവലോകിതമേവ ച
സമതാരം ച സൗമ്യം ച യദ്ദൃഷ്ടം തത് സമം സ്മൃതം 107
പക്ഷ്മാന്തരഗതതാരം ച ത്ര്യസ്രം സാചീകൃതം തു തത്
രൂപനിർവർണനാ യുക്തമനുവൃത്തമിതി സ്മൃതം 108
സഹസാ ദർശനം യത് സ്യാത്തദാലോകിതമുച്യതേ
വിലോകിതം പൃഷ്ടതസ്തു പാർശ്വാഭ്യാം തു പ്രലോകിതം 109
ഊർധ്വമുല്ലോകിതം ജ്ഞേയമവലോകിതമപ്യധഃ
ഇത്യേഷു ദർശനവിധിഃ സർവഭാവരസാശ്രയഃ 110
താരാകൃതോƒസ്യാനുഗതം പുടകർമ നിബോധത
ഉന്മേഷശ്ച നിമേഷശ്ച പ്രസൃതം കുഞ്ചിതം സമം 111
വിവർതിതം സ സ്ഫുരിതം പിഹിതം സവിതാഡിതം
വിശ്ലേഷഃ പുടയോര്യസ്തു സ തൂന്മേഷഃ പ്രകീർതിതഃ 112
സമാഗമോ നിമേഷഃ സ്യാദായാമഃ പ്രസൃതം ഭവേത്
ആകുഞ്ചിതം കുഞ്ചിതം സ്യാത് സമം സ്വാഭാവികം സ്മൃതം 113
വിവർതിതം സമുദ്വൃത്തം സ്ഫുരിതം സ്പന്ദിതം തഥാ
സ്ഥഗിതം പിഹിതം പ്രോക്തമാഹതം തു വിതാഡിതം 114
അഥൈഷം രസഭാവേഷു വിനിയോഗം നിബോധത
ക്രോധേ വിവർതിതം കാര്യോ നിമേഷോന്മേഷണൈഃ സഹ 115
വിസ്മയാർഥേഷു ഹർഷേ ച വീരേ ച പ്രസൃതം സ്മൃതം
അനിഷ്ടദർശനേ ഗന്ധേ രസേ സ്പർശേ ച കുഞ്ചിതം 116
ശൃംഗാരേ ച സമം കാര്യമീർഷ്യാസു സ്ഫുരിതം തഥാ
സുപ്തമൂർച്ഛിതവാതോഷ്ണധൂമവർഷാഞ്ജനാർതിഷു 117
നേത്രരോഗേ ച പിഹിതമഭിഘാതേ വിതാഡിതം
ഇത്യേവം രസഭാവേഷു താരകാപുടയോർവിധിഃ 118
കാര്യാനുഗതമസ്യൈവ ഭ്രുവോഃ കർമ നിബോധത
ഉത്ക്ഷേപഃ പാതനശ്ചൈവ ഭ്രുകുടീ ചതുരം ഭ്രുവോഃ 119
കുഞ്ചിതം രേചിതം ചൈവ സഹജം ചേതി സപ്തധാ
ഭ്രുവോരുന്നതിരുത്ക്ഷേപഃ സമമേകൈകശോƒപി വാ 120
അനേനൈവ ക്രമേണൈവ പാതനം സ്യാദധോമുഖം
ഭ്രുവോർമൂലസമുത്ക്ഷേപാത് ഭ്രുകുടീ പരികീർതിതാ 121
ചതുരം കിഞ്ചിദുച്ഛ്വാസാന്മധുരായതയാ ഭ്രുവോഃ
ഏകസ്യാ ഉഭയോർവാപി മൃദുഭംഗസ്തു കുഞ്ചിതം 122
ഏകസ്യാ ഏവ ലലിതാദുത്ക്ഷേപാദ്രേചിതം ഭ്രുവഃ
സഹജാതം തു സഹജം കർമ സ്വാഭാവികം സ്മൃതം 123
അഥൈഷാം സമ്പ്രവക്ഷ്യാമി രസഭാവപ്രയോജനം
കോപേ വിതർകേ ഹേലായാം ലീലാദൗ സഹജേ തഥാ 124
ശ്രവണേ ദർശനേ ചൈവ ഭ്രുവമേകാം സമുത്ക്ഷിപേത്
ഉത്ക്ഷേപോ വിസ്മയേ ഹർഷേ രോഷേ ചൈഅവ ദ്വയോരപി 125
ആസൂയിതജുഗുപ്സായാം ഹാസ്യേ ഘ്രാണേ ച പാതനം
ക്രോധസ്ഥാനേഷു ദീപ്തേഷു യോജയേത് ഭ്രുകുടിം ബുധഃ 126
ശൃംഗാരേ ലലിതേ സൗമ്യേ സുഖേ സ്പർശേ പ്രബോധനേ
ഏവം വിധേഷു ഭാവേഷു ചതുരം തു പ്രയോജയേത് 127
സ്ത്രീപുരുഷയോശ്ച സംലാപേ നാനാവസ്ഥാന്തരാത്മകേ
മോട്ടായിതേ കുട്ടമിതേ വിലാസേ കിലകിഞ്ചിതേ 128
നികുഞ്ചിതം തു കർതവ്യം നൃത്തേ യോജ്യം തു രേചിതം
അനാവിദ്ധേഷു ഭാവേഷു വിദ്യാത് സ്വാഭാവികം ബുധഃ 129
ഇത്യേവം തു ഭ്രുവഃ പ്രോക്തം നാസാകർമ നിബോധത
നതാ മന്ദാ വികൃഷ്ടാ ച സോച്ഛ്വാസാ ച വികൂണിതാ 130
സ്വാഭാവികാ ചേതി ബുധൈഃ ഷഡ്വിധാ നാസികാ സ്മൃതാ
നതാ മുഹുഃശ്ലിഷ്ടപുടാ മന്ദാ തു നിഭൃതാ സ്മൃതാ 131
വികൃഷ്ടോത്ഫുല്ലിതപുടാ സോച്ഛ്വാസാ കൃഷ്ടമാരുതാ
വികൂണിതാ സങ്കുചിതാ സമാ സ്വാഭാവികാ സ്മൃതാ 132
നാസികാലക്ഷണം ഹ്യേതത് വിനിയോഗം നിബോധത
മദോത്കമ്പസമായുക്തേ നാരീണാമനുരോധനേ 133
നിഃശ്വാസേ ച നതാ കാര്യാ നാസികാ നാട്യയോക്തൃഭിഃ
വിച്ഛിന്നമന്ദരുദിതേ സോച്ഛ്വാസേ ച നതാ സ്മൃതാ 134
നിർവേഗൗത്സുക്യചിന്താസു മന്ദാ ശോകേ ച യോജയേത്
തീവ്രഗന്ധേ വികൃഷ്ടാം തൗ രൗദ്രേ വീരേ തഥൈവ ച 135
ഇഷ്ടഘ്രാണേ തഥോച്ഛ്വാസേ ദീർഘോച്ഛ്വാസാം പ്രയോജയേത്
വികൂണിതാ ച കർതവ്യാ ജുഗുപ്സായാമസൂയാദിഷു 136
കാര്യാ ശേഷു ഭാവേഷു തജ്ഞൈഃ സ്വാഭാവികാ തഥാ
ക്ഷാമം ഫുല്ലം ച ഘൂർണം ച കമ്പിതം കുഞ്ചിതം സമം 137
ഷഡ്വിധം ഗണ്ഡമുദ്ദിഷ്ടം തസ്യ ലക്ഷണമുച്യതേ
ക്ഷാമം ചാവനതം ജ്ഞേയം ഫുല്ലം വികസിതം ഭവേത് 138
വിതതം ഘൂർണമത്രോക്തം കമ്പിതം സ്ഫുരിതം ഭവേത്
സ്യാത് കുഞ്ചിതം സങ്കുഞ്ചിതം സമം പ്രാകൃതമുച്യതേ 139
ഗണ്ഡയോർലക്ഷണം പ്രോക്തം വിനിയോഗം നിബോധത
ക്ഷാമം ദുഃഖേഷു കർതവ്യം പ്രഹർഷേ ഫുല്ലമേവ ച 140
പൂർണമുത്സാഹഗർവേഷു രോമഹർഷേഷു കമ്പിതം
കുഞ്ചിതം ച സരോമാഞ്ചം സ്പർശേ ശീതേ ഭയേ ജ്വരേ 141
പ്രാകൃതം ശേഷഭാവേഷു ഗണ്ഡകർമ ഭവേദിതി
വിവർതനം കമ്പനം ച വിസർഗോ വിനിഗൂഹനം 142
സന്ദഷ്ടകം സമുദ്ഗം ച ഷട് കർമാണ്യധരസ്യ തു
വികൂണിതം വിവർതസ്തു വേപനം കമ്പനം സ്മൃതം 143
വിനിഷ്ക്രാമോ വിസർഗസ്തു പ്രവേശോ വിനിഗൂഹനം
സന്ദഷ്ടകം ദ്വിജൈഅർദഷ്ടം സമുദ്ഗഃ സഹജോന്നതി 144
ഇത്യോഷ്ഠലക്ഷണം പ്രോക്തം വിനിയോഗം നിബോധത
അസൂയാവേദനാവജ്ഞാഭയാദിഷു വിവർതനം 145
കമ്പനം വേപനം ശീതഭയരോഷജവാദിഷു
സ്ത്രീഅണാം വിലാസേ വിവ്വോകേ വിസർഗോ രഞ്ജനേ തഥാ 146
വിനിഗൂഹനമായാസേ സന്ദഷ്ടം ക്രോധകർമസു
സമുദ്ഗസ്ത്വനുകമ്പായാം ചുംബനേ ചാഭിനന്ദനേ 147
ഇത്യോഷ്ഠകർമാണ്യുക്താനി ചിബുകസ്യ നിബോധത
കുട്ടനം ഖണ്ഡനം ഛിന്നം ചുക്കിതം ലേഹനം സമം 148
ദഷ്ടം ച ദന്തക്രിയയാ ചിബുകം ത്വിഹ ലക്ഷ്യതേ
കുട്ടനം ദന്തസംഘർഷഃ സംസ്ഫോടഃ ഖണ്ഡനം മുഹുഃ 149
ഛിന്നം തു ഗാഢസംശ്ലേഷശ്ചുക്കിതം ദൂരവിച്യുതിഃ
ലേഹനം ജിഹ്വയാ ലേഹഃ കിഞ്ചിത് ശ്ലേഷഃ സമം ഭവേത് 150
ദന്തൈർദഷ്ടേƒധരേ ദഷ്ടമിത്യേഷാം വിനിയോജനം
ഭയശീതജ്വരക്രോധഗ്രസ്താനാം കുട്ടനം ഭവേത് 151
ജപാധ്യയനസംലാപഭക്ഷ്യയോഗേ ച ഖണ്ഡനം
ഛിന്നം വ്യാധൗ ഭയേ ശീതേ വ്യായാമേ രുദിതേ മൃതേ 152
ജൃംഭണേ ചുക്കിതം കാര്യം തഥാ ലേഹ്യേ ച ലേഹനം
സമം സ്വഭാവഭാവേഷു സന്ദഷ്ടം ക്രോധകർമസു 153
ഇതി ദന്തോഷ്ഠജിഹ്വാനാം കരണാച്ചിബുകക്രിയാ
വിധുതം വിനിവൃത്തം ച നിർഭുഗ്നം ഭുഗ്നമേവ ച 154
വിവൃതം ച തഥോദ്വാഹി കർമാണ്യത്രാസ്യജാനി തു
വ്യാവൃത്തം വിനിവൃത്തം സ്യാദ്വിധുതം തിര്യഗായതം 155
അവാങ്മുഖത്വം നിർഭുഗ്നം വ്യാഭുഗ്നം കിഞ്ചിദായതം
വിശ്ലിഷ്ടോഷ്ഠം ച വിവൃതമുദ്വാഹ്യുത്ക്ഷിപ്തമേവ ച 156
വിനിവൃത്തമസൂയായാമീർഷ്യാക്രോധകൃതേന ച
അവജ്ഞാവിവൃതാദൗ ച സ്ത്രീണാ കാര്യാ പ്രയോക്തൃഭിഃ 157
വിധുതം വാരണേ ചൈവ നൈവമിത്യേവമാദിഷു
നിർഭുഗ്നം ചാപി വിജ്ഞേയം ഗംഭീരാലോകനാദിഷു 158
ഭുഗ്നം ലജാന്വിതേ യോജ്യം യതീനാം തു സ്വഭാവജം
നിർവേദൗത്സുക്യചിന്താസു നയേ ച വിനിമന്ത്രണേ 159
വിവൃത്തം ചാപി വിജ്ഞേയം ഹാസ്യശോകഭയാദിഷു
സ്ത്രീണാമുദ്വാഹി ലീലായാം ഗർവേ ഗച്ഛത്യനാദരേ 160
ഏവ നാമേതി കാര്യം ച കോപവാക്യേ വിചക്ഷണൈഃ
സമം സാച്യനുവൃത്താദി യച്ച ദൃഷ്ടിവികൽപിതം 161
തജ്ജ്ഞൈസ്തേനാനുസാരേണ കാര്യം തദനുഗം മുഖം
അഥാതോ മുഖരാഗസ്തു ചതുർധാ പരികീർതിതഃ 162
സ്വാഭാവികഃ പ്രസന്നശ്ച രക്തഃ ശ്യാമോƒർഥസംശ്രയഃ
സ്വാഭാവികസ്തു കർതവ്യഃ സ്വഭാവാഭിനയാശ്രയഃ 163
മധ്യസ്ഥാദിഷു ഭാവേഷു മുഖരാഗഃ പ്രയോക്തൃഭിഃ
പ്രസന്നസ്ത്വദ്ഭുതേ കാര്യോ ഹാസ്യശൃംഗാരയോസ്തഥാ 164
വീരരൗദ്രമദാദ്യേഷു രക്തഃ സ്യാത് കരുണേ തഥാ
ഭയാനകേ സബീഭത്സേ ശ്യാമം സഞ്ജായതേ മുഖം 1655
ഏവം ഭാവരസാർഥേഷു മുഖരാഗം പ്രയോജയേത്
ശാഖാംഗോപാംഗസംയുക്തഃ കൃതോƒപ്യഭിനയഃ ശുഭഃ 166
മുഖരാഗവിഹീനസ്തു നൈവ ശോഭാന്വിതോ ഭവേത്
ശരീരാഭിനയോƒൽപോƒപി മുഖരാഗസമ്ന്വിതഃ 167
ദ്വിഗുണാം ലഭതേ ശോഭാം രാത്രാവിവ നിശാകരഃ
നയനാഭിനയോƒപി സ്യാന്നാനാഭാവരസാസ്ഫുടഃ 168
മുഖരാഗാന്വിതോ യസ്മാന്നാട്യമത്ര പ്രതിഷ്ഠിതം
യഥാ നേത്രം പ്രസർപേത മുഖഭൂദൃഷ്ടിസംയുതം 169
തഥാ ഭാവരസോപേതം മുഖരാഗം പ്രയോജയേത്
ഇത്യേവം മുഖരാഗസ്തു പ്രോക്തോ ഭാവരസാശ്രയഃ 170
അതഃ പരം പ്രവക്ഷ്യാമി ഗ്രീവാകർമാണി വൈ ദ്വിജാഃ !
സമാ നതോന്നതാ ത്ര്യസ്രാ രേചിതാ കുഞ്ചിതാഞ്ചിതാ 171
വലിതാ ച നിവൃത്താ ച ഗ്രീവാ നവവിധാർഥതഃ
സമാ സ്വാഭാവികീ ധ്യാനസ്വഭാജപകർമസു 172
നതാ നതാസ്യാലങ്കാരബന്ധേ കണ്ഠാവലംബനേ ,
ഉന്നതാഭ്യുന്നതമുഖീ ഗ്രീവാ ചോർധ്വനിവേശനേ 173
ത്ര്യസ്രാ പാർശ്വഗതാ ജ്ഞേയാ സ്കന്ധഭാരേƒതി ദുഃഖിതേ
രേചിതാ വിധുതഭ്രാന്താ ഹാവേ മഥനൃത്തയോഃ 174
കുഞ്ചിതാകുഞ്ചിതേ മൂർധ്നി ധാരിതേ ഗലരക്ഷണേ
അഞ്ചിതാപസൃതോദ്ബന്ധകേശകർഷോർധ്വദർശനേ 175
പാർശ്വോന്മുഖീ സ്യാദ്വലിതാ ഗ്രീവാഭേദൈശ്ച വീക്ഷണേ
നിവൃതാഭിമുഖീഭൂതാ സ്വസ്ഥാനാഭിമുഖാദിഷു 176
ഇത്യാദി ലോകഭാവാർഥാ ഗ്രീവാഭംഗൈരനേകധാ
ഗ്രീവാകർമാണി സർവാണി ശിരഃ കർമാനുഗാനി ഹി 177
ശിരസഃ കർമണഃ കർമ ഗ്രീവായാഃ സമ്പ്രവർതതേ
ഇത്യേതല്ലക്ഷണം പ്രോക്തം ശീർഷോപാംഗസമാശ്രയം
അംഗകർമാണി ശേഷാണി ഗദതോ മേ നിബോധത 179
ഇതി ഭാരതീയേ നാട്യശാശ്ത്രേ ഉപാംഗവിധാനം നാമ അഷ്ടമോƒധ്യായഃ