നാട്യശാസ്ത്രം/അദ്ധ്യായം29

←നാട്യശാസ്ത്രം

നാട്യശാസ്ത്രം രചന:ഭരതമുനി അദ്ധ്യായം 29

നാട്യശാസ്ത്രം→

 
അഥ ഏകോനത്രിംശത്തമോഽധ്യായഃ
ഷഡ്ജോദീച്യവതീ ചൈവ ഷഡ്ജമധ്യാ തഥൈവ ച |
മധ്യപഞ്ചമബാഹുല്യാത് കാര്യാ ശൃംഗാരഹാസ്യയോഃ || 1||
ഷാഡ്ജീ ത്വഥാർഷഭീ ചൈവ സ്വസ്വരാംശപരിഗ്രഹാത് |
വീരരൗദ്രാദ്ഭുതേഷ്വേതേ പ്രയോജ്യേ ഗാനയോക്തൃഭിഃ || 2||
നിഷാദേഽംശേ തു നൈഷാദീ ഗാന്ധാരേ ഷഡ്ജകൈശികീ |
കരുണേ തു രസേ കാര്യാ ജാതിഗാനവിശാരദൈഃ || 3||
ധൈവതീ ധൈവതാംശേ തു ബീഭത്സേ സഭയാനകേ |
ധ്രുവാവിധാനേ കർതവ്യാ ജാതിർഗാനേ പ്രയത്നതഃ |
രസം കാര്യമവസ്ഥാം ച ജ്ഞാത്വാ യോജ്യാ പ്രയോക്തൃഭിഃ |
ഷഡ്ജഗ്രാമാശ്രിതാ ഹ്യേതാഃ പ്രയോജ്യാ ജാതയോ ബുധൈഃ || 4||
അതഃ പരം പ്രവക്ഷ്യാമി മധ്യമഗ്രാമസംശ്രയാഃ |
ഗാന്ധാരീരക്തഗാന്ധാര്യൗ ഗാന്ധാരാംശോപപത്തിതഃ |
കരുണേ തു രസേ കാര്യേ നിഷാദേഽംശേ തഥൈവ ച || 5||
മധ്യമാ പഞ്ചമീ ചൈവ നന്ദയന്തീ തഥൈവ ച |
ഗാന്ധാരപഞ്ചമീ ചൈവ മധ്യമോദീച്യവാ തഥാ |
മധ്യമപഞ്ചമബാഹുല്യാത് കാര്യാഃ ശൃംഗാരഹാസ്യയോഃ || 6||
കാർമാരവീ തഥാ ചാന്ധ്രീ ഗാന്ധാരോദീച്യവാ തഥാ |
വീരേ രൗദ്രേഽദ്ഭുതേ കാര്യാഃ ഷഡ്ജർഷഭാംശയോജിതാഃ |
കൈശികീ ധൈവതാംശേ തു ബീഭത്സേ സഭയാനകേ || 7||
ഏകൈവ ഷഡ്ജമധ്യാ ജ്ഞേയാ സർവരസസംശ്രയാ ജാതിഃ |
തസ്യാസ്ത്വംശാഃ സർവേ സ്വരാസ്തു വിഹിതാഃ പ്രയോഗവിധൗ || 8||
യോ യദാ ബലവാൻ യസ്മിൻ സ്വരോ ജാതിസമാശ്രയാത് |
തത്പ്രവൃത്തം രസേ കാര്യം ഗാനം ഗേയേ പ്രയോക്തൃഭിഃ || 9||
മധ്യപഞ്ചമഭൂയിഷ്ഠം ഗാനം ശൃംഗാരഹാസ്യയോഃ |
ഷഡ്ജർഷഭപ്രായകൃതം വീരരൗദ്രാദ്ഭുതേഷു ച || 10||
ഗാന്ധാരഃ സപ്തമശ്ചായം കരുണേ ഗാനമിഷ്യതേ |
തഥാ ധൈവതഭൂയിഷ്ഠം ബീഭത്സേ സഭയാനകേ || 11||
ഏകൈവ ഷഡ്ജമധ്യാ വിജ്ഞേയാഖിലരസാശ്രയാ ജാതിഃ |
തസ്യാസ്ത്വംശാഃ സർവേ സ്വരാശ്ച വിഹിതാഃ പ്രയോഗവിധൗ || 12||
സർവേഷ്വംശേഷു രസാ നിയമവിധാനേന സമ്പ്രയോക്തവ്യാഃ |
കാകല്യന്തരവിഹിതാ വിശേഷയുക്താസ്തു ബലവന്തഃ |
ഏവമേതാ ബുധൈർജ്ഞേയാ ജാതയോ നാട്യസംശ്രയാഃ || 13||
പാഠ്യപ്രയോഗവിഹിതാൻ സ്വരാംശ്ചാപി നിബോധത |
ഹാസ്യശൃംഗാരയോഃ കാര്യൗ സ്വരൗ മധ്യമപഞ്ചമൗ |
ഷഡ്ജർഷഭൗ ച കർതവ്യൗ വീരരൗദ്രാദ്ഭുതേഷ്വഥ ||
ഗാന്ധാരശ്ച നിഷാദശ്ച കർതവ്യൗ കരുണേ രസേ |
ധൈവതശ്ച പ്രയോഗജ്ഞൈർബീഭത്സേ സഭയാനകേ ||
അത ഊർധ്വം പ്രവക്ഷ്യാമി വർണാലങ്കാരലക്ഷണം |
ആരോഹീ ചാവരോഹീ ച സ്ഥായിസഞ്ചാരിണൗ തഥാ |
വർണാശ്ചത്വാര ഏവൈതേ ഹ്യലങ്കാരാസ്തദാശ്രയാഃ || 14||
ആരോഹന്തി സ്വരാ യത്രാരോഹീതി സ തു സഞ്ജ്ഞിതഃ |
യത്ര ചൈവാവരോഹന്തി സോഽവരോഹീ പ്രകീർതിതഃ || 15||
സ്ഥിരാഃ സ്വരാഃ സമാ യത്ര സ്ഥായീ വർണഃ സ ഉച്യതേ |
സഞ്ചരന്തി സ്വരാ യത്ര സ സഞ്ചാരീതി കീർതിതഃ || 16||
ശാരീരസ്വരസംഭൂതാസ്ത്രിസ്ഥാനഗുണഗോചരാഃ |
ചത്വാരോ ലക്ഷണോപേതാ വർണാസ്തത്ര പ്രകീർതിതാഃ || 17||
ഏവം ലക്ഷണസംയുക്തം യദാ വർണോഽനുകർഷതി |
തദാ വർണസ്യ നിഷ്പത്തിർജ്ഞേയാ സ്വരസമുദ്ഭവാ || 18||
ഏതേ വർണാസ്തു വിജ്ഞേയാശ്ചത്വാരോ ഗീതയോജകാഃ |
ഏതാൻ സമാശ്രിതാൻ സമ്യഗലങ്കാരാൻ നിബോധത || 19||
പ്രസന്നാദിഃ പ്രസന്നാന്തഃ പ്രസന്നാദ്യന്ത ഏവ ച |
പ്രസന്നമധ്യശ്ച തഥാ ക്രമരേചിത ഏവ ച |
പ്രസ്താരശ്ച പ്രസാദശ്ച സപ്തൈതേ സ്ഥായിവർണഗാഃ || 20||
അഥ സഞ്ചാരിജാൻ ഭൂയഃ കീർത്യമാനാന്നിബോധത |
മന്ദ്രസ്തഥാ പ്രസന്നാദിഃ പ്രേംഖിതോ ബിന്ദുരേവ ച |
സന്നിവൃത്തഃ പ്രവൃത്തശ്ച രേചിതഃ കമ്പിതഃ സമഃ || 21||
കുഹരശ്ചൈവ വേണുശ്ച രഞ്ചിതോ ഹ്യവലോകിതഃ |
ആവർതകഃ പരാവൃത്തഃ സഞ്ചാരിണ്യശ്ചതുർദശ || 22||
നിഷ്കർഷോഭ്യുചയശ്ചൈവ ഹസിതോ ബിന്ദുരേവ ച |
പ്രേംഖോലിതസ്തഥാക്ഷിപ്തോ വിസ്തീർണോദ്ധടിതസ്തഥാ || 23||
ഹ്രാദമാനഃ സമ്പ്രദാനഃ സന്ധിഃ പ്രച്ഛാദനസ്തഥാ |
പ്രസന്നാദിഃ പ്രസന്നാന്ത ഇത്യാരോഹേ ത്രയോദശ || 24||
വിധൂതശ്ച ത്രിവർണശ്ച തഥോദ്വാഹിത ഏവ ച |
ഉദ്ഗീതശ്ച തഥാ വേണിർവിജ്ഞേയാ ഹ്യവരോഹിണഃ || 25||
സപ്തരൂപഗതാ ജ്ഞേയാ അലങ്കാരാ ബുധൈസ്ത്വിമേ |
നൈതേ സർവേ ധ്രുവാസ്വിഷ്ടാഃ ശ്രുതിവർണപ്രകർഷണാത് || 26||
ന ഹി വർണപ്രകർഷസ്തു ധ്രുവാണാം സിദ്ധിരിഷ്യതേ |
ശ്യേനോ വാപ്യഥവാ ബിന്ദുര്യേ ചാന്യേതി പ്രകർഷിണഃ || 27||
തേ ധ്രുവാണാം പ്രയോഗേഷു ന കാര്യാഃ സ്വപ്രമാണതഃ |
തദ്ധ്രുവാണാം പ്രയോഗേ തു കാര്യാ ഹ്യാരോഹിണഃ സ്വരാഃ || 28||
യസ്മാദർഥാനുരൂപാ ഹി ധ്രുവാ കാര്യാർഥദർശികാ |
വർണാനാം തു പുനഃ കാര്യം കൃശത്വം പദസംശ്രയം || 29||
യേഽത്ര പ്രയോഗേ ഗച്ഛന്തി താംശ്ച വർണാൻ നിബോധത |
പ്രസന്നാദിഃ പ്രസന്നാന്തഃ പ്രസന്നാദ്യന്ത ഏവ ച || 30||
പ്രസന്നമധ്യമശ്ചൈവ ബിന്ദുഃ കമ്പിതരേചിതൗ |
താരശ്ചൈവ ഹി മന്ദ്രശ്ച തഥാ താരതരഃ പുനഃ |
പ്രേംഖോലിതസ്താരമന്ദ്രോ മന്ദ്രതാരഃ സമസ്തഥാ || 31||
സന്നിവൃത്തഃ പ്രവൃത്തശ്ച പ്രസാദോഽപാംഗ ഏവ ച |
ഊർമിഃ പ്രേംഖോഽവലോകശ്ച ഇത്യേതേ സർവവർണഗാഃ || 32||
സ്ഥായിവർണാദൃതേ ചൈഷാം സമ്പ്രവക്ഷ്യാമി ലക്ഷണം |
ക്രമശോ ദീപിതോ യഃ സ്യാത് പ്രസന്നാദിഃ സ കഥ്യതേ || 33||
വ്യസ്തോച്ചാരിത ഏവൈഷ പ്രസന്നാന്തോ വിധീയതേ |
ആദ്യന്തയോഃ പ്രസന്നത്വാത് പ്രസന്നാദ്യന്ത ഇഷ്യതേ || 34||
പ്രസന്നമധ്യോ മധ്യേ തു പ്രസന്നത്വാദുദാഹൃതഃ |
സർവസാമ്യാത് സമോ ജ്ഞേയഃ സ്ഥിതസ്ത്വേകസ്വരോഽപി യഃ || 35||
ആദിമധ്യലയോ യത്ര സ ചോർമിരിതി സഞ്ജ്ഞിതഃ |
ശ്രുതയോഽന്ത്യാദ് ദ്വിതീയസ്യ മൃദുമധ്യായതാഃ സ്വരാഃ || 36||
ആയതത്വം ഭവേന്നീചേ മൃദുത്വം തു വിപര്യയേ |
സ്വേ സ്വരേ മധ്യമത്വം ച മൃദുമധ്യമയോസ്തഥാ |
ദീപ്തായതേ കരുണാനാം ശ്രുതീനാമേഷ നിശ്ചയഃ || 37||
ബിന്ദുരേകകലോ ജ്ഞേയഃ കമ്പിതശ്ച കലാദ്വയം |
ഗതാഗതപ്രവൃത്തോ യഃ സ പ്രേംഖോലിത ഇഷ്യതേ || 38||
യസ്തു കണ്ഠേ സ്വരോഽധഃ സ്യാത് സ തു താരഃ പ്രകീർതിതഃ |
ഉരോഗതസ്തഥാ മന്ദ്രോ മൂർധ്നി താരതരസ്തഥാ || 39||
ക്രമാഗതസ്തു യസ്താരഃ ഷഷ്ഠഃ പഞ്ചമ ഏവ വാ |
താരമന്ദ്രപ്രസന്നസ്തു ജ്ഞേയോ മന്ദ്രഗതഃ സ ച || 40||
ലംഘയിത്വാ പരാൻ മന്ദ്രാത് പരാം താരഗതിം ഗതഃ |
മന്ദ്രതാരപ്രസന്നസ്തു വിജ്ഞേയോ ഹ്യവരോഹണാത് || 41||
പ്രസന്നാന്തഃ സ്വരോ യത്ര പ്രസാദഃ സ തു സഞ്ജ്ഞിതഃ |
അപാംഗകിസ്തു വിജ്ഞേയഃ സ്വരാണാമഥ സഞ്ചരാത് || 42||
രേചിതഃ ശിരസി ജ്ഞേയഃ കമ്പിതം തു കലാത്രയം |
കണ്ഠേ നിരുദ്ധപവനഃ കുഹരോ നാമ ജായതേ || 43||
ഏവമേതേ ത്വലങ്കാരാ വിജ്ഞേയാ വർണസംശ്രയാഃ |
അഥ ഗീതീഃ പ്രവക്ഷ്യാമി ഛന്ദോഽക്ഷരസമന്വിതാഃ || 44||
ശശിനാ രഹിതേവ നിശാ വിജലേവ നദീ ലതാ വിപുഷ്പേവ |
അവിഭൂഷിതേവ ച സ്ത്രീ ഗീതിരലങ്കാരഹീനാ സ്യാത് || 45||
പ്രഥമാ മാഗധീ ജ്ഞേയാ ദ്വിതീയാ ചാർധമാഗധീ |
സംഭാവിതാ തൃതീയാ തു ചതുർഥീ പൃഥുലാ സ്മൃതാ || 46||
ത്രിനിവൃത്തപ്രഗീതാ യാ ഗീതിഃ സാ മാഗധീ സ്മൃതാ |
അർധതഃ സന്നിവൃത്താ ച വിജ്ഞേയാ ഹ്യർധമാഗധീ || 47||
സംഭാവിതാ ച വിജ്ഞേയാ ഗുർവക്ഷരസമന്വിതാ |
പൃഥുലാഖ്യാ ച വിജ്ഞേയാ നിത്യം ലഘ്വക്ഷരാന്വിതാ || 48||
ഏതാസ്തു ഗീതയോ ജ്ഞേയാ ധ്രുവായോഗം വിനൈവ ഹി |
ഗാന്ധർവ ഏവ യോജ്യാസ്തു നിത്യം ഗാനപ്രയോക്തൃഭിഃ || 49||
ഗീതയോ ഗദിതാഃ സമ്യഗ് ധാതൂംശ്ചൈവ നിബോധത |
വിസ്താരഃ കരണശ്ച സ്യാദാവിദ്ധോ വ്യഞ്ജനസ്തഥാ |
ചത്വാരോ ധാതവോ ജ്ഞേയാ വാദിത്രകരണാശ്രയാഃ || 50||
സംഘാതജോഽഥ സമവായജശ്ച വിസ്താരജോഽനുബന്ധകൃതഃ |
ജ്ഞേതശ്ചതുഷ്പ്രകാരോ ധാതുർവിസ്താരസഞ്ജ്ഞശ്ച || 51||
വിധയസ്തു സ്മൃതാസ്തസ്യ പൂർവം വിസ്താര ഏവ ച |
സംഘാതസമവായൗ തു വിജ്ഞേയൗ തൗ ദ്വിഅത്രികൗ || 52||
പൂർവശ്ചതുർവിധസ്തത്ര പശ്ചിമോഽഷ്ടവിധഃ സ്മൃതഃ |
കരണാനാം വിശേഷേണ വിജ്ഞേയൗ തൗ പൃഥക് പൃഥക് || 53||
അധശ്ചോർധ്വം ച വിജ്ഞേയാവധരോത്തരജൗ സ്വരൗ |
സംഘാതജോ വിധിസ്ത്വേഷ വിജ്ഞേയോ വാദനം പ്രതി || 54||
ദ്വിരുത്തരോ ദ്വിരധരസ്ത്വധരാദിശ്ചോത്തരാവസാനശ്ച |
ജ്ഞേയസ്തഥോത്തരാദിഃ പുനരപ്യധരാവസാനശ്ച || 55||
സമവായജസ്തഥാ സ്യാത് ത്രിരുത്തരസ്ത്രിരധരശ്ച വിജ്ഞേയഃ |
ദ്വിരധരോത്തരാധരാന്തോ ദ്വിരധരശ്ചോത്തരവിരാമശ്ച || 56||
ഉത്തരമുഖോ ദ്വിരധരോ ദ്വിരുത്തരാവസാനശ്ച |
മധ്യോത്തരോ ദ്വിരധരോ ദ്വിരുത്തരോഽപ്യധരമധ്യശ്ച || 57||
അനുബന്ധസ്തു ജ്ഞേയോ വ്യാസസമാസാച്ച നിയതമേഷാം ഹി |
ഏവം ചതുർദശവിധോ വിസ്താരോ ധാതുരാഖ്യാതഃ || 58||
രിഭിതോച്ചയനീരിഭിതോ ഹ്രാദസ്തു തഥാനുബന്ധഃ സ്യാത് |
പഞ്ചവിധോ വിജ്ഞേയോ വീണാവാദ്യേ കരണധാതുഃ || 59||
ത്രികപഞ്ചസപ്തനവകൈര്യഥാക്രമം സംയുതോ ഭവേദ്വാദ്യേ |
സർവൈരനുബന്ധകൃതൈർഗുർവന്തഃ സ്യാത് കരണധാതുഃ || 60||
ക്ഷേപഃ പ്ലുതോഽതിപാതോഽതികീർണമനുബന്ധസഞ്ജ്ഞിതശ്ചൈവ |
ആവിദ്ധോ വിഷ്ടോ യോ ധാതുർവൈ പഞ്ചവിധ ഏവ || 61||
ദ്വിത്രിചതുഷ്കനവകൈഃ പ്രഹാരൈഃ ക്രമശഃ കൃതൈഃ |
ആവിദ്ധധാതുർവിജ്ഞേയഃ സാനുബന്ധവിഭൂഷിതഃ || 62||
വ്യഞ്ജനധാതോഃ പുഷ്പം കലതലനിഷ്കോടിതം തഥോദ്ധൃഷ്ടം |
രേഫോഽനുബന്ധസഞ്ജ്ഞോഽനുസ്വനിതം ബിന്ദുരവമൃഷ്ടം || 63||
കനിഷ്ഠാംഗുഷ്ഠസംയുക്തം പുഷ്പമിത്യഭിസഞ്ജ്ഞിതം |
അംഗുഷ്ഠാഭ്യാം സമം തന്ത്ര്യോഃ സ്പർശനം യത് കലം തു തത് || 64||
വാമേന പീഡനം കൃത്വാ ദക്ഷിണേനാഹതിസ്തലേ |
സവ്യാംഗുഷ്ഠപ്രഹാരസ്തു നിഷ്കോടിതമിഹോച്യതേ || 65||
പ്രഹാരോ വാമതർജന്യാ ഉദ്ധൃഷ്ടമിതി സഞ്ജ്ഞിതം |
സർവാംഗുലിസമാക്ഷേപോ രേഫ ഇത്യഭിസഞ്ജ്ഞിതഃ | 66||
തലസ്ഥാനേഽധസ്തന്ത്രീണാമനുസ്വനിതമുച്യതേ |
ഗുർവക്ഷരകൃതാ തന്ത്രീ ബിന്ദുരിത്യഭിസഞ്ജ്ഞിതഃ || 67||
കനിഷ്ഠാംഗുഷ്ഠകാഭ്യാം തു ദക്ഷിണാഭ്യാമധോമുഖം |
തന്ത്രീഷു ത്രിപ്രഹാരം ചാപ്യവമൃഷ്ടം പ്രകീർതിതം || 68||
വ്യാസസമാസാദേഷാമനുബന്ധഃ സാർവധാതുകോ ജ്ഞേയഃ |
ഇതി ദശവിധഃ പ്രയോജ്യോ വീണായാം വ്യഞ്ജനോ ധാതുഃ || 69||
ഇത്യേതേ ധാതവഃ പ്രോക്താശ്ചത്വാരോ ലക്ഷണാന്വിതാഃ |
തിസൃണാമപി വൃത്തീനാം യേഷു വാദ്യം പ്രതിഷ്ഠിതം || 70||
തിസ്രസ്തു വൃത്തയശ്ചിത്രാദക്ഷിണാവൃത്തിസഞ്ജ്ഞിതാഃ |
വാദ്യഗീതോഭയഗുണാ നിർദിഷ്ടാന്താ യഥാക്രമം || 71||
തിസ്രോ ഗീതിവൃത്തയഃ പ്രാധാന്യേന ഗ്രാഹ്യാഃ | ചിത്രാ വൃത്തിർദക്ഷിണാ ചേതി
| താസാം താലഗീതിലയയതിമാർഗപ്രാധാന്യാനി യഥാസ്വം വ്യഞ്ജകാനി
ഭവന്തി | തത്ര ചിത്രായാം
സങ്ക്ഷിപ്തവാദ്യതാലദ്രുതലയസമായത്യ്നാഗതഗ്രഹാണാം പ്രാധാന്യം | തഥാ
വൃത്തൗ ഗീതവാദിത്രദ്വികലാതാലമധ്യലയസ്രോതോഗതായതിസമഗ്രഹമാർഗാണാം
പ്രാധാന്യം | ദക്ഷിണായാം
ഗീതിചതുഷ്കലതാലവിലംബിതലയഗോപുച്ഛായത്യതീതഗ്രഹമാർഗാണാം
പ്രാധാന്യം |
സർവാസാമേവ വൃത്തീനാം ലലിതാദ്യാസ്തു ജാതയഃ |
ധാതുഭിഃ സഹ സംയുക്താ ഭവന്തി ഗുണവത്തരാഃ || 72||
ഏതേഷാം ധാതൂനാം സമവായാജ്ജാതയസ്തു ജായന്തേ |
സ്യാദുദാത്തലലിതരിഭിതഘനസഞ്ജ്ഞാശ്ചതസ്രസ്തു || 73||
തത്രോദാഅതാ വിസ്താരധാതുവിഷയാ ഹ്യുദാത്തത്വാത് |
ലലിതാ വ്യഞ്ജനധാതോർലലിതത്വാദേവ സമ്പ്രയോക്തവ്യാ || 74||
ആവിദ്ധധാതുവിഷയാ രിഭിതാ ലഘുസഞ്ചയാദ് വിനിർദിഷ്ടാ |
കരണവിഷയാ ച ഘനസഞ്ജ്ഞാ ഗുരുലഘുസഞ്ചയാത്തു സ്യാത് || 75||
ത്രിവിധം ഗീതേ കാര്യം വാദ്യം വീണാസമുദ്ഭവം തജ്ജ്ഞൈഃ |
തത്ത്വം ഹ്യനുഗതമോഘഃ സ്ഥാനൈകകരണസമായുക്താഃ || 76||
ലയതാലവർണപദയതിഗീത്യക്ഷരഭാവകം ഭവേത് തത്ത്വം |
ഗീതം തു യദനുഗച്ഛത്യനുഗതമിതി തദ്ഭവേദ്വാദ്യം || 77||
ആവിദ്ധകരണബഹുലം ഹ്യുപര്യുപരിപാണികം ദ്രുതലയം ച |
അനപേക്ഷിതഗീതാർഥം വാദ്യം ത്വോഘേ വിധാതവ്യം || 78||
ഏവം ജ്ഞേയാ വൈണേ വാദ്യവിധാനേ തു ധാതവസ്തജ്ജ്ഞൈഃ |
ലക്ഷ്യാമ്യതഃ പരമഹം നിർഗീതവിധാനസമവായം || 79||
ആശ്രാവണാ തഥാഽരംഭോ വക്ത്രപാണിസ്തഥൈവ ച |
സംഖോടനാ തഥാ കാര്യം പുനശ്ച പരിഘട്ടനാ || 80||
മാർഗാസാരിതമേതത് സ്യാല്ലീലാകൃതമഥാപി ച |
ആസാരിതാനി ച തഥാ ത്രിപ്രകാരകൃതാനി തു || 81||
ഏതാനി തു ബഹിർഗീതാന്യാഹുർവാദ്യവിദോ ജനാഃ |
സതാലാനി ഹ്യതാലാനി ചിത്തവൃത്തൗ കൃതാനി തു || 82||
പ്രയോജനം ച വിജ്ഞേയം പൂർവരംഗവിധിം പ്രതി |
ഏതേഷാം സമ്പ്രവക്ഷ്യാമി ലക്ഷണം സനിദർശനം || 83||
ആസ്രാവണാ നാമ |
വിസ്താരധാതുവിഹിതൈഃ കരണൈഃ പ്രവിഭാഗശോ ദ്വിരഭ്യസ്തൈഃ |
ദ്വിശ്ചാപി സന്നിവൃത്തൈഃ കരണോപചയൈഃ ക്രമേണ സ്യാത് || 84||
ഗുരുണീ ത്വാദാവേകാദശകം ചതുർദശം സപഞ്ചദശം |
സചതുർവിംശകമേവം ദ്വിഗുണീകൃതമേതദേവ സ്യാത് || 85||
ലഘുനീ ഗുരു ചൈവ സ്യാദഥാഷ്ടമം ഗുരു ഭവേത്തഥാ ച പുനഃ |
ഷട് ച ലഘൂനി തതോഽന്ത്യേ ഗുർവാദ്യാശ്രാവണായാം തു || 86||
ത്രിഃശമ്യോപരിപാണൗ താലാവപ്യേവമേവ ചൈകികവാൻ |
സമപാണൗ ദ്വേ ശമ്യേ താലാവപ്യേവമേവാഥ || 87||
ഭൂയഃ ശമ്യാതാലാവവപാണാവുത്തരസ്ഥാ ചൈവ |
ചഞ്ചത്പുടസ്തഥാ സ്യാദേവം ഹ്യാശ്രാവണാതാലഃ || 88||
അത്രോദാഹരണം |
ജ്ഹണ്ടും ജഗതി യവലിതക ജംബുക ഝണ്ടും തിതി ച ലഘു ച ഝണ്ടും |
ദിംഗലേ ഗണപതിപശുപതിജംബുക ദിംഗലേ വരഭുജ ദിഗിനഗി ചാ |
തിതി ചാദിനി നിഗിചാ പശുപതി നീതിചാ ||
അഥാരംഭഃ |
ദീർഘാണ്യാദാവഷ്ടൗ ദ്വാദശ ച ലഘൂനി നൈധനം ചൈവ |
ചത്വാരി ഗുരൂണി തഥാ ഹ്രസ്വാന്യഷ്ടൗ ച ദീർഘം ച || 89||
ലഘുസഞ്ജ്ഞാനി ചതുർധാ നിധനം ദ്വിഗുണീകൃതാനി ദീർഘേ ദ്വേ |
അഷ്ടൗ ലഘൂനി നൈധനമിത്യാരംഭേഽക്ഷരവിധാനം || 90||
അത്രോദാഹരണം |
ജ്ഹണ്ടും ഝണ്ടും ഝണ്ടും ഝണ്ടും ജഗതി യവലിതക ദിഗിനിഗിചാ |
ദിംഗ്ലേ ദിംഗ്ലേ തിതി ഝഝലകുചഝലജംബുക തിതിചാ |
ഗണപതി സുരപതി പശുപതി ചാ ||
അസ്യ തു വാദ്യം |
കാര്യം ത്രിപർവരഹിതൈരുദ്വഹനൈരപ്യഥ സമവരോഹൈഃ |
തലരിഭിതഹ്രാദയുതൈഃ കരണൈർവിസ്താരഭൂയിഷ്ഠൈഃ ||
അപചയയുക്തൈർദ്വിസ്ത്രിസ്തഥാ നിവൃത്തൈർദ്വിരഭ്യസ്തൈഃ |
ആരംഭോഽപ്യവതരണസ്ത്രിപർവയുക്തൈശ്ച കർതവ്യഃ ||
താലസ്ത്രികലസ്ത്വാദൗ ശമ്യൈകകലാ കലാദ്വയേ താലഃ |
ദ്വികലാ ച പുനഃ ശമ്യാ താലോ ദ്വികലശ്ച കർതവ്യഃ || 91||
ത്രികലശ്ച സന്നിപാതഃ പുനഃ പിതാപുത്രകശ്ച ഷട്പൂർവഃ |
ചഞ്ചത്പുടസ്തഥാ സ്യാദാരംഭേ താലയോഗസ്തു || 92||
അസ്യ തു വാദ്യം |
കാര്യം ത്രിപർവരഹിതൈരുദ്വഹനൈരപ്യഥ സമവരോഹൈഃ |
തലരിഭിതഹ്രാദയുതൈഃ കരണൈർവിസ്താഭൂയിഷ്ഠൈഃ || 93||
അപചയയുക്തൈർദ്വിസ്ത്രിസ്തഥാ നിവൃത്തൈർദ്വിരഭ്യസ്തൈഃ |
ആരംഭോഽപ്യവതരണസ്ത്രിപർവയുക്തൈശ്ച കർതവ്യഃ || 94||
അഥ വക്ത്രപാണിഃ |
ഗുരൂണി പഞ്ച ഹ്രസ്വാനി ഷഡ്ഗുരുശ്ച ചതുർഗുണഃ |
ഗുരുണീ ദ്വേ ലഘു ത്വേകം ചത്വാര്യഥ ഗുരൂണി ഹി || 95||
ചത്വാര്യഥ ലഘൂനി സ്യുസ്ത്രീണി ദീർഘാണി ചൈവ ഹി |
ലഘൂന്യഷ്ടൗ ച ദീർഘം ച വക്ത്രപാണൗ ഭവേദ്വിധിഃ || 96||
അത്രോദാഹരണം |
ദിംഗലേ ഝണ്ടും ജംബുക ജഗതി യ ഝണ്ടും ദിംഗലേ |
ഘേന്ദൃം ഘേടോ ഘാടോ ഭട്ടുനകിടി ഇനം ദുങ് ||
ഘദുഗദുകിടമടനം |
അസ്യ വാദ്യം |
ആവിദ്ധകരണയുക്തോ ദ്വ്യംഗഃ സ്യാദേകപ്രവൃത്തൗ വാ |
അൽപവ്യഞ്ജനധാതുർവാദ്യവിധിർവക്ത്രപാണൗ തു || 97||
ദ്വികലേ മദ്രകേ യത്തു ശമ്യാതാലാദിപാതം |
തത്സർവം വക്ത്രപാണൗ തു കാര്യമഷ്ടകലാന്വിതം || 98||
തസ്യാധസ്താത് പുനഃ കാര്യം പഞ്ചപാണിചതുഷ്ടയം |
വക്ത്രപാണേരയം താലോ മുഖപ്രതിമുഖാശ്രയഃ || 99||
അഥ സംഖോടനാ |
ഗുരുണീ ലഘൂന്യഥാഷ്ടൗ ദീർഘം ദ്വിഗുണം തഥാ ച കർതവ്യം |
ലഘുദീർഘേ ലഘു ച പുനശ്ചതുർഗുണം സമ്പ്രകർതവ്യം || 100||
പുനരഷ്ടൗ ഹ്രസ്വാനി സ്യുരിഹ തഥാ നൈധനം ച കർതവ്യം |
സംഖോടനവസ്തുവിധൗ ഹ്രസ്വഗുരുവിധിഃ സമുദ്ദിഷ്ടഃ || 101||
സംഖോടനായാ ഉദാഹരണം പ്രകൽപ്യ കൃതം |
ദിംഗലേ ജഗതി യ വലതി കതേചാതിചാതിഝ ലഘു ചഝല പശുപതിചാ |
അസ്യാ വാദ്യവിധിഃ |
അധിദണ്ഡം ഹസ്താഭ്യാം വീണാം വിനിഗൃഹ്യ ദക്ഷിണാംഗുല്യാ |
അംഗുഷ്ഠാഭ്യാം ച തഥാ കാര്യം സംഖോടനാവാദ്യം || 102||
സംഖോടയേത് സ്വരം വാദിനാ തു സംവാദിനാ തഥാധിബലം |
സമവായിഭിശ്ച ശേഷൈരനുവാദിഭിരൽപകൈശ്ചാംശൈഃ || 103||
വിസ്താരചിത്രകരണൈർദ്വിസ്ത്രിർവിനിവർതിതൈർദ്വിരഭ്യസ്തൈഃ |
ഉപചയയുക്തൈഃ ക്രമശോ വദന്തി സംഖോടനാവാദ്യം |
താലോഽസ്യാ ഗദിതസ്തജ്ജ്ഞൈഃ ശീർഷവത് പഞ്ചപാണിനാ || 104||
അഥ പരിഘട്ടനാ |
ദീർഘാണ്യാദാവഷ്ടൗ ലഘൂനി കുര്യാത് പുനർദ്വിഗുണിതാനി |
ഹ്രസ്വാന്യപി ചത്വാരി ദ്വിഗുണാനി സ്യുഃ സദീർഘാണി || 105||
ഷോഡശ ലഘൂനി ച സ്യുഃ സഹ നിധനേ ചൈവ കാര്യാണി |
ഏഷ പരിഘട്ടനായാം ഗുരുലഘുവസ്തുക്രമഃ പ്രോക്തഃ || 106||
ഏതസ്യാമപ്യുദാഹരണം പ്രകൽപ്യ കൃതം |
ദിംഗലേ ദിംഗലേ ദിംഗലേ ദിംഗലേ ജഗതി യ വലതി ക |
തിതിഝലകുചഝലദിഗിനിഗി ഗണപതി ചാ |
ചലതി ക ഗണപതി പശുപതിസുരപതി ചാ |
വാദ്യം ചാസ്യാസ്തജ്ജ്ഞൈഃ സോദ്വഹനം ഹസ്തലാഘവാത് കാര്യം |
വ്യഞ്ജനധാതുസമുത്ഥം നാനാകരണാശ്രയോപേതം || 107||
സമ്പിഷ്ടകവച്ചാസ്യാസ്താലഃ കരണൈസ്തു ധാതുസംയുക്തൈഃ |
ഗുരുലഘുയോഗാദേവം വിഹിതഃ കാര്യോ ബുധൈർനിത്യം || 108||
മാർഗാസാരിതവാദ്യം വിസ്താരാവിദ്ധകരണസംയുക്തം |
സകലൈഃ സതലൈഃ കരണൈരഥ ഗുരുലഘുസഞ്ചയശ്ചായം || 109||
ചത്വാരി ഗുരൂണി സ്യുർലഘൂനി ചത്വാരി ച ദ്വിഗുണിതാനി |
ഗുരുണീ ലഘൂന്യഥാഷ്ടൗ ഗുരുണീ ചേത്യേതത് ത്രിധാ യോജ്യം || 110||
അഥവാ |
ചത്വാരി തു ഗുരൂണി സ്യുർഹ്രസ്വാന്യഷ്ടൗ ഭവന്തി ഹി |
ഗുരുണീ നവ ഹ്രസ്വാനി ദീർഘമന്ത്യമഥാപി ച ||
അത്രോദാഹരണം |
ദിംഗലേ ഝണ്ടും ജഗതി യ |
ഥലിതക ഝണ്ടും തിതി |
ഝലകുച ഝലതിതിചാ |
ബാലാസാരിതവച്ചൈവ താലോഽസ്യ പരികീർതിതഃ || 110||
ശ്രവണമധുരാണി ലീലാകൃതാന്യഭിസൃതപരിസൃതാന്തരകൃതാനി |
താന്യപ്യർഥവശാദിഹ കർതവ്യാനി പ്രയോഗവിധൗ || 111||
യഥാസാരിതാനി ജ്യേഷ്ഠമധ്യകനിഷ്ഠാനി താലപ്രമാണനിർദിഷ്ടാനി താനി
താലവിധാനേ വക്ഷ്യാമഃ |
ഏവമേതത് സ്വരഗതം ജ്ഞേയം വീണാശരീരജം |
വിപഞ്ചീവാദ്യയുക്താനി കരണാനി നിബോധത || 112||
രൂപം കൃതം പ്രതികൃതം പ്രതിഭേദോ രൂപശേഷമോഘശ്ച |
ഷഷ്ഠീ വൈ പ്രതിശുഷ്കാ ത്വേവം ജ്ഞേയം കരണജാതം || 113||
വീണാവാദ്യദ്വിഗുണം ഗുരുലാഘവവാദനം ഭവേദ്രൂപം |
രൂപം പ്രതിഭേദകൃതം പ്രതികൃതമിത്യുച്യതേ വാദ്യം || 114||
യുഗപത്കൃതേഽന്യകരണം പ്രതിഭേദോ ദീർഘലാഘവകൃതഃ സ്യാത് |
കൃതമേകസ്യാം തന്ത്ര്യാം പ്രതിശുഷ്കാ നാമ വിജ്ഞേയാ || 115||
വീണാവാദ്യവിരാമേഽപ്യവിരതകരണം തു രൂപശേഷഃ സ്യാത് |
ആവിദ്ധകരണയുക്തോ ഹ്യുപര്യുപരിപാണികസ്ത്വോഘഃ || 116||
കാര്യം ധ്രുവാവിധാനേ പ്രായേണ ഹി കോണവാദനം തജ്ജ്ഞൈഃ |
സ്ഥാനപ്രാപ്ത്യർഥം ചേദ്യത്തത്ര ഭവേദയം നിയമഃ || 117||
തച്ചൗഘതുല്യകരണം വാച്യം കാര്യം വിപഞ്ച്യാസ്തു |
സപ്തതന്ത്രീ ഭവേച്ചിത്രാ വിപഞ്ചീ തു ഭവേന്നവ |
കോണവാദനാ വിപഞ്ചീ സ്യാച്ചിത്രാ ചാംഗുലിവാദനാ || 118||
തതവാദ്യവിധാനമിദം സർവം പ്രോക്തം സമാസയോഗേന |
വക്ഷ്യാമ്യതശ്ച ഭൂയഃ സുഷിരാതോദ്യപ്രയോഗം തു || 119||
|| ഇതി ഭരതീയേ നാട്യശാസ്ത്രേ തതാതോദ്യവിധാനം നാമ
ഏകോനത്രിംശത്തമോഽധ്യായഃ||