നാട്യശാസ്ത്രം/അദ്ധ്യായം5

←നാട്യശാസ്ത്രം

നാട്യശാസ്ത്രം രചന:ഭരതമുനി അദ്ധ്യായം 5

നാട്യശാസ്ത്രം→

അഥ പൂർവരംഗവിധാനോ നാമ പഞ്ചമോƒ ധ്യായഃ

ഭരതസ്യ വചഃ ശ്രുത്വാ നാട്യസന്താനകാരണം
പുനരേവാബ്രുവന്വാക്യമൃഷയോ ഹൃഷ്ടമാനസാഃ 1
യഥാ നാട്യസ്യ ജന്മേദം ജർജരസ്യ ച സംഭവഃ
വിഘ്നാനാം ശമനം ചൈവ ദൈവതാനാം ച പൂജനം 2
തദസ്മാഭിഃ ശ്രുതം സർവം ഗൃഹീത്വാ ചാവധാരിതം
നിഖിലേന യഥാതത്ത്വമിച്ഛാമോ വേദിതും പുനഃ 3
പൂർവരംഗം മഹാതേജഃ സർവലക്ഷണസംയുതം
യഥാ ബുദ്ധ്യാമഹേ ബ്രഹ്മംസ്തഥാ വ്യാഖ്യാതുമർഹസി 4
തേഷാം തു വചനം ശ്രുത്വാ മുനീനാം ഭരതോ മുനിഃ
പ്രത്യുവാച പുനർവാക്യം പൂർവരംഗവിധിം പ്രതി 5
പൂർവരംഗം മഹാഭാഗാ ഗദതോ മേ നിബോധത
പാദഭാഗാഃ കലാശ്ചൈവ പരിവർതാസ്തഥൈവ ച 6
യസ്മാദ്രംഗേ പ്രയോഗോƒ യം പൂർവമേവ പ്രയുജ്യതേ
തസ്മാദയം പൂർവരംഗോ വിജ്ഞേയോ ദ്വിജസത്തമാഃ 7
അസ്യാംഗാനി തു കാര്യാണി യഥാവദനുപൂർവശഃ
തന്ത്രീഭാണ്ഡസമായോഅഗൈഃ പാഠ്യയോഗകൃതൈസ്തഥാ 8
പ്രത്യാഹാരോƒ വതരണം തഥാ ഹ്യാരംഭ ഏവ ച
ആശ്രാവണാ വക്ത്രപാണിസ്തഥാ ച പരിഘട്ടനാ 9
സംഘോടനാ തതഃ കാര്യാ മാർഗാസാരിതമേവ ച
ജ്യേഷ്ഠമധ്യകനിഷ്ഠാനി തഥൈവാസാരതാനി ച 10
ഏതാഅനി തു ബഹിർഗീതാന്യന്തര്യവനികാഗതൈഃ
പ്രയോക്തൃഭിഃ പ്രയോജ്യാനി തന്ത്രീഭാണ്ഡകൃതാനി ച 11
തതഃ സർവൈസ്തു കുതപൈഃ സംയുക്താനീഹ കാരയേത്
വിഘട്യ വൈ യവനികാം നൃത്തപാഠ്യകൃതാനി തു 12
ഗീതാനാം മദ്രകാദീനാം യോജ്യമേകം തു ഗീതകം
വർധമാനമഥാപീഹ താണ്ഡവം യത്ര യുജ്യതേ 13
തതശ്ചോത്ഥാപനം കാര്യം പരിവർതനമേവ ച
നാന്ദീ ശുഷ്കാവകൃഷ്ടാ ച രംഗദ്വാരം തഥൈവ ച 14
ചാരി ചൈവ തതഃ കാര്യാ മഹാചാരീ തഥൈവ ച
ത്രികം പ്രരോചനാം ചാപി പൂർവരംഗേ ഭവന്തി ഹി 15
ഏതാന്യംഗാനി കാര്യാണി പൂർവരംഗവിധൗ ദ്വിജാഃ
ഏതേഷാം ലക്ഷണമഹം വ്യാഖ്യാസ്യാമ്യനുപൂർവശഃ 16
കുതപസ്യ തു വിന്യാസഃ പ്രത്യാഹാര ഇതി സ്മൃതഃ
തഥാവതരണം പ്രോക്തം ഗായികാനാം നിവേശനം 17
പരിഗീതക്രിയാരംഭ ആരംഭ ഇതി കീർതിതഃ
ആതോദ്യരഞ്ജനാർഥം തു ഭവേദാശ്രാവണാവിധിഃ 18
വാദ്യവൃത്തിവിഭാഗാർഥം വക്ത്രപാണിർവിധീയതേ
തന്ത്ര്യോജഃകരണാർഥം തു ഭവേച്ച പരിഘട്ടനാ 19
തഥാ പാണിവിഭാഗാർഥം ഭവേത്സംഘോടനാവിധിഃ
തന്ത്രീഭാണ്ഡസമായോഗാന്മാർഗാസാരിതമിഷ്യതേ 20
കലാപാതവിഭാഗാർഥം ഭവേദാസാരിതക്രിയാ
കീർതനാദ്ദേവതാനാം ച ജ്ഞേയോ ഗീതവിധിസ്തഥാ 21
[അതഃ പരം പ്രവക്ഷ്യമി ഹ്യുത്ഥാപനവിധിക്രിയാം ]
യസ്മാദുത്ഥാപയന്ത്യത്ര പ്രയോഗം നാന്ദിപാഠകാഃ
പൂർവമേവ തു രംഗേƒ സ്മിംസ്തസ്മാദുത്ഥാപനം സ്മൃതം 22
യസ്മാച്ച ലോകപാലാനാം പരിവൃത്യ ചതുർദിശം
വന്ദനാനി പ്രകുർവന്തി തസ്മാച്ച പരിവർതനം 23
ആശീർവചനസംയുക്താ നിത്യം യസ്മാത്പ്രയുജ്യതേ
ദേവദ്വിജനൃപാദീനാം തസ്മാന്നാന്ദീതി സഞ്ജ്ഞിതാ 24
അത്ര ശുഷ്കാക്ഷരൈരേവ ഹ്യവകൃഷ്ടാ ധ്രുവാ യതഃ
തസ്മാച്ഛുഷ്കാവകൃഷ്ടേയം ജർജരശ്ലോകദർശിതാ 25
യസ്മാദഭിനയസ്ത്വത്ര പ്രഥമം ഹ്യവതാര്യതേ
രംഗദ്വാരമതോ ജ്ഞേയം വാഗംഗാഭിനയാത്മകം 26
ശൃംഗാരസ്യ പ്രചരണാച്ചാരീ സമ്പരികീർതിതാ
രൗദ്രപ്രചരണാച്ചാപി മഹാചാരീതി കീർതിതാ 27
വിദൂഷകഃ സൂത്രധാരസ്തഥാ വൈ പാരിപാർശ്വകഃ
യത്ര കുർവന്തി സഞ്ജൽപം തച്ചാപി ത്രിഗതം മതം 28
ഉപക്ഷേപേണ കാവ്യസ്യ ഹേതുയുക്തിസമാശ്രയാ
സിദ്ധേനാമന്ത്രണാ യാ തു വിജ്ഞേയാ സ പ്രരോചനാ 29
അതഃ പരം പ്രവക്ഷ്യാമി ഹ്യാശ്രാവണവിധിക്രിയാം
ബഹിർഗീതവിധൗ സമ്യഗുത്പത്തിം കാരണം തഥാ 30
ചിത്രദക്ഷിണവൃതൗ തു സപ്തരൂപേ പ്രവർതിതേ
സോപോഹനേ സനിർഗീതേ ദേവസ്തുത്യഭിനന്ദിതേ 31
നാരദാദ്യൈസ്തു ഗന്ധർവൈഃ സഭായാം ദേവദാനവാഃ
നിർഗീതം ശ്രാവിതാഃ സമ്യഗ്ലയതാലസമന്വിതം 32
തച്ഛ്രുത്വാ തു സുഖം ഗാനം ദേവസ്തുത്യഭിനന്ദിതം
അഭവൻക്ഷുഭിതാഃ സർവേ മാത്സര്യാദ്ദൈത്യരാക്ഷസാഃ 33
സമ്പ്രധാര്യ ച തേƒ ന്യോന്യമിത്യവോചന്നവസ്ഥിതാഃ
നിർഗീതം തു സവാദിത്രമിദം ഗൃഹ്ണീമഹേ വയം 34
സപ്തരൂപേണ സന്തുഷ്ടാ ദേവാഃ കർമാനുകീർതനാത്
വയം ഗൃഹ്ണീമ നിർഗീതം തുഷ്യാമോƒ ത്രൈവ സർവദാ 35
തേ തത്ര തുഷ്ടാ ദൈത്യാസ്തു സാധയന്തി പുനഃ പുനഃ
രുഷ്ടാശ്ചാപി തതോ ദേവാഃ പ്രത്യഭാഷന്ത നാരദം 36
ഏതേ തുഷ്യന്തി നിർഗീതേ ദാനവാ സഹ രാക്ഷസൈഃ
പ്രണശ്യതു പ്രയോഗോƒ യം കഥം വാ മന്യതേ ഭവാൻ 37
ദേവാനാം വചനം ശ്രുത്വാ നാരദോ വാക്യമബ്രവീത്
ധാതുവാദ്യാശ്രയകൃതം നിർഗീതം മാ പ്രണശ്യതു 38
കിന്തൂപോഹനസംയുക്തം ധാതുവാദ്യവിഭൂഷിതം
ഭവിഷ്യതീദം നിർഗീതം സപ്തരൂപവിധാനതഃ 39
നിർഗീതേനാവബദ്ധാശ്ച ദൈത്യദാനവരാക്ഷസാഃ
ന ക്ഷോഭം ന വിഘാതം ച കരിഷ്യന്തീഹ തോഷിതാഃ 40
ഏവം നിർഗീതമേതത്തു ദൈത്യാനാം സ്പർധയാ ദ്വിജാഃ
ദേവാനാം ബഹുമാനേന ബഹിർഗീതമിതി സ്മൃതം 41
ധാതുഭിശ്ചിത്രവീണായാം ഗുരുലഘ്വക്ഷരാന്വിതം
വർണാലങ്കാരസംയുക്തം പ്രയോക്തവ്യം ബുധൈരഥ 42
നിർഗീതം ഗേയതേ യസ്മാദപദം വർണയോജനാത്
അസൂയയാ ച ദേവാനാം ബഹിർഗീതമിദം സ്മൃതം 43
നിർഗീതം യന്മയാ പ്രോക്തം സപ്തരൂപസമന്വിതം
ഉത്ഥാപനാദികം യച്ച തസ്യ കാരണമുച്യതേ 44
ആശ്രാവണായാം യുക്തായാം ദൈത്യാസ്തുഷ്യന്തി നിത്യശഃ
വക്ത്രപാണൗ കൃതേ ചൈവ നിത്യം തുഷ്യന്തി ദാനവാഃ 45
പരിഘട്ടനയാ തുഷ്ടാ യുക്തായാം രാക്ഷസാം ഗണാഃ
സംഘോടനക്രിയായാം ച തുഷ്യന്ത്യപി ച ഗുഹ്യകാഃ 46
മാർഗാസാരിതമാസാദ്യ തുഷ്ടാ യക്ഷാ ഭവന്തി ഹി
ഗീതകേഷു പ്രയുക്തേഷു ദേവാസ്തുഷ്യന്തി നിത്യശഃ 47
വർധമാനേ പ്രയുക്തേ തു രുദ്രസ്തുഷ്യതി സാനുഗഃ
തഥാ ചോത്ഥാപനേ യുക്തേ ബ്രഹ്മാ തുഷ്ടോ ഭവേദിഹ 48
തുഷ്യന്തി ലോകപാലാശ്ച പ്രയുക്തേ പരിവർതനേ
നാന്ദീപ്രയോഗേƒ ഥ കൃതേ പ്രീതോ ഭവതി ചന്ദ്രമാഃ 49
യുക്തായാമവകൃഷ്ടായാം പ്രീതാ നാഗാ ഭവന്തി ഹി
തഥാ ശുഷ്കാവകൃഷ്ടായാം പ്രീതഃ പിതൃഗണോ ഭവേത് 50
രംഗദ്വാരേ പ്രയുക്തേ തു വിഷ്ണുഃ പ്രീതോ ഭവേദിഹ
ജർജരസ്യ പ്രയോഗേ തു തുഷ്ടാ വിഘ്നവിനായകാഃ 51
തഥാ ചാര്യാ പ്രയുക്തായാമുമാ തുഷ്ടാ ഭവേദിഹ
മഹാചാര്യാ പ്രയുക്തായാം തുഷ്ടോ ഭൂതഗണോ ഭവേത് 52
ആശ്രാവണാദിചാര്യന്തമേതദ്ദൈവതപൂജനം
പൂർവരംഗേ മയാ ഖ്യാതം തഥാ ചാംഗവികൽപനം 53
ദേവസ്തുഷ്യന്തി യോ യേന യസ്യ യന്മനസഃ പ്രിയം
തത്തഥാ പൂർവരംഗേ തു മയാ പ്രോകം ദ്വിജോത്തമാഃ 54
സർവദൈവതപൂജാർഹം സർവദൈവതപൂജനം
ധന്യം യശസ്യമായുഷ്യം പൂർവരംഗപ്രവർതനം 55
ദൈത്യദാനവതുഷ്ട്യർഥം സർവേഷാം ച ദിവൗകസാം
നിർഗീതാനി സഗീതാനി പൂർവരംഗകൃതാനി തു 56
[യാ വിദ്യാ യാനി ശിൽപാനി യാ ഗതിര്യശ്ച ചേഷ്ടിതം
ലോകാലോകസ്യ ജഗതസ്തദസ്മിന്നാടകാശ്രയേ ]
നിർഗീതാനാം സഗീതാനാം വർധമാനസ്യ ചൈവ ഹി
ധ്രുവാവിധാനേ വക്ഷ്യാമി ലക്ഷണം കർമ ചൈവ ഹി 57
പ്രയുജ്യ ഗീതകവിധിം വർധമാനമഥാപി ച
ഗീതകാന്തേ തതശ്ചാപി കാര്യാ ഹ്യുത്ഥാപനീ ധ്രുവാ 58
അദൗ ദ്വേ ച ചതുർഥം ചാപ്യഷ്ടമൈകാദശേ തഥാ
ഗുർവക്ഷരാണി ജാനീയത്പാദേ ഹ്യേകാദശേ തഥാ 59
ചതുഷ്പദാ ഭവേത്സാ തു ചതുരശ്രാ തഥൈവ ച
ചതുർഭിസ്സന്നിപാതൈശ്ച ത്രിലയാ ത്രിയതിസ്തഥാ 60
പരിവർതാശ്ച ചത്വാരഃ പാണയസ്ത്രയ ഏവ ച
ജാത്യാ ചൈവ ഹി വിശ്ലോകാ താം ച താലേന യോജയേത് 61
ശമ്യാ തു ദ്വികലാ കാര്യാ തലോ ദ്വികല ഏവ ച
പുനശ്ചൈകകലാ ശമ്യാ സന്നിപാതഃ കലാത്രയം 62
ഏവമഷ്ടകലഃ കാര്യഃ സന്നിപാതോ വിഅചക്ഷണൈഃ
ചത്വാരഃ സന്നിപാതാശ്ച പരിവർതഃ സ ഉച്യതേ 63
പൂർവം സ്ഥിതലയഃ കാര്യഃ പരിവർതോ വിചക്ഷണൈഃ
തൃതീയേ സന്നിപാതേ തു തസ്യാ ഭാണ്ഡഗ്രഹോ ഭവേത് 64
ഏകസ്മിൻപരിവർതേ തു ഗതേ പ്രാപ്തേ ദ്വിതീയകേ
കാര്യം മധ്യലയേ തജ്ജ്ഞൈഃ സൂത്രധാരപ്രവേശനം 65
പുഷ്പാഞ്ജലിം സമാദായ രക്ഷാമംഗലസംസ്കൃതാഃ
ശുദ്ധവസ്ത്രാഃ സുമനസസ്തഥാ ചാദ്ഭുതദൃഷ്ടയഃ 66
സ്ഥാനന്തു വൈഷ്ണവം കൃത്വാ സൗഷ്ഠവാംഗപുരസ്കൃതം
ദീക്ഷിതാഃ ശുചയശ്ചൈവ പ്രവിശേയുഃ സമം ത്രയഃ 67
ഭൃംഗാരജർജരധരൗ ഭവേതാം പാരിപാർശ്വികൗ
മധ്യേ തു സൂത്രഭൃത്താഭ്യാം വൃത്തഃ പഞ്ചപദീം വ്രജേത് 68
പദാനി പഞ്ച ഗച്ഛേയുർബ്രഹ്മണോ യജനേച്ഛയാ
പദാനാഞ്ചാപി വിക്ഷേപം വ്യാഖ്യാസ്യാമ്യനുപൂർവശഃ 69
ത്രിതാലാന്തരവിഷ്കംഭമുത്ക്ഷിപേച്ചരണം ശനൈഃ
പാർശ്വോത്ഥാനോത്ഥിതം ചൈവ തന്മധ്യേ പാതയേത്പുനഃ 70
ഏവം പഞ്ചപദീം ഗത്വാ സൂത്രധാരഃ സഹേതരഃ
സൂചീം വാമപദേ ദദ്യാദ്വിക്ഷേപം ദക്ഷിണേന ച 71
പുഷ്പാഞ്ജല്യപവർഗശ്ച കാര്യോ ബ്രാഹ്മേƒ ഥ മണ്ഡലേ
രംഗപീഠസ്യ മധ്യേ തു സ്വയം ബ്രഹ്മാ പ്രതിഷ്ഠിതഃ 72
തതഃ സലലിതൈർഹസ്തൈരഭിവന്ദ്യ പിതാമഹം
അഭിവാദാനി കാര്യാണി ത്രീണി ഹസ്തേന ഭൂതലേ 73
കാലപ്രകർഷഹേതോശ്ച പാദാനാം പ്രവിഭാഗതഃ
സൂത്രധാരപ്രവേശാദ്യോ വന്ദനാഭിനയാന്തകഃ 74
ദ്വിതീയഃ പരിവർതസ്തു കാര്യോ മധ്യലയാശ്രിതഃ
തതഃ പരം തൃതീയേ തു മണ്ഡലസ്യ പ്രദക്ഷിണം 75
ഭവേദാചമനം ചൈവ ജർജരഗ്രഹണം തഥാ
ഉത്ഥായ മണ്ഡലാത്തൂർണം ദക്ഷിണം പാദമുദ്ധരേത് 76
വേധം തേനൈവ കുർവീത വിക്ഷേപം വാമകേന ച
പുനശ്ച ദക്ഷിണം പാദം പാർശ്വസംസ്ഥം സമുദ്ധരേത് 77
തതശ്ച വാമവേധസ്തു വിക്ഷേപോ ദക്ഷിണസ്യ ച
ഇത്യനേന വിധാനേന സമ്യക്കൃത്വാ പ്രദിക്ഷണം 78
ഭൃംഗാരഭൃതമാഹൂയ ശൗചം ചാപി സമാചരേത്
യഥാന്യായം തു കർതവ്യാ തേന ഹ്യാചമനക്രിയാ 79
ആത്മപ്രോക്ഷണമേവാദ്ഭിഃ കർതവ്യം തു യഥാക്രമം
പ്രയത്നകൃതശൗചേന സൂത്രധാരേണ യത്നതഃ 80
സന്നിപാതസമം ഗ്രാഹ്യോ ജർജരോ വിഘ്നജർജരഃ
പ്രദക്ഷിണാദ്യോ വിജ്ഞേയോ ജർജരഗ്രഹണാന്തകഃ 81
തൃതീയഃ പരിവർതസ്തു വിജ്ഞേയോ വൈ ദ്രുതേ ലയേ
ഗൃഹീത്വാ ജർജരം ത്വഷ്ടൗ കലാ ജപ്യം പ്രയോജയേത് 82
വാമവേധം തതഃ കുര്യാദ്വിക്ഷേപം ദക്ഷിണസ്യ ച
തതഃ പഞ്ചപദീം ചൈവ ഗച്ഛേത്തു കുതപോന്മുഖഃ 83
വാമവേധസ്തു തത്രാപി വിക്ഷേപോ ദക്ഷിണസ്യ തു
ജർജരഗ്രഹണാദ്യോƒ യം കുതപാഭിമുഖാന്തകഃ 84
ചതുർഥഃ പരിവർതസ്തു കാര്യോ ദ്രുതലയേ പുനഃ
കരപാദനിപാതാസ്തു ഭവ്ന്ത്യത്ര തു ഷോഡശ 85
ത്ര്യശ്രേ ദ്വാദശ പാതാസ്തു ഭവന്തി കരപാദയോഃ
വന്ദനാന്യഥ കാര്യാണി ത്രീണി ഹസ്തേന ഭൂതലേ 86
ആത്മപ്രോക്ഷണമദ്ഭിശ്ച ത്ര്യശ്രേ നൈവ വിധീയതേ
ഏവമുത്ഥാപനം കാര്യം തതസ്തു പരിവർതനം 87
ചതുരശ്രം ലയേ മധ്യേ സന്നിപാതൈരഥാഷ്ടഭിഃ
യസ്യാ ലഘൂനി സർവാണി കേവലം നൈധനം ഗുരു 88
ഭവേദതിജഗത്യാന്തു സാ ധ്രുവാ പരിവർതനീ
വാർതികേന തു മാർഗേണ വാദ്യേനാനുഗതേന ച 89
ലലിതൈഃ പാദവിന്യാസൈർവന്ദ്യാ ദേവാ യഥാദിശം
ദ്വികലം പാഅദപതനം പാദചാര്യാ ഗതം ഭവേത് 90
വാമപാദേന വേധസ്തു കർതവ്യോ നൃത്തയോക്തൃഭിഃ
ദ്വിതാലാന്തരവിഷ്കംഭോ വിക്ഷേപോ ദക്ഷിണസ്യ ച 91
തതഃ പഞ്ചപദീം ഗച്ഛേദതിക്രാന്തൈഃ പദരഥ
തതോƒ ഭിവാദനം കുര്യാദ്ദേവതാനാം യഥാദിശം 92
വന്ദേത പ്രഥമം പൂർവാം ദിശം ശക്രാധിദൈവതാം
ദ്വിതീയാം ദക്ഷിണാമാശാം വന്ദേത യമദേവതാം 93
വന്ദേത പശ്ചിമാമാശാം തതോ വരുണദൈവതാം
ചതുർഥീമുത്തരാമാശാം വന്ദേത ധനദാശ്രയാം 94
ദിശാം തു വന്ദനം കൃത്വാ വാമവേധം പ്രയോജയേത്
ദക്ഷിണേന ച കർതവ്യം വിക്ഷേപപരിവർതനം 95
പ്രാംഗ്മുഖസ്തു തതഃ കുര്യാത്പുരുഷസ്ത്രീനപുംസകൈഃ
ത്രിപദ്യാ സൂത്രഭൃദ്രുദ്രബ്രഹ്മോപേന്ദ്രാഭിവാദനം 96
ദക്ഷിണം തു പദം പുംസോ വാമം സ്ത്രീണാം പ്രകീർതിതം
പുനർദക്ഷിണമേവ സ്യാന്നാത്യുത്ക്ഷിപ്തം നപുംസകം 97
വന്ദേത പൗരുഷേണേശം സ്ത്രീപദേന ജനാർദനം
നപുംസക്പദേനാപി തഥൈവാംബുജസംഭവം 98
പരിവർതനമേവം സ്യാത്തസ്യാന്തേ പ്രവിശേത്തതഃ
ചതുർഥകാരഃ പുഷ്പാണി പ്രഗൃഹ്യ വിധിപൂർവകം 99
യഥാവത്തേന കർതവ്യം പൂജനം ജർജരസ്യ തു
കുതപസ്യ ച സർവസ്യ സൂത്രധാരസ്യ ചൈവ ഹി 100
തസ്യ ഭാണ്ഡസമഃ കാര്യസ്തജ്ജ്ഞൈർഗതിപരിക്രമഃ
ന തത്ര ഗാനം കർതവ്യം തത്ര സ്തോഭക്രിയാ ഭവേത് 101
ചതുർഥകാരഃ പൂജാം തു സ കൃത്വാന്തർഹിതോ ഭവേത്
തതോ ഗേയാവകൃഷ്ടാ തു ചതുരശ്രാ സ്ഥിതാ ധ്രുവാ 102
ഗുരുപ്രായാ തു സാ കാര്യാ തഥാ ചൈവാവപാണികാ
സ്ഥായിവർണാശ്രയോപേതാ കലാഷ്ടകവിനിർമിതാ 103
[ചതുർഥം പഞ്ചമം ചൈവ സപ്തമം ചാഷ്ടമം തഥാ
ലഘൂനി പാദേ പങ്ക്ത്യാന്തു സാവകൃഷ്ടാ ധ്രുവാ സ്മൃതാ ]
സൂത്രധാരഃ പഠേത്തത്ര മധ്യമം സ്വരമാശ്രിതഃ
നാന്ദീം പദൈർദ്വാദശഭിരഷ്ടഭിർവാƒ പ്യലങ്കൃതാം 104
നമോƒ സ്തു സർവദേവേഭ്യോ ദ്വിജാതിഭ്യഃ ശുഭം തഥാ
ജിതം സോമേന വൈ രാജ്ഞാ ശിവം ഗോബ്രാഹ്മണായ ച 105
ബ്രഹ്മോത്തരം തഥൈവാസ്തു ഹതാ ബ്രഹ്മദ്വിഷസ്തഥാ
പ്രശാസ്ത്വിമാം മഹാരാജഃ പൃഥിവീം ച സസാഗരാം 106
രാഷ്ട്രം പ്രവർധതാം ചൈവ രംഗസ്യാശാ സമൃദ്ധ്യതു
പ്രേക്ഷാകർതുർമഹാന്ധർമോ ഭവതു ബ്രഹ്മഭാഷിതഃ 107
കാവ്യകർതുര്യശശ്ചാസ്തു ധർമശ്ചാപി പ്രവർധതാം
ഇജ്യയാ ചാനയാ നിത്യം പ്രീയന്താം ദേവതാ ഇതി 108
നാന്ദീപദാന്തരേഷ്വേഷു ഹ്യേവമാര്യേതി നിത്യശഃ
വദേതാം സമ്യഗുക്താഭിർവാഗ്ഭിസ്തൗ പാരിപാർശ്വികൗ 109
ഏവം നാന്ദീ വിധാതവ്യാ യഥാവല്ലക്ഷണാന്വിതാ
തതശ്ശുഷ്കാവകൃഷ്ടാ സ്യാജ്ജർജരശ്ലോകദർശികാ 110
നവം ഗുർവാക്ഷരാണ്യാദൗ ഷഡ്ലഘൂനി ഗുരുത്രയം
ശുഷ്കാവകൃഷ്ടാ തു ഭവേത്കലാ ഹ്യഷ്ടൗ പ്രമാണതഃ 111
യഥാ -
ദിഗ്ലേ ദിഗ്ലേ ദിഗ്ലേ ദിഗ്ലേ ജംബുകപലിതകതേ തേചാം
കൃത്വാ ശുഷ്കാവകൃഷ്ടാം തു യഥാവദ്ദ്വിജസത്തമാഃ 112
തതഃ ശ്ലോകം പഠേദേകം ഗംഭീരസ്വരസംയുതം
ദേവസ്തോത്രം പുരസ്കൃത്യ യസ്യ പൂജാ പ്രവർതതേ 113
രാജ്ഞോ വാ യത്ര ഭക്തിഃ സ്യാദഥ വാ ബ്രഹ്മണസ്സ്തവം
ഗദിത്വാ ജർജരശ്ലോകം രംഗദ്വാരേ ച യത്സ്മൃതം 114
പഠേദന്യം പുനഃ ശ്ലോകം ജർജരസ്യ വിനാശനം
ജർജരം നമയിത്വാ തു തതശ്ചാരീം പ്രയോജയേത് 115
പാരിപാർശ്വികയോശ്ച സ്യാത്പശ്ചിമേനാപസർപണം
അങ്കിതാ ചാത്ര കർതവ്യാ ധ്രുവാ മധ്യലയാന്വിതാ 116
ചതുർഭിഃ സന്നിപാതൈശ്ച ചതുരശ്രാ പ്രമാണതഃ
ആദ്യമന്ത്യം ചതുർഥം ച പഞ്ചമം ച തഥാ ഗുരു 117
യസ്യാം ഹ്രസ്വാനി ശേഷാണി സാ ജ്ഞേയാ ത്വങ്കിതാ ബുധൈഃ
അസ്യാഃ പ്രയോഗം വക്ഷ്യാമി യഥാ പൂർവം മഹേശ്വരഃ 118
സഹോമയാ ക്രീഡിതവാന്നാനാഭാവവിചേഷ്ടതൈഃ
കൃത്വാƒ വഹിത്ഥം സ്ഥാനം തു വാമം ചാധോമുഖം ഭുജം 119
ചതുരശ്രമുരഃ കാര്യമഞ്ചിതശ്ചാപി മസ്തകഃ
നാഭിപ്രദേശേ വിന്യസ്യ ജർജരം ച തുലാധൃതം 120
വാമപല്ലവഹസ്തേന പാദൈസ്താലാന്തരോത്ഥിതൈഃ
ഗച്ഛേത്പഞ്ചപദീം ചൈവ സവിലാസാംഗചേഷ്ടിതൈഃ 121
വാമവേധസ്തു കർതവ്യോ വിക്ഷേപോ ദക്ഷിണസ്യ ച
ശൃംഗാരരസസംയുക്താം പഠേദാര്യാം വിചക്ഷണഃ 122
ചാരീശ്ലോകം ഗദിത്വാ തു കൃത്വാ ച പരിവർതനം
തൈരേവ ച പദഃ കാര്യം പശ്ചിമേനാപസർപണം 123
പാരിപാർശ്വികഹസ്തേ തു ന്യസ്യ ജർജരമുത്തമം
മഹാചാരീം തതശ്ചൈവ പ്രയുഞ്ജീത യഥാവിധി 124
ചതുരശ്രാ ധ്രുവാ തത്ര തഥാ ദ്രുതലയാന്വിതാ
ചതുർഭിസ്സന്നിപാതൈശ്ച കലാ ഹ്യഷ്ടൗ പ്രമാണതഃ 125
ആദ്യം ചതുർഥമന്ത്യം ച സപ്തമം ദശമം ഗുരു
ലഘു ശേഷം ധ്രുവാപാദേ ചതുർവിംശതികേ ഭവേത് 126
(യഥാ-)
പാദതലാഹതിപാതിതശൈലം
          ക്ഷോഭിതഭൂതസമഗ്രസമുദ്രം
താണ്ഡവനൃത്യമിദം പ്രലയാന്തേ
          പാതു ജഗത്സുഖദായി ഹരസ്യ 127
ഭാണ്ഡോന്മുഖേന കർതവ്യം പാദവിക്ഷേപണം തതഃ
സൂചീം കൃത്വാ പുനഃ കുര്യാദ്വിക്ഷേപപരിവർതനം 128
അതിക്രാന്തൈഃ സലലിതൈഃ പാദൈർദ്രുതലയാന്വിതൈഃ
ത്രിതാലാന്തരമുത്ക്ഷേപൈർഗച്ഛേത്പഞ്ചപദീം തതഃ 129
തത്രാപി വാമവേധസ്തു വിക്ഷേപോ ദക്ഷിണസ്യ ച
തൈരേവ ച പദൈഃ കാര്യം പ്രാങ്മുഖേനാപസർപണം 130
പുനഃ പദാനി ത്രീണ്യേവ ഗച്ഛേത്പ്രാങ്മുഖ ഏവ തു
തതശ്ച വാമവേധഃ സ്യാദ്വിക്ഷേപോ ദക്ഷിണസ്യ ച 131
തതോ രൗദ്രരസം ശ്ലോകം പാദസംഹരണം പഠേത്
തസ്യാന്തേ തു ത്രിപദ്യാഥ വ്യാഹരേത്പാരിപാർശ്വികൗ 132
തയോരാഗമനേ കാര്യം ഗാനം നർകുടകം ബുധൈഃ
തഥാ ച ഭാരതീഭേദേ ത്രിഗതം സമ്പ്രയോജയേത് 133
വിദൂഷകസ്ത്വേകപദാം സുത്രധാരസ്മിതാവഹാം
അസംബദ്ധകഥാപ്രായാം കുര്യാത്കഥനികാ തതഃ 134
(വിതണ്ഡാം ഗണ്ഡസംയുക്താം താലികാഞ്ച പ്രയോജയേത്
കസ്തിഷ്ഠതി ജിതം കേനേത്യാദികാവ്യപ്രരൂപിണീം
പാരിപാർശ്വകസഞ്ജൽപോ വിദൂഷകവിരൂപിതഃ
സ്ഥാപിതഃ സൂത്രധാരേണ ത്രിഗതം സമ്പ്രയുജ്യതേ )
പ്രരോചനാ ച കർതവ്യാ സിദ്ധേനോപനിമത്രണം
രംഗസിദ്ധൗ പുനഃ കാര്യം കാവ്യവസ്തുനിരൂപണം 135
സർവമേവ വിധിം കൃത്വാ സൂചീവേധകൃതൈരഥ
പാദൈരനാവിദ്ധഗതൈർനിഷ്ക്രാമേയുഃ സമം ത്രയഃ 136
ഏവമേഷ പ്രയോക്തവ്യഃ പൂർവരംഗോ യഥാവിധി
ചതുരശ്രോ ദ്വിജശ്രേഷ്ഠാസ്ത്ര്യശ്രം ചാപി നിബോധത 137
അയമേവ പ്രയോഗഃ സ്യാദംഗാന്യേതാനി ചൈവ ഹി
താലപ്രമാണം സങ്ക്ഷിപ്തം കേവലം തു വിശേഷകൃത് 138
ശമ്യാ തു ദ്വികലാ കാര്യാ താലോ ഹ്യേകകലസ്തഥാ
പുനശ്ചൈകകലാ ശമ്യാ സന്നിപാതഃ കലാദ്വയം 139
അനേന ഹി പ്രമാണേന കലാതാലലയാന്വിതഃ
കർതവ്യഃ പൂർവരംഗസ്തു ത്ര്യശ്രോƒ പ്യുത്ഥാപനാദികഃ 140
ആദ്യം ചതുർഥം ദശമമഷ്ടമം നൈധനം ഗുരു
യസ്യാസ്തു ജാഗതേ പാദേ സാ ത്ര്യശ്രോത്ഥാപിനീ ധ്രുവാ 141
വാദ്യം ഗതിപ്രചാരശ്ച ധ്രുവാ താലസ്തഥൈവ ച
സങ്ക്ഷിപ്താന്യേവ കാര്യാണി ത്ര്യശ്രേ നൃത്തപ്രവേദിഭിഃ 142
വാദ്യഗീതപ്രമാണേന കുര്യാദംഗവിചേഷ്ടിതം
വിസ്തീർണമഥ സങ്ക്ഷിപ്തം ദ്വിപ്രമാണവിനിർമിതം 143
ഹസ്തപാദപ്രചാരസ്തു ദ്വികലഃ പരികീർതിതഃ
ചതുരശ്രേ പരിക്രാന്തേ പാതാഃ സ്യുഃ ഷോഡശൈവ തു 144
ത്ര്യശ്രേ ദ്വാദശ പാതാസ്തു ഭവന്തി കരപാദയോഃ
ഏതത്പ്രമാണം വിജ്ഞേയമുഭയോഃ പൂർവരംഗയോഃ 145
കേവലം പരിവർതേ തു ഗമനേ ത്രിപദീ ഭവേത്
ദിഗ്വന്ദനേ പഞ്ചപദീ ചതുരശ്രേ വിധീയതേ 146
ആചാര്യബുദ്ധ്യാ കർതവ്യസ്ത്ര്യശ്രസ്താലപ്രമാണതഃ
തസ്മാന്ന ലക്ഷണം പ്രോക്തം പുനരുക്തം ഭവേദ്യതഃ 147
ഏവമേഷ പ്രയോക്തവ്യഃ പൂർവരംഗോ ദ്വിജോത്തമാഃ
ത്ര്യശ്രശ്ച ചതുരശ്രശ്ച ശുദ്ധോ ഭാരത്യുപാശ്രയഃ 148
ഏവം താവദയം ശുദ്ധഃ പൂർവരംഗോ മയോദിതഃ
ചിത്രത്വമസ്യ വക്ഷ്യാമി യഥാകാര്യം പ്രയോക്തൃഭിഃ 149
വൃത്തേ ഹ്യുത്ഥാപനേ വിപ്രാഃ കൃതേ ച പരിവർതനേ
ചതുർഥകാരദത്താഭിഃ സുമനോഭിരലങ്കൃതേ 150
ഉദാത്തൈർഗാനൈർഗന്ധർവൈഃ പരിഗീതേ പ്രമാണതഃ
ദേവദുന്ദുഭയശ്ചൈവ നിനദൈയുർഭൃശം യതഃ 151
സിദ്ധാഃ കുസുമമാലാഭിർവികിരേയുഃ സമന്തതഃ
അംഗഹാരൈശ്ച ദേവ്യസ്താ ഉപനൃത്യേയുരഗ്രതഃ 152
യസ്താണ്ഡവവിധിഃ പ്രോക്തോ നൃതേ പിണ്ഡീസമന്വിതഃ
രേചകൈരംഗഹാരൈശ്ച ന്യാസോപന്യാസസംയുതഃ 153
നാന്ദീപദാനാം മധ്യേ തു ഏകൈകസ്മിൻപൃഥക്പൃഥക്
പ്രയോക്തവ്യോ ബുധൈഃ സമ്യക്ചിത്രഭാവമഭീപ്സുഭിഃ 154
ഏവം കൃത്വാ യഥാന്യായം ശുദ്ധം ചിത്രം പ്രയത്നതഃ
തതഃപരം പ്രയുഞ്ജീത നാടകം ലക്ഷണാന്വിതം 155
തതസ്ത്വന്തർഹിതാഃ സർവാ ഭവേയുർദിവ്യയോഷിതഃ
നിഷ്ക്രാന്താസു ച സർവാസു നർതകീഷു തതഃ പരം 156
പൂർവരംഗേ പ്രയോക്തവ്യമംഗജാതമതഃപരം
ഏവം ശുദ്ധോ ഭവേച്ചിത്രഃ പൂർവരംഗോ വിധാനതഃ 157
കാര്യോ നാതിപ്രസംഗോƒ ത്ര നൃതാഗീതവിധിം പ്രതി
ഗീതേ വാദ്യേ ച നൃത്തേ ച പ്രവൃത്തേƒ തിപ്രസംഗതഃ 158
ഖേദോ ഭവേത്പ്രയോക്തൄണാം പ്രേക്ഷകാണാം തഥൈവ ച
ഖിന്നാനാം രസഭാവേഷു സ്പഷ്ടതാ നോപജായതേ 159
തതഃ ശേഷപ്രയോഗസ്തു ന രാഗജനകോ ഭവേത്
(ലക്ഷനേന വിനാ ബാഹ്യലക്ഷണാദ്വിസ്തൃതം ഭവേത്
ലോകശാസ്ത്രാനുസാരേണ തസ്മാന്നാട്യം പ്രവർതതേ )
ത്ര്യശ്രം വാ ചതുരശ്രം വാ ശുദ്ധം ചിത്രമഥാപി വാ 160
പ്രയുജ്യ രംഗാന്നിഷ്ക്രാമേത്സൂത്രധാരഃ സഹാനുഗഃ
(ദേവപാർഥിവരംഗാനാമാശീർവചനസംയുതാം
കവേർനാമഗുണോപേതാം വസ്തൂപക്ഷേപരൂപികാം
ലഘുവർണപദോപേതാം വൃത്തൈശ്ചിത്രൈരലങ്കൃതാം
അന്തര്യവനികാസംസ്ഥഃ കുര്യാദാശ്രാവണാം തതഃ
ആശ്രാവനാവസാനേ ച നാന്ദീം കൃത്വാ സ സൂത്രധൃത്
പുനഃ പ്രവിശ്യ രംഗം തു കുര്യാത്പ്രസ്താവനാം തതഃ )
പ്രയുജ്യ വിധിനൈവം തു പൂർവരംഗം പ്രയോഗതഃ 161
സ്ഥാപകഃ പ്രവിശേത്തത്ര സൂത്രധാരഗുണാകൃതിഃ
സ്ഥാനം തു വൈഷ്ണവം കൃത്വാ സൗഷ്ഠവാഞ്ഗപുരസ്കൃതം 162
പ്രവിശ്യ രംഗം തൈരേവ സൂത്രധാരപദൈർവ്രജേത്
ശ്ഥാപക്സ്യ പ്രവേശേ തു കർതവ്യƒ ർഥാനുഗാ ധ്രുവാ 163
ത്ര്യശ്രാ വാ ചതുരശ്രാ വാ തജ്ജ്ഞൈർമധ്യലയാന്വിതാ
കുര്യാദനന്തരം ചാരീം ദേവരഹ്മണശംസിനീം 164
സുവാക്യമധുരൈഃ ശ്ലോകേർനാനാഭസവരസാന്വിതൈഃ
പ്രസാദ്യ രംഗം വിധിവത്കവേർനാമ ച കീർതയേത് 165
പ്രസ്തവാഅ തതഃ കുര്യാത്കാവ്യപ്രഖ്യാപനാശ്രയാം
ഉദ്ധാത്യകാദി കർതവ്യം കാവ്യോപക്ഷേപണാശ്ര്യം 166
ദിവ്യേ ദിവ്യാശ്രയോ ഭൂത്വാ മാനുഷേ മാനുഷാശ്രയഃ
ദിവ്യമാനുഷസംയോഗേ ദിവ്യോ വാ മാനുഷോƒ പി വാ 167
മുഖബീജാനുസദൄശം നാനാമാർഗസമാശ്രയം
ആആവിധൈരുപക്ഷേപൈഃ കാവ്യോപക്ഷേപണം ഭവേത് 168
പ്രസ്താവ്യൈവം തു നിഷ്ക്രാമേത്കാവ്യപ്രസ്താവകസ്തതഃ
ഏവമേഷ പ്രയോക്തവ്യഃ പൂർവരംഗോ യഥാവിധി 169
യ ഇമം പൂർവരംഗം തു വിധിനൈവ പ്രയോജയേത്
നാശുഭം പ്രാപ്നുയാത്കിഞ്ചിത്സ്വർഗലോകം ച ഗച്ഛതി 170
യശ്ചാപി വിധിമുത്സൃജ്യ യഥേഷ്ടം സമ്പ്രയോജയേത്
പ്രാപ്നോത്യപചയം ഘോരം തിര്യഗ്ഗ്യോനിം ച ഗച്ഛതി 171
ന തഥാƒ ഗ്നിഃ പ്രദഹതി പ്രഭഞ്ജനസമീരതഃ
യഥാ ഹ്യപ്രയോഗസ്തു പ്രയുക്തോ ദഹതി ക്ഷണാത് 172
ഇത്യേവാവന്തിപാഞ്ചാലദാക്ഷിണാത്യൗഢ്രമാഗധൈഃ
കർതവ്യ പൂർവരംഗസ്തു ദ്വിപ്രമാണവിനിർമിതഃ 173
ഏഷ വഃ കഥിതോ വിപ്രാഃ പൂർവരംഗാശ്രിതോ വിധിഃ
ഭൂയഃ കിം കഥ്യതാം സമ്യങ്നാട്യവേദവിധിം പ്രതി 174
ഇതി ഭാരതീയേ നാട്യശാസ്ത്രേ പൂർവരംഗപ്രയോഗോ നാമ പഞ്ചമോƒ ധ്യായഃ