നാട്യശാസ്ത്രം/അദ്ധ്യായം6
| ←നാട്യശാസ്ത്രം | നാട്യശാസ്ത്രം രചന: അദ്ധ്യായം 6 |
നാട്യശാസ്ത്രം→ |
അഥ ഷഷ്ഠോƒ ധ്യായഃ
പൂർവരംഗവിധിം ശ്രുത്വാപുനരാഹുർമഹത്തമാഃ
ഭരതം മുനയഃ സർവേ പ്രശ്നാൻപഞ്ചാഭിധത്സ്വ നഃ 1
യേ രസാ ഇതി പഠ്യന്തേ നാട്യേ നാട്യവിചക്ഷണൈഃ
രസത്വം കേന വൈ തേഷാമേതദാഖ്യാതുമർഹസി 2
ഭാവാശ്ചൈവ കഥം പ്രോക്താഃ കിം വാ തേ ഭാവയന്ത്യപി
സംഗ്രഹം കാരികാം ചൈവ നിരുക്തം ചൈവ തത്വതഃ 3
തേഷാം തു വചനം ശ്രുത്വാ മുനീനാം ഭരതോ മുനിഃ
പ്രത്യുവാച പുനർവാക്യം രസഭാവവികൽപനം 4
അഹം വഃ കഥയിഷ്യാമി നിഖിലേന തപോധനാഃ
സംഗ്രഹം കാരികാം ചൈവ നിരുക്തം ച യഥാക്രമം 5
ന ശക്യമസ്യ നാട്യസ്യ ഗന്തുമന്തം കഥഞ്ചന
കസ്മാദ്ബഹുത്വാജ്ജ്ഞാനാനാം ശിൽപാനാം വാപ്യനന്തതഃ 6
ഏകസ്യാപി ന വൈ ശക്യസ്ത്വന്തോ ജ്ഞാനാർണവസ്യ ഹി
ഗന്തും കിം പുനരന്യേഷാം ജ്ഞാനാനാമർഥതത്ത്വതഃ 7
കിന്ത്വൽപസൂത്രഗ്രന്ഥാർഥമനുമാനപ്രസാധകം
നാട്യസ്യാസ്യ പ്രവക്ഷ്യാമി രസഭാവാദിസംഗ്രഹം 8
വിസ്തരേണോപദിഷ്ടാനാമർഥാനാം സൂത്രഭാഷ്യയോഃ
നിബന്ധോ യോ സമാസേന സംഗ്രഹം തം വിദുർബുധാഃ 9
രസാ ഭാവാ ഹ്യഭിനയാഃ ധർമീ വൃത്തിപ്രവൃത്തയഃ
സിദ്ധിഃ സ്വരാസ്തഥാതോദ്യം ഗാനം രംഗശ്ച സംഗ്രഹഃ 10
അൽപാഭിധാനേനാർഥോ യഃ സമാസേനോച്യതേ ബുധൈഃ
സൂത്രതഃ സാƒ നുമതവ്യാ കാരികാർഥപ്രദർശിനീ 11
നാനാനാമാശ്രയോത്പന്നം നിഘണ്ടുനിഗമാന്വിതം
ധാത്വർഥഹേതുസംയുക്തം നാനാസിദ്ധാന്തസാധിതം 12
സ്ഥാപിതോƒ ർഥോ ഭവേദ്യത്ര സമാസേനാർഥാസൂചകഃ
ധാത്വർഥവചനേനേഹ നിരുക്തം തത്പ്രചക്ഷതേ 13
സംഗ്രഹോ യോ മയാ പ്രോക്തഃ സമാസേന ദ്വിജോത്തമാഃ
വിസ്തരം തസ്യ വക്ഷ്യാമി സനിരുക്തം സകാരികം 14
ശൃംഗാരഹാസ്യകരുണാ രൗദ്രവീരഭയാനകാഃ
ബീഭത്സാദ്ഭുതസഞ്ജ്ഞൗ ചേത്യഷ്ടൗ നാട്യേ രസാഃ സ്മൃതാഃ 15
ഏതേ ഹ്യഷ്ടൗ രസാഃ പ്രോക്താ ദ്രുഹിനേന മഹാത്മനാ
പുനശ്ച ഭാവാന്വക്ഷ്യാമി സ്ഥായിസഞ്ചാരിസത്ത്വജാൻ 16
രതിഹാസശ്ച ശോകശ്ച ക്രോധോത്സാഹൗ ഭയം തഥാ
ജുഗുപ്സാ വിസ്മയശ്ചേതി സ്ഥായിഭാവാഃ പ്രകീർതിതാഃ 17
നിർവേദഗ്ലാനിശങ്കാഖ്യാസ്തഥാസൂയാ മദഃ ശ്രമഃ
ആലസ്യം ചൈവ ദൈന്യം ച ചിന്താമോഹഃ സ്മൃതിർധൃതിഃ 18
വ്രീഡാ ചപലതാ ഹർഷ ആവേഗോ ജഡതാ തഥാ
ഗർവോ വിഷാദ ഔത്സുക്യം നിദ്രാപസ്മാര ഏവ ച 19
സുപ്തം വിബോധോƒ മർഷശ്ചാപ്യവഹിത്ഥമഥോഗ്രതാ
മതിർവ്യാധിസ്തഥോന്മാദസ്തഥാ മരണമേവ ച 20
ത്രാസശ്ചൈവ വിതർകശ്ച വിജ്ഞേയാ വ്യഭിചാരിണഃ
ത്രയസ്ത്രിംശദമീ ഭാവാഃ സമാഖ്യാതാസ്തു നാമതഃ 21
സ്തംഭഃ സ്വേദോƒ ഥ രോമാഞ്ചഃ സ്വരഭേദോƒ ഥ വേപഥുഃ
വൈവർണ്യമശ്രു പ്രലയ ഇത്യഷ്ടൗ സാത്വികാഃ സ്മൃതാഃ 22
ആംഗികൗ വാചികശ്ചൈവ ഹ്യാഹാര്യഃ സാത്വികസ്തഥാ
ചത്വാരോƒ ഭിനയാ ഹ്യേതേ വിജ്ഞേയാ നാട്യസംശ്രയാഃ 23
ലോകധർമീ നാട്യധർമീ ധർമീതി ദ്വിവിധഃ സ്മൃതഃ
ഭാരതീ സാത്വതീ ചൈവ കൈശിക്യാരഭടീ തഥാ 24
ചതസ്രോ വൃത്തയോ ഹ്യേതാ യാസു നാട്യം പ്രതിഷ്ഠിതം
ആവന്തീ ദാക്ഷിണാത്യാ ച തഥാ ചൈവോഢ്രമാഗധീ 25
പാഞ്ചാലമധ്യമാ ചേതി വിജ്ഞേയാസ്തു പ്രവൃത്തയഃ
ദൈവികീ മാനുഷീ ചൈവ സിദ്ധിഃ സ്യാദ്ദ്വിവിധൈവ തു 26
ശാരീരാശ്ചൈവ വൈണാശ്ച സപ്ത ഷഡ്ജാദയഃ സ്വരാഃ
[നിഷാദർഷഭഗാന്ധാരമധ്യപഞ്ചമധൈവതാഃ ]
തതം ചൈവാവനദ്ധം ച ഘനം സുഷിരമേവ ച 27
ചതുർവിധം ച വിജ്ഞേയമാതോദ്യം ലക്ഷണാന്വിതം
തതം തന്ത്രീഗതം ജ്ഞേയമവനദ്ധം തു പൗഷ്കരം 28
ഘനസ്തു താലോ വിജ്ഞേയഃ സുഷിരോ വംശ ഏവ ച
പ്രവേശാക്ഷേപനിഷ്ക്രാമപ്രാസാദികമഥാന്തരം 29
ഗാനം പഞ്ചവിധം ജ്ഞേയം ധ്രുവായോഗസമന്വിതം
ചതുരസ്രോ വികൃഷ്ടശ്ച രംഗസ്ത്ര്യശ്രശ്ച കീർതിതഃ 30
ഏവമേഷോƒ ൽപസൂത്രാർഥോ നിർദിഷ്ടോ നാട്യസംഗ്രഹഃ
അതഃ പരം പ്രവക്ഷ്യാമി സൂത്രഗ്രന്ഥവികൽപനം 31
തത്ര രസാനേവ താവദാദാവഭിവ്യാഖ്യാസ്യാമഃ ന ഹി രസാദൃതേ
കശ്ചിദർഥഃ പ്രവർതതേ
തത്ര വിഭാവാനുഭാവവ്യഭിചാരിസംയോഗാദ്രസനിഷ്പത്തിഃ
കോ ദൃഷ്ടാന്തഃ അത്രാഹ - യഥാ ഹി
നാനാവ്യഞ്ജനൗഷധിദ്രവ്യസംയോഗാദ്രസനിഷ്പത്തിഃ തഥാ
നാനാഭാവോപഗമാദ്രസനിഷ്പത്തിഃ യഥാ ഹി -
ഗുഡാദിഭിർദ്രവ്യൈർവ്യഞ്ജനൈരൗഷധിഭിശ്ച ഷാഡവാദയോ രസാ
നിർവർത്യന്തേ
തഥാ നാനാഭാവോപഗതാ അപി സ്ഥായിനോ ഭാവാ രസത്വമാപ്നുവന്തീതി
അത്രാഹ - രസ ഇതി കഃ പദാർഥഃ ഉച്യതേ - ആസ്വാദ്യത്വാത്
കഥമാസ്വാദ്യതേ രസഃ
യഥാ ഹി നാനാവ്യഞ്ജനസംസ്കൃതമന്നം ഭുഞ്ജാന രസാനാസ്വാദയന്തി
സുമനസഃ പുരുഷ ഹർഷാദീംശ്ചാധിഗച്ഛന്തി തഥാ
നാനാഭാവാഭിനയവ്യഞ്ജിതാൻ വാഗംഗസത്തോപേതാൻ
സ്ഥായിഭാവാനാസ്വാദയന്തി സുമനസഃ പ്രേക്ഷകാഃ
ഹർഷാദീംശ്ചാധിഗച്ഛന്തി തസ്മാന്നാട്യരസാ
ഇത്യഭിവ്യാഖ്യാതാഃ
അത്രാനുവംശ്യൗ ശ്ലോകൗ ഭവതഃ -
യഥാ ബഹുദ്രവ്യയുതൈർവ്യഞ്ജനൈർബഹുഭിര്യുതം
ആസ്വാദയന്തി ഭുഞ്ജാനാ ഭക്തം ഭക്തവിദോ ജനാഃ 32
ഭാവാഭിനയസംബദ്ധാൻസ്ഥായിഭാവാംസ്തഥാ ബുധാഃ
ആസ്വാദയന്തി മനസാ തസ്മാന്നാട്യരസാഃ സ്മൃതാഃ 33
അത്രാഹ - കിം രസേഭ്യോ ഭാവാനാമഭിനിർവൃത്തിരുതാഹോ ഭാവേഭ്യോ
രസാനാമിതി കേഷാഞ്ചിന്മതം
പരസ്പരസംബന്ധാദേഷാമഭിനിർവൃത്തിരിതി
തന്ന കസ്മാത് ദൃശ്യതേ ഹി ഭാവേഭ്യോ രസാനാമഭിനിർവൃത്തിർന തു
രസേഭ്യോ ഭാവാനാമഭിനിർവൃത്തിരിതി ഭവന്തി ചാത്ര ശ്ലോകാഃ -
നാനാഭിനയസംബദ്ധാൻഭാവയന്തി രസനിമാൻ
യസ്മാത്തസ്മാദമീ ഭാവാ വിജ്ഞേയാ നാട്യയോക്തൃഭിഃ 34
നാനാദ്രവ്യൈബഹുവിധൈർവ്യഞ്ജനം ഭാവ്യതേ യഥാ
ഏവം ഭാവാ ഭാവയന്തി രസാനഭിനയൈഃ സഹ 35
ന ഭാവഹീനോƒ സ്തി രസോ ന ഭാവോ രസവർജിതഃ
പരസ്പരകൃതാ സിദ്ധിസ്തയോരഭിനയേ ഭവേത് 36
വ്യഞ്ജനൗഷധിസംയോഗോ യഥാന്നം സ്വാദുതാം നയേത്
ഏവം ഭാവാ രസാശ്ചൈവ ഭാവയന്തി പരസ്പരം 37
യഥാ ബീജാദ്ഭവേദ്വൃക്ഷോ വൃക്ഷാത്പുഷ്പം ഫലം യഥാ
തഥാ മൂലം രസാഃ സർവേ തേഭ്യോ ഭാവാ വ്യവസ്ഥിതാഃ 38
തദേഷം രസാനാമുത്പത്തിവർണദൈവതനിദർശനാന്യഭിവ്യാഖ്യാസ്യാമഃ
തേഷാമുത്പത്തിഹേതവശ്ചത്വാരോ രസാഃ തദ്യഥാ - ശൃംഗാരോ
രൗദ്രൗ വീരോ ബീഭത്സ ഇതി അത്ര -
ശൃംഗാരാദ്ധി ഭവേദ്ധാസ്യോ രൗദ്രാച്ച കരുണോ രസഃ
വീരാച്ചൈവാദ്ഭുതോത്പത്തിർബീഭത്സാച്ച ഭയാനകഃ 39
ശൃംഗാരാനുകൃതിര്യാ തു സ ഹാസ്യസ്തു പ്രകീർതിതഃ
രൗദ്രസ്യൈവ ച യത്കർമ സ ജ്ഞേയഃ കരുണോ രസഃ 40
വീരസ്യാപി ച യത്കർമ സോƒ ദ്ഭുതഃ പരികീർതിതഃ
ബീഭത്സദർശനം യച്ച ജ്ഞേയഃ സ തു ഭയാനകഃ 41
അഥ വർണാഃ -
ശ്യാമോ ഭവതി ശൃംഗാരഃ സിതോ ഹാസ്യഃ പ്രകീർതിതഃ
കപോതഃ കരുണശ്ചൈവ രക്തോ രൗദ്രഃ പ്രകീർതിതഃ 42
ഗൗരോ വീരസ്തു വിജ്ഞേയഃ കൃഷ്ണശ്ചൈവ ഭയാനകഃ
നീലവർണസ്തു ബീഭത്സഃ പീതശ്ചൈവാദ്ഭുതഃ സ്മൃതഃ 43
അഥ ദൈവതാനി -
ശൃംഗാരോ വിഷ്ണുദേവത്യോ ഹാസ്യഃ പ്രമഥദൈവതഃ
രൗദ്രോ രുദ്രാധിദൈവത്യഃ കരുണോ യമദൈവതഃ 44
ബീഭത്സസ്യ മഹാകാലഃ കാലദേവോ ഭയാനകഃ
വീരോ മഹേന്ദ്രദേവഃ സ്യാദദ്ഭുതോ ബ്രഹ്മദൈവതഃ 45
ഏതമേതേഷാം രസാനാമുത്പത്തിവർണദൈവതാന്യഭിവ്യാഖ്യാതാനി
ഇദാനീമനുഭാവവിഭാവവ്യഭിചാരിസംയുക്താനാം
ലക്ഷണനിദർശനാന്യഭിവ്യാഖ്യാസ്യാമഃ സ്ഥായിഭാവാംശ്ച
രസത്വമുപനേഷ്യാമഃ
തത്ര ശൃംഗാരോ നാമ രതിസ്ഥായിഭാവപ്രഭവഃ ഉജ്ജ്വലവേഷാത്മകഃ
യത്കിഞ്ചില്ലോകേ ശുചി മേധ്യമുജ്ജ്വലം ദർശനീയം വാ
തച്ഛൃംഗാരേണോപമീയതേ
യസ്താവദുജ്ജ്വലവേഷഃ സ ശൃംഗാരവാനിത്യുച്യതേ യഥാ ച
ഗോത്രകുലാചാരോത്പന്നാന്യാപ്തോപദേശസിദ്ധാനി പുംസാം നാമാനി ഭവന്തി
തഥൈവേഷാം രസാനാം ഭാവാനാം ച നാട്യാശ്രിതാനാം
ചാർഥാനാമാചാരോത്പന്നാന്യോപ്തോപദേശസിദ്ധാനി നാമാനി
ഏവമേഷ ആചാരസിദ്ധോ ഹൃദ്യോജ്ജ്വലവേഷാത്മകത്വാച്ഛൃംഗാരോ രസഃ
സ ച സ്ത്രീപുരുഷഹേതുക ഉത്തമയുവപ്രകൃതിഃ
തസ്യ ദ്വേ അധിഷ്ഠാനേ സംഭോഗോ വിപ്രലംഭശ്ച തത്ര
സംഭോഗസ്താവത്
ഋതുമാല്യാനുലേപനാലങ്കാരേഷ്ടജനവിഷയവരഭവനോപഭോഗോപവന-
ഗമനാനുഭവനശ്രവണദർശനക്രീഡാലീലാദിഭിർവിഭാവൈരുത്പദ്യതേ
തസ്യ
നയനചാതുര്യഭ്രൂക്ഷേപകടാക്ഷസഞ്ചാരലലിതമധുരാംഗഹാര-
വാക്യാദിഭിരനുഭാവൈരഭിനയഃ പ്രയോക്തവ്യഃ
വ്യഭിചാരിണശ്ചാസ്യാലസ്യൗഗ്ര്യജുഗുപ്സാവർജ്യാഃ
വിപ്രലംഭകൃതസ്തു
നിർവേദഗ്ലാനിശങ്കാസൂയാശ്രമചിന്തൗത്സുക്യനിദ്രാസ്വപ്നവിബോധവ്യാധ്യുന്മാദ-
മദാപസ്മാരജാഡ്യമരണാദിഭിരനുഭാവൈരഭിനേതവ്യഃ
അത്രാഹ - യദ്യയം രതിപ്രഭവഃ ശൃംഗാരഃ കഥമസ്യ കരുണാശ്രയിണോ
ഭാവാ ഭവന്തി
അത്രോച്യതേ - പൂർവമേവാഭിഹിതം സംഭോഗവിപ്രലംഭകൃതഃ ശൃംഗാര
ഇതി
വൈശികശാസ്ത്രകാരൈശ്ച ദശാവസ്ഥോƒ ഭിഹിതഃ താശ്ച
സാമാന്യാഭിനയേ വക്ഷ്യാമഃ
കരുണസ്തു
ശാപക്ലേശവിനിപതിതേഷ്ടജനവിഭവനാശവധബന്ധസമുത്ഥോ
നിരപേക്ഷഭാവഃ
ഔത്സുക്യചിന്താസമുത്ഥഃ സാപേക്ഷഭാവോ വിപ്രലംഭകൃതഃ
ഏവമന്യഃ കരുണോƒ ന്യശ്ച വിപ്രലംഭ ഇതി ഏവമേഷ
സർവഭാവസംയുക്തഃ ശൃംഗാരോ ഭവതി
അപി ച
സുഖപ്രായേഷു സമ്പന്നഃ ഋതുമാല്യദിസേവകഃ
പുരുഷഃ പ്രമദായുക്തഃ ശൃംഗാര ഇതി സഞ്ജ്ഞിതഃ 46
അപി ചാത്ര സൂത്രാർഥാനുവിദ്ധേ ആര്യേ ഭവതഃ
ഋതുമാല്യാലങ്കാരൈഃ പ്രിയജനഗാന്ധർവകാവ്യസേവാഭിഃ
ഉപവനഗമനവിഹാരൈഃ ശൃംഗാരരസഃ സമുദ്ഭവതി 47
നയനവദനപ്രസാദൈഃ സ്മിതമധുരവചോധൃതിപ്രമോദൈശ്ച
മധുരൈശ്ചാംഗവിഹാരൈസ്തസ്യാഭിനയഃ പ്രയോക്തവ്യഃ 48
അഥ ഹാസ്യോ നാമ ഹാസസ്ഥായിഭാവാത്മകഃ സ ച
വികൃതപരവേഷാലങ്കാരധാർഷ്ട്യലൗല്യകുഹകാസത്പ്രലാപവ്യംഗദർശന-
ദോഷോദാഹരണാദിഭിർവിഭാവൈരുത്പദ്യതേ തസ്യോഷ്ഠനാസാകപോലസ്പന്ദന-
ദൃഷ്ടിവ്യാകോശാകുഞ്ചനസ്വേദാസ്യരാഗപാർശ്വഗ്രഹണാദിഭിരനുഭാവൈരഭിനയഃ
പ്രയോക്തവ്യഃ
വ്യഭിചാരിണശ്ചാസ്യാവഹിത്ഥാലസ്യതന്ദ്രാനിദ്രാസ്വപ്നപ്രബോധാദയഃ
ദ്വിവിധശ്ചായമാത്മസ്ഥഃ പരസ്ഥശ്ച യദാ സ്വയം ഹസതി
തദാƒ ത്മസ്ഥഃ
യദാ തു പരം ഹാസയതി തദാ പരസ്ഥഃ
അത്രാനുവംശ്യേ ആര്യേ ഭവതഃ
വിപരിതാലങ്കാരൈർവികൃതാചരാഭിധാനവേഷൈശ്ച
വികൃതൈരർഥവിശേഷൈർഹസതീതി രസഃ സ്മൃതോ ഹാസ്യഃ 49
വികൃതാചാരൈർവാക്യൈരംഗവികാരൈശ്ച വികൃതവേഷൈശ്ച
ഹാസയതി ജനം യസ്മാത്തസ്മജ്ജ്ജ്ഞേയോ രസോ ഹാസ്യഃ 50
സ്ത്രീനീചപ്രകൃതാവേഷ ഭൂയിഷ്ഠം ദൃശ്യതേ രസഃ
ഷഡ്ഭേദാശ്ചാസ്യ വിജ്ഞേയാസ്താംശ്ച വക്ഷ്യാമ്യഹം പുനഃ 51
സ്മിതമഥ ഹസിതം വിഹസിതമുപഹസിതം ചാപഹസിതമതിഹസിതം
ദ്വൗ ദ്വൗ ഭേദൗ സ്യാതാമുത്തമമധ്യാധമപ്രകൃതൗ 52
തത്ര
സ്മിതഹസിതേ ജ്യേഷ്ഠാനാം മധ്യാനാം വിഹസിതോപഹസിതേ ച
അധമാനാമപഹസിതം ഹ്യതിഹസിതം ചാപി വിജ്ഞേയം 53
അത്ര ശ്ലോകാഃ -
ഈഷദ്വികസിതൈർഗണ്ഡൈഃ കടാക്ഷൈഃ സൗഷ്ഠവാന്വിതൈഃ
അലക്ഷിതദ്വിജം ധീരമുത്തമാനാം സ്മിതം ഭവേത് 54
ഉത്ഫുല്ലാനനനേത്രം തു ഗണ്ഡൈർവികസിതൈരഥ
കിഞ്ചില്ലക്ഷിതദന്തം ച ഹസിതം തദ്വിധീയതേ 55
അഥ മധ്യമാനാം -
ആകുഞ്ചിതാക്ഷിഗണ്ഡം യത്സസ്വനം മധുരം തഥാ
കാലാഗതം സാസ്യരാഗം തദ്വൈ വിഹസിതം ഭവേത് 56
ഉത്ഫുല്ലനാസികം യത്തു ജിഹ്മദൃഷ്ടിനിരീക്ഷിതം
നികുഞ്ചിതാംഗകശിരസ്തച്ചോപഹസിതം ഭവേത് 57
അഥാധമാനാം -
അസ്ഥാനഹസിതം യത്തു സാശ്രുനേത്രം തഥൈവ ച
ഉത്കമ്പിതാംസകശിരസ്തച്ചാപഹസിഅതം ഭവേത് 58
സംരബ്ധസാശ്രുനേത്രം ച വികൃഷ്ടസ്വരമുദ്ധതം
കരോപഗൂഢപാർശ്വം ച തച്ചാതിഹസിതം ഭവേത് 59
ഹാസ്യസ്ഥാനാനി യാനി സ്യുഃ കാര്യോത്പന്നാനി നാടകേ
ഉത്തമാധമമധ്യാനാമേവം താനി പ്രയോജയേത് 60
ഇത്യേഷ സ്വസമുത്ഥസ്തഥാ പരസമുത്ഥശ്ച വിജ്ഞേയഃ
ദ്വിവിധസ്ത്രിപ്രകൃതിഗതസ്ത്ര്യവസ്ഥഭാവോ രസോ ഹാസ്യഃ 61
അഥ കരുണോ നാമ ശോകസ്ഥായിഭാവപ്രഭവഃ സ ച
ശാപക്ലേശവിനിപതിതേഷ്ടജനവിപ്രയോഗവിഭവനാശവധബന്ധവിദ്രവോപഘാത-
വ്യസനസംയോഗാദിഭിർവിഭാവൈഃ സമുപജായതേ
തസ്യാശ്രുപാതപരിദേവനമുഖശോഷണവൈവർണ്യസ്രസ്തഗാത്രതാനിശ്ശ്വാസ-
സ്മൃതിലോപാദിഭിരനുഭാവൈരഭിനയഃ പ്രയോക്തവ്യഃ
വ്യഭിചാരിണശ്ചാസ്യ
നിർവേദഗ്ലാനിചിന്തൗത്സുക്യാവേഗഭ്രമമോഹശ്രമഭയവിഷാദദൈന്യവ്യാധി-
ജഡതോന്മാദാപസ്മാരത്രാസാലസ്യമരണസ്തംഭവേപഥുവൈവർണ്യാശ്രു-
സ്വരഭേദാദയഃ
അത്രാര്യേ ഭവതഃ -
ഇഷ്ടവധദർശനാദ്വാ വിപ്രിയവചനസ്യ സംശ്രവാദ്വാപി
ഏഭിർഭാവവിശേഷൈഃ കരുണോ നാമ സംഭവതി 62
സസ്വനരുദിതൈർമോഹാഗമൈശ്ച പരിദൈവതൈർവിലപിതൈശ്ച
അഭിനേയഃ കരുണരസോ ദേഹായാസാഭിഘാതൈശ്ച 63
അഥ രൗദ്രോ നാമ ക്രോധസ്ഥായിഭാവാത്മകോ
രക്ഷോദാനവോദ്ധതമനുഷ്യപ്രകൃതിഃ
സംഗ്രാമഹേതുകഃ സ ച
ക്രോധാധർഷണാധിക്ഷേപാനൃതവചനോപഘാതവാക്പാ-
രുഷ്യാഭിദ്രോഹമാത്സര്യാദിഭിർവിഭാവൈരുത്പദ്യതേ തസ്യ ച
താഡനപാടനപീഡാച്ഛേദനപ്രഹരണാഹരണശസ്ത്രസമ്പാതസമ്പ്രഹാരരുധിരാകർഷണാദ്യാനി
കർമാണി പുനശ്ച
രക്തനയനഭ്രുകുടികരണദന്തോഷ്ഠപീഡനഗണ്ഡസ്ഫുരണ-
ഹസ്താഗ്രനിഷ്പേഷാദിരനുഭാവൈരഭിനയഃ പ്രയോക്തവ്യഃ
ഭാവാശ്ചാസ്യാസമ്മോഹോത്സാഹാവേഗാമർഷചപലതൗഗ്ര്യഗർവസ്വേദവേപഥുരോമാഞ്ച-
ഗദ്ഗദാദയഃ
അത്രാഹ - യദഭിഹിതം രക്ഷോദാനവാദീനാം രൗദ്രോ രസഃ
കിമന്യേഷാം നാസ്തി ഉച്യതേ -
അസ്ത്യന്യേഷാമപി രൗദ്രോ രസഃ കിന്ത്വധികാരോƒ ത്ര ഗൃഹ്യതേ തേ ഹി
സ്വഭാവത
ഏവ രൗദ്രഃ കസ്മാത്
ബഹുബാഹവോ ബഹുമുഖാഃ പ്രോദ്ധൂതവികീർണപിംഗലശിരോജാഃ
രക്തോദ്വൃത്തവിലോചനാ ഭീമാസിതരൂപിണശ്ചൈവ
യച്ച കിഞ്ചിത്സമാരംഭതേ സ്വഭാവചേഷ്ടിതം വാഗംഗാദികം
തത്സർവം രൗദ്രമേവൈഷാം ശൃംഗാരശ്ച തൈഃ പ്രായശഃ
പ്രസഭ്യം സേവ്യതേ തേഷാം
ചാനുകാരിണോ യേ പുരുഷസ്തേഷാമപി സംഗ്രാമസമ്പ്രഹാരകൃതോ രൗദ്രോ
രസോƒ നുമന്തവ്യഃ
അത്രാനുവംശ്യേ ആര്യേ ഭവതഃ -
യുദ്ധപ്രഹാരഘാതനവികൃതച്ഛേദനവിദാരണൈശ്ചൈവ
സംംഗ്രാമസംഭ്രമാദ്യൈരേഭിഃ സഞ്ജായതേ രൗദ്രഃ 64
നാനാപ്രഹരണമോക്ഷൈഃ ശിരഃകബന്ധഭുജകർതനൈശ്ചൈവ
ഏഭിശ്ചാർഥവിശേഷൈരസ്യാഭിനയഃ പ്രയോക്തവ്യഃ 65
ഇതി രൗദ്രരസോ ദൃഷ്ടോ രൗദ്രവാഗംഗചേഷ്ടിതഃ
ശസ്ത്രപ്രഹാരഭൂയിഷ്ഠ ഉഗ്രകർമക്രിയാത്മകഃ 66
അഥ വീരോ നാമോത്തമപ്രകൃതിരുത്സാഹാത്മകഃ സ
ചാസംമോഹാധ്യവസായന-
വിനയബലപരാക്രമശക്തിപ്രതാപപ്രഭാവാദിഭിർവിഭാവൈരുത്പദ്യതേ
തസ്യ സ്ഥൈര്യധൈര്യശൗര്യത്യാഗവൈശാരദ്യാദിഭിരനുഭാവൈരഭിനയഃ
പ്രയോക്തവ്യഃ ഭാവാശ്ചാസ്യ
ധൃതിമതിഗർവാവേഗൗഗ്ര്യാമർഷസ്മൃതിരോമാഞ്ചാദയഃ
അത്രാര്യേ രസവിചാരമുഖേ -
ഉത്സാഹാധ്യവസായാദവിഷാദിത്വാദവിസ്മയാമോഹാത്
വിവിധാദർഥവിശേഷാദ്വീരരസോ നാമ സംഭവതി 67
സ്ഥിതിധൈര്യവീര്യഗർവൈരുത്സാഹപരാക്രമപ്രഭാവൈശ്ച
വാക്യൈശ്ചാക്ഷേപകൃതൈർവീരരസഃ സമ്യഗഭിനേയഃ 68
അഥ ഭയാനകോ നാമ ഭയസ്ഥായിഭാവാത്മകഃ സ ച
വികൃതരവസത്ത്വദർശനശിവോലൂകത്രാസോദ്വേഗശൂന്യാഗാരാരണ്യഗമനസ്വജനവധബന്ധ-
ദർശനശ്രുതികഥാദിഭിർവിഭാവൈരുത്പദ്യതേ തസ്യ
പ്രവേപിതകരചരണനയനചപലപുലകമുഖവൈവർണ്യസ്വരഭേദാദിഭിരനുഭാവൈരഭിനയഃ
പ്രയോക്തവ്യഃ
ഭാവാശ്ചാസ്യ
സ്തംഭസ്വേദഗദ്ഗദരോമാഞ്ചവേപഥുസ്വരഭേദവൈവർണ്യശങ്കാമോഹദൈന്യാവേഗ-
ചാപലജഡതാത്രാസാപസ്മാരമരണാദയഃ
അത്രാര്യാഃ -
വികൃതരവസത്ത്വദർശനസംഗ്രാമാരണ്യശൂന്യഗൃഹഗമനാത്
ഗുരുനൃപയോരപരാധാത്കൃതകശ്ച ഭയാനകോ ജ്ഞേയഃ 69
ഗാത്രമുഖദൃഷ്ടിഭേദൈരൂരുസ്തംഭാഭിവീക്ഷണോദ്വേഗൈഃ
സന്നമുഖശോഷഹൃദയസ്പന്ദനരോമോദ്ഗമൈശ്ച ഭയം 70
ഏതത്സ്വഭാവജം സ്യാത്സത്ത്വസമുത്ഥം തഥൈവ കർതവ്യം
പുനരേഭിരേവ ഭാവൈഃ കൃതകം മൃദുചേഷ്ടിതൈഃ കാര്യം 71
കരചരണവേപഥുസ്തംഭഗാത്രഹൃദയപ്രകമ്പേന
ശുഷ്കോഷ്ഠതാലുകണ്ഠൈർഭയാനകോ നിത്യമഭിനേയഃ 72
അഥ ബീഭത്സോ നാമ ജുഗുപ്സാസ്ഥായിഭാവാത്മകഃ സ
ചാഹൃദ്യാപ്രിയാചോഷ്യാനിഷ്ടശ്രവണദർശനകീർതനാദിഭിർവിഭാവൈരുത്പദ്യതേ
തസ്യ
സർവാംഗസംഹാരമുഖവികൂണനോല്ലേഖനനിഷ്ഠീവനോദ്വേജനാദിഭിരനുഭാവൈരഭിനയഃ
പ്രയോക്തവ്യഃ ഭാവാശ്ചാസ്യാപസ്മാരോദ്വേഗാവേഗമോഹവ്യാധിമരണാദയഃ
അത്രാനുവംശ്യേ ആര്യേ ഭവതഃ -
അനഭിമതദർശനേന ച ഗന്ധരസസ്പർശശബ്ദദോഷൈശ്ച
ഉദ്വേജനൈശ്ച ബഹുഭിർബീഭത്സരസഃ സമുദ്ഭവതി 73
മുഖനേത്രവികൂണനയാ നാസാപ്രച്ഛാദനാവനമിതാസ്യൈഃ
അവ്യക്തപാദപതനൈർബീഭത്സഃ സമ്യഗഭിനേയഃ 74
അഥാദ്ഭുതോ നാമ വിസ്മയസ്ഥായിഭാവാത്മകഃ സ ച
ദിവ്യജനദർശനേപ്സിതമനോരഥാവാപ്ത്യുപവനദേവകുലാദിഗമനസഭാവിമാന-
മായേന്ദ്രജാലസംഭാവനാദിഭിർവിഭാവൈരുത്പദ്യതേ തസ്യ
നയനവിസ്താരാനിമേഷപ്രേക്ഷണരോമാഞ്ചാശ്രുസ്വേദഹർഷസാധുവാദദാനപ്രബന്ധ-
ഹാഹാകാരബാഹുവദനചേലാംഗുലിഭ്രമണാദിഭിരനുഭാവൈരഭിനയഃ
പ്രയോക്തവ്യഃ
ഭാവാശ്ചാസ്യ
സ്തംഭാശ്രുസ്വേദഗദ്ഗദരോമാഞ്ചാവേഗസംഭ്രമജഡതാപ്രലയാദയഃ
അത്രാനുവംശ്യേ ആര്യേ ഭവതഃ -
യത്ത്വാതിശയാർഥയുക്തം വാക്യം ശിൽപം ച കർമരൂപം വാ
തത്സർവമദ്ഭുതരസേ വിഭാവരൂപം ഹി വിജ്ഞേയം 75
സ്പർശഗ്രഹോല്ലുകസനൈർഹാഹാകാരൈശ്ച സാധുവാദൈശ്ച
വേപഥുഗദ്ഗദവചനൈഃ സ്വേദാദ്യൈരഭിനയസ്തസ്യ 76
ശൃംഗാരം ത്രിവിധം വിദ്യാത്ദ്വാങ്നൈപഥ്യക്രിയാത്മകം
അംഗനൈപഥ്യവാക്യൈശ്ച ഹാസ്യരൗദ്രൗ ത്രിധാ സ്മൃതൗ 77
ധർമോപഘാതജശ്ചൈവ തഥാർഥാപചയോദ്ഭവഃ
തഥാ ശോകകൃതശ്ചൈവ കരുണസ്ത്രിവിധഃ സ്മൃതഃ 78
ദാനവീരം ധർമവീരം യുദ്ധവീരം തഥൈവ ച
രസം വീരമപി പ്രാഹ ബ്രഹ്മാ ത്രിവിധമേവ ഹി 79
വ്യാജാച്ചൈവാപരാധാച്ച വിത്രാസിതകമേവ ച
പുനർഭയാനകഞ്ചൈവ വിദ്യാത് ത്രിവിധമേവ ഹി 80
ബീഭത്സഃ ക്ഷോഭജഃ ശുദ്ധ ഉദ്വേഗീ സ്യാത് ദ്വിതീയകഃ
വിഷ്ഠാകൃമിഭിരുദ്വേഗീ ക്ഷോഭജോ രുധിരാദിഅജഃ 81
ദിവ്യശ്ചാനന്ദജശ്ചൈവ ദ്വിധാ ഖ്യാതോƒ ദ്ഭുതോ രസഃ
ദിവ്യദർശനജോ ദിവ്യോ ഹർഷാദാനദജഃ സ്മൃതഃ 82
[അഥ ശാന്തോ നാമ ശമസ്ഥായിഭാവാത്മകോ മോക്ഷപ്രവർതകഃ സ തു
തത്ത്വജ്ഞാനവൈരാഗ്യാശയശുദ്ധ്യാദിഭിർവിഭാവൈഃ സമുത്പദ്യതേ തസ്യ
യമനിയമാധ്യാത്മധ്യാനധാരണോപാസനസർവഭൂതദയാലിംഗഗ്രഹണാദിഭി-
രനുഭാവൈരഭിനയഃ പ്രയോക്തവ്യഃ വ്യഭിചാണശ്ചാസ്യ
നിർവേദസ്മൃതിധൃതിസർവാശ്രമശൗചസ്തംഭരോമാഞ്ചാദയഃ
അത്രാര്യാഃ ശ്ലോകാശ്ച ഭവന്തി -
മോക്ഷാധ്യാത്മസമുത്ഥസ്തത്ത്വജ്ഞാനാർഥഹേതുസംയുക്തഃ
നൈഃശ്രേയസോപദിഷ്ടഃ ശാന്തരസോ നാമ സംഭവതി
ബുദ്ധീന്ദ്രിയകർമേന്ദ്രിയസംരോധാധ്യാത്മസംസ്ഥിതോപേതഃ
സർവപ്രാണിസുഖഹിതഃ ശാന്തരസോ നാമ വിജ്ഞേയഃ
ന യത്ര ദുഃഖം ന സുഖം ന ദ്വേഷോ നാപി മത്സരഃ
സമഃ സർവേഷു ഭൂതേഷു സ ശാന്തഃ പ്രഥിതോ രസഃ
ഭാവാ വികാരാ രത്യാദ്യാഃ ശാന്തസ്തു പ്രകൃതിർമതഃ
വികാരഃ പ്രകൃതൈർജാതഃ പുനസ്തത്രൈവ ലീയതേ
സ്വം സ്വം നിമിത്തമാസാദ്യ ശാന്താദ്ഭാവഃ പ്രവർതതേ
പുനർനിമിത്താപായേ ച ശാന്ത ഏവോപലീയതേ
ഏവം നവരസാ ദൃഷ്ടാ നാട്യജ്ഞൈർലക്ഷണാന്വിഅതാഃ ]
ഏവമേതേ രസാ ജ്ഞേയാസ്ത്വഷ്ടൗ ലക്ഷണലക്ഷിതാഃ
അത ഊർധ്വം പ്രവക്ഷ്യാമി ഭാവാനാമപി ലക്ഷണം 83
ഇതി ഭാരതീയേ നാട്യശാസ്ത്രേ രസാധ്യായഃ ഷഷ്ഠഃ