നാട്യശാസ്ത്രം/അദ്ധ്യായം19

←നാട്യശാസ്ത്രം

നാട്യശാസ്ത്രം രചന:ഭരതമുനി അദ്ധ്യായം 19

നാട്യശാസ്ത്രം→

അഥ ഏകോനവിംശോƒധ്യായഃ
ഇതിവൃത്തം തു നാട്യസ്യ ശരീരം പരികീർതിതം
പഞ്ചഭിഃ സന്ധിഭിസ്തസ്യ വിഭാഗഃ സമ്പ്രകൽപിതഃ 1
ഇതിവൃത്തം ദ്വിധാ ചൈവ ബുധസ്തു പരികൽപയേത്
ആധികരികമേകം സ്യാത് പ്രാസംഗികമഥാപരം 2
യത്കാര്യം ഹി ഫലപ്രാപ്ത്യാ സാമർഥ്യാത്പരികൽപ്യതേ
തദാധികാരികം ജ്ഞേയമന്യത്പ്രാസംഗികം വിദുഃ 3
കാരണാത്ഫലയോഗ്യസ്യ വൃത്തം സ്യാദാധികാരികം
തസ്യോപകരണാർഥം തു കീർത്യതേ ഹ്യാനുഷംഗികം 4
കവേഃ പ്രയത്നാന്നേതൄണാം യുക്താനാം വിദ്ധ്യുപാശ്രയാത്
കൽപ്യതേ ഹി ഫലപ്രാപ്തിഃ സമുത്കർഷാത്ഫലസ്യ ച 5
(ലൗകികീ സുഖദുഃഖാഖ്യാ യഥാവസ്ഥാ രസോദ്ഭവാ
ദശധാ മന്മഥാവസ്ഥാ വ്യവസ്ഥാസ്ത്രിവിധാ മതാ )6
സംസാരേ ഫലയാഗേ തു വ്യാപാരഃ കാരണസ്യ യഃ
തസ്യാനുപൂർവ്യാ വിജ്ഞേയാ പഞ്ചാവസ്ഥാ പ്രയോക്തൃഭിഃ 7
പ്രാരംഭശ്ച പ്രയത്നശ്ച തഥാ പ്രാപ്തേശ്ച സംഭവഃ
നിയതാ ച ഫലപ്രാപ്തിഃ ഫലയോഗശ്ച പഞ്ചമഃ 8
ഔത്സുക്യമാത്രബന്ധസ്തു യദ്ബീജസ്യ നിബധ്യതേ
മഹതഃ ഫലയോഗസ്യ സ ഫലാരംഭ ഇഷ്യതേ 9
അപശ്യതഃ ഫലപ്രാപ്തിം വ്യാപാരോ യഃ ഫലം പ്രതി
പരം ചൗത്സുക്യഗമനം സ പ്രയത്നഃ പ്രകീർതിതഃ 10
ഈഷത്പ്രാപ്തിര്യദാ കാചിത്ഫലസ്യ പരികൽപതേ
ഭാവമാത്രേണ തു പ്രാഹുർവിധിജ്ഞാഃ പ്രാപ്തിസംഭവം 11
നിയതാം തു ഫലപ്രാപ്തിം യദാ ഭാവേന പശ്യതി
നിയതാം താം ഫലപ്രാപ്തിം സഗുണാം പരിചക്ഷതേ 12
അഭിപ്രേതം സമഗ്രം ച പ്രതിരൂപം ക്രിയാഫലം
ഇതിവൃത്തേ ഭവേദ്യസ്മിൻ ഫലയോഗഃ പ്രകീർതിതഃ 13
സർവസ്യൈവ ഹി കാര്യസ്യ പ്രാരബ്ധസ്യ ഫലാർഥിഭിഃ
ഏതാസ്ത്വനുക്രമേണൈവ പഞ്ചാവസ്ഥാ ഭവന്തി ഹി 14
ആസാം സ്വഭാവഭിന്നാനാം പരസ്പരസമാഗമാത്
വിന്യാസ ഏകഭാവേന ഫലഹേതുഃ പ്രകീർതിതഃ 15
ഇതിവൃത്തം സമാഖ്യാതം പ്രത്യഗേവാധികാരികം
തദാരംഭാദി കർതവ്യം ഫലാന്തം ച യഥാ ഭവേത് 16
പൂർണസന്ധി ച കർതവ്യം ഹീനസന്ധ്യപി വാ പുനഃ
നിയമാത് പൂർണസന്ധി സ്യാദ്ധീനസന്ധ്യഥ കാഅരണാത് 17
ഏകലോപേ ചതുർഥസ്യ ദ്വിലോപേ ത്രിചതുർഥയോഃ
ദ്വിതീയത്രിചതുർഥാനാം ത്രിലോപേ ലോപ ഇഷ്യതേ 18
പ്രാസംഗികേ പരാർഥത്വാന്ന ഹ്യേഷ നിയമോ ഭവേത്
യദ്വൃത്തം സംഭവേത്തത്ര തദ്യോജ്യമവിരോധതഃ 19
ഇതിവൃത്തേ യഥാവസ്ഥാഃ പഞ്ചാരംഭാദികാഃ സ്മൃതാഃ
അർഥപ്രകൃതയഃ പഞ്ച തഥാ ബീജാദികാ അപി 20
ബീജം ബിന്ദുഃ പതാകാ ച പ്രകരീ കാര്യമേവ ച
അർഥപ്രകൃതയഃ പഞ്ച ജ്ഞാത്വാ യോജ്യാ യഥാവിധി 21
സ്വൽപമാത്രം സമുത്സൃഷ്ടം ബഹുധാ യദ്വിസർപതി
ഫലാവസാനം യച്ചൈവ ബീജം തത്പരികീർതിതം 22
പ്രയോജനാനാം വിച്ഛേദേ യദവിച്ഛേദകാരണം
യാവത്സമാപ്തിർബന്ധസ്യ സ ബിന്ദുഃ പരികീർതിതഃ 23
യദ്വൃത്തം തു പരാർഥം സ്യാത് പ്രധാനസ്യോപകാരകം
പ്രധാനവച്ച കൽപ്യേത സാ പതാകേതി കീർതിതാ 24
ഫലം പ്രകൽപ്യതേ യസ്യാഃ പരാർഥായൈവ കേവലം
അനുബന്ധവിഹീനത്വാത് പ്രകരീതി വിനിർദിശേത് 25
യദാധികാരികം വസ്തു സമ്യക് പ്രാജ്ഞൈഃ പ്രയുജ്യതേ
തദർഥോ യഃ സമാരംഭസ്തത്കാര്യം പരികീർതിതം 26
ഏതേഷാം യസ്യ യേനാർഥോ യതശ്ച ഗുണ ഇഷ്യതേ
തത് പ്രധാനം തു കർതവ്യം ഗുണഭൂതാന്യതഃ പരം 27
ഏകോƒനേകോƒപി വാ സന്ധിഃ പതാകായാം തു യോ ഭവേത്
പ്രധാനാർഥാനുയായിത്വാദനുസന്ധിഃ പ്രകീർത്യതേ 28
ആഗർഭാദാവിമർശാദ്വാ പതാകാ വിനിവർതതേ
കസ്മാദ്യസ്മാന്നിബന്ധോƒസ്യാഃ പരാർഥഃ പരികീർത്യതേ 29
യത്രാർഥേ ചിന്തിതേƒന്യസ്മിൻസ്തല്ലിൻമ്ഗോƒന്യഃ പ്രയുജ്യതേ
ആഗന്തുകേന ഭാവേന പതാകാസ്ഥാനകം തു തത് 30
സഹസൈവാർഥസമ്പത്തിർഗുണവത്യുപകാരതഃ
പതാകാസ്ഥാനകമിദം പ്രഥമം പരികീർതിതം 31
വചഃ സാതിശയം ക്ലിഷ്ടം കാവ്യബന്ധസമാശ്രയം
പതാകാസ്ഥാനകമിദം ദ്വിതീഅയം പരികീർതിതം 32
അർഥോപക്ഷേപണം യത്ര ലീനം സവിനയം ഭവേത്
ശ്ലിഷ്ടപ്രത്യുത്തരോപേതം തൃതീയമിദമിഷ്യതേ 33
ദ്വ്യർഥോ വചനവിന്യാസഃ സുശ്ലിഷ്ടഃ കാവ്യയോജിതഃ
ഉപന്യാസസുയുക്തശ്ച തച്ചതുർഥമുദാഹൃതം 34
[യത്ര സാതിശയം വാക്യമർഥോപക്ഷേപണം ഭവേത്
വിനാശിദൃഷ്ടമന്തേ ച പതാകാർധം തു തദ്ഭവേത് ] 35
ചതുഷ്പതാകാപരമം നാടകേ കാര്യയിഷ്യതേ
പഞ്ചഭിഃ സന്ധിഭിര്യുക്തം താംശ്ച വക്ഷ്യാമ്യതഃ പരം 36
മുഖം പ്രതിമുഖം ചൈവ ഗർഭോ വിമർശ ഏവ ച
തഥാ നിർവഹണം ചേതി നാടകേ പഞ്ച സന്ധയഃ 37
[പഞ്ചഭിഃ സന്ധിഭിര്യുക്തം പ്രധാനമനു കീർത്യതേ
ശേഷാഃ പ്രധാനസന്ധീനാമനുഗ്രാഹ്യനുസന്ധയഃ ] 38
യത്ര ബീജസമുത്പത്തിർനാനാർഥരസസംഭവാ
കാവ്യേ ശരീരാനുഗതാ തന്മുഖം പരികീർതിതം 39
ബീജസ്യോദ്ഘാടനം യത്ര ദൃഷ്ടനഷ്ടമിവ ക്വചിത്
മുഖന്യസ്തസ്യ സർവത്ര തദ്വൈ പ്രതിമുഖം സ്മൃതം 40
ഉദ്ഭേദസ്തസ്യ ബീജസ്യ പ്രാപ്തിരപ്രാപ്തിരേവ വാ
പുനശ്ചാന്വേഷണം യത്ര സ ഗർഭ ഇതി സഞ്ജ്ഞിതഃ 41
ഗർഭനിർഭിന്നബീജാർഥോ വിലോഭനകൃതോƒഥവാ
ക്രോധവ്യസനജോ വാപി സ വിമർശ ഇതി സ്മൃതഃ 42
സമാനയനമർഥാനാം മുഖാദ്യാനാം സബീജിനാം
നാനാഭാവോത്തരാണാം യദ്ഭവേന്നിർവഹണം തു തത് 43
ഏതേ തു സന്ധയോ ജ്ഞേയാ നാടകസ്യ പ്രയോക്തൃഭിഃ
തഥാ പ്രകരണാസ്യാപി ശേഷാണാം ച നിബോധത 44
ഡിമഃ സമവകാരശ്ച ചതുഃസന്ധീ പ്രകീർതിതൗ
ന തയോരവമർശസ്തു കർതവ്യഃ കവിഭിഃ സദാ 45
വ്യായോഗേഹാമൃഗൗ ചാപി സദാ കാര്യൗ ത്രിസന്ധികൗ
ഗർഭാവമർശൗ ന സ്യാതാം തയോർവൃത്തിശ്ച കൈശികീ 46
ദ്വിസന്ധി തു പ്രഹസനം വീഥ്യങ്കോ ഭാണ ഏവ ച
മുഖനിർവഹനേ തത്ര കർതവ്യേ കവിഭിഃ സദാ 47
[വീഥീ ചൈവ ഹി ഭാണശ്ച തഥാ പ്രഹസനം പുനഃ
കൈശികീവൃത്തിഹീനാനി കാര്യാണി കവിഭിഃ സദാ ] 48
ഏവം ഹി സന്ധയഃ കാര്യാ ദശരൂപേ പ്രയോക്തൃഭിഃ
പുനരേഷാം തു സന്ധീനാമംഗകൽപം നിബോധദത 49
സന്ധിനാം യാനി വൃത്താനി പ്രദേശേഷ്വനുപൂർവശഃ
സ്വസമ്പദ്ഗുണയുക്താനി താന്യംഗാന്യുപധാരയേത് 50
ഇഷ്ടസ്യാർഥസ്യ രചനാ വൃത്താന്തസ്യാനുപക്ഷയഃ
രാഗപ്രാപ്തിഃ പ്രയോഗസ്യ ഗുഹ്യാനാം ചൈവ ഗൂഹനം 51
ആശ്ചര്യവദഭിഖ്യാനം പ്രകാശ്യാനാം പ്രകാഅശനം
അംഗാനാം ഷഡ്വിധം ഹ്യേതദ് ദഷ്ടം ശാസ്ത്രേ പ്രയോജനം 52
അംഗഹീനോ നരോ യദ്വന്നൈവാരംഭക്ഷമോ ഭവേത്
അംഗഹീനം തഥാ കാവ്യം ന പ്രയോഗക്ഷമം ഭവേത് 53
ഉദാത്തമപി തത്കാവ്യം സ്യാദംഗൈഃ പരിവർജിതം
ഹീനത്വാദ്ധി പ്രയോഗസ്യ ന സതാം രഞ്ജയേന്മനഃ 54
കാവ്യം യദപി ഹീനാർഥം സമ്യദംഗൈഃ സമന്വിതം
ദീപ്തത്വാത്തു പ്രയോഗസ്യ ശോഭാമേതി ന സംശയഃ 55
[തസ്മാത് സന്ധിപ്രദേശേഷു യഥായോഗം യഥാരസം
കവിനാംഗാനി കാര്യാണി സമ്യക്താനി നിബോധത] 56
ഉപക്ഷേപഃ പരികരഃ പരിന്യാസോ വിലോഭനം
യുക്തിഃ പ്രാപ്തിഃ സമാധാനം വിധാനം പരിഭാവനാ 57
ഉദ്ഭേദഃ കരണം ഭേദ ഏതാന്യംഗാനി വൈ മുഖേ
തഥാ പ്രതിമുഖേ ചൈവ ശൃണുതാംഗാനി നാമതഃ 58
വിലാസഃ പരിസർപശ്ച വിധൂതം_ താപനം തഥാ
നർമ നർമദ്യുതിശ്ചൈവ തഥാ പ്രഗയണം പുനഃ 59
നിരോധശ്ചൈവ വിജ്ഞേയഃ പര്യുപാസനമേവ ച
പുഷ്പം വജ്രമുപന്യാസോ വർണസംഹാര ഏവ ച 60
ഏതാനി വൈ പ്രതിമുഖേ ഗർഭേƒംഗാനി നിബോധത
അഭൂതാഹരണം മാർഗോ രൂപോദാഹരണേ ക്രമഃ 61
സംഗ്രഹശ്ചാനുമാനം ച പ്രാർഥനാക്ഷിപ്തമേവ ച
തോടകാധിബലേ ചൈവ ഹ്യുദ്വേഗോ വിദ്രവസ്തഥാ 62
ഏതാന്യംഗാനി വൈ ഗർഭേ ഹ്യവമർശേ നിബോധത
അപവാദശ്ച സംഫേടോ വിദ്രവഃ ശക്തിരേവ ച 63
വ്യവസായഃ പ്രസംഗശ്ച ദ്യുതിഃ ഖേദോ നിഷേധനം
വിരോധനമഥാദാനം ഛാദനം ച പ്രരോചനാ 64
വ്യവഹാരശ്ച യുക്തിശ്ച വിമർശാംഗാന്യമൂനി ച
സന്ധിർനിരോധോ ഗ്രഥനം നിർണയഃ പരിഭാഷണം 65
ദ്യുതിഃ പ്രസാദ ആനന്ദഃ സമയോ ഹ്യുപഗൂഹനം
ഭാഷണം പൂർവവാക്യം ച കാവ്യസംഹാര ഏവ ച 66
പ്രശസ്തിരിതി സംഹാരേ ജ്ഞേയാന്യംഗാനി നാമതഃ
ചതുഷ്ഷഷ്ഠി ബുധൈർജ്ഞേയാന്യേതാന്യംഗാനി സന്ധിഷു 67
[സമ്പാദനാർഥം ബീജസ്യ സമ്യക്സിദ്ധികരാണി ച
കാര്യാണ്യേതാനി കവിഭിർവിഭജ്യാർഥാനി നാടകേ ] 68
പുനരേഷാം പ്രവക്ഷ്യാമി ലക്ഷണാനി യഥാക്രമം
കാവ്യാർഥസ്യ സമുത്പത്തിരുപക്ഷേപ ഇതി സ്മൃതഃ 69
യദുത്പന്നാർഥബാഹുല്യം ജ്ഞേയഃ പരികരസ്തു സഃ
തന്നിഷ്പത്തിഃ പരിന്യാസോ വിജ്ഞേയഃ കവിഭിഃ സദാ 70
ഗുണനിർവർണനം ചൈവ വിലോഭനമിതി സ്മൃതം
സമ്പ്രധാരണമർഥാനാം യുക്തിരിത്യഭിധീയതേ 71
സുഖാർഥസ്യാഭിഗമനം പ്രാപ്തിരിത്യഭിസഞ്ജ്ഞിതാ
ബീജാർഥസ്യോപഗമനം സമാധാനമിതി സ്മൃതം 72
സുഖദുഃഖകൃതോ യോƒർഥസ്തദ്വിധാനമിതി സ്മൃതം
കുതൂഹലോത്തരാവേഗോ വിജ്ഞേയാ പരിഭാവനാ 73
ബീജാർഥസ്യ പ്രരോഹോ യഃ സ ഉദ്ഭേദ ഇതി സ്മൃതഃ
പ്രകൃതാർഥസമാരംഭഃ കരണം നാമ തദ്ഭവേത് 74
സംഘാതഭേദനാർഥോ യഃ സ ഭേദ ഇതി കീർതിതഃ
[ഏതാനി തു മുഖാംഗാനി വക്ഷ്യേ പ്രതിമുഖേ പുനഃ] 75
സമീഹാ രതിഭോഗാർഥാ വിലാസ ഇതി സഞ്ജ്ഞിതഃ
ദൃഷ്ടനഷ്ടാനുസരണം പരിസർപ ഇതി സ്മൃതഃ 76
കൃതസ്യാനുനയസ്യാദൗ വിധൂതം ഹ്യപരിഗ്രഹഃ
അപായദർശനം യത്തു താപനം നാമ തദ്ഭവേഏത് 77
ക്രീഡാർഥം വിഹിതം യത്തു ഹാസ്യം നർമേതി തത്സ്മൃതം
ദോഷപ്രച്ഛാദനാർഥം തു ഹാസ്യം നർമദ്യുതിഃ സ്മൃതാ 78
ഉത്തരോത്തരവാക്യം തു ഭവേത്പ്രഗയണം പുനഃ
യാ തു വ്യസനസമ്പ്രാപ്തിഃ സ നിരോധഃ പ്രകീർതിതഃ 79
ക്രുദ്ധസ്യനുനയോ യസ്തു ഭവേത്തത്പര്യുപാസനം
വിശേഷവചനം യത്തു തത്പുഷ്പമിതി സഞ്ജ്ഞിതം 80
പ്രത്യക്ഷരൂക്ഷം യദ്വാക്യം വജ്രം തദഭിധീയതേ
ഉപപത്തികൃതോ യോƒർഥ ഉപന്യാസശ്ച സ സ്മൃതഃ 81
ചാതുർവർണ്യോപഗമനം വർണസംഹാര ഇഷ്യതേ
കപടാപാശ്രയം വാക്യമഭൂതാഹരണം വിദുഃ 82
തത്ത്വാർഥവചനം ചൈവ മാർഗ ഇത്യഭിധീയതേ
ചിത്രാർഥസമവായേ തു വിതർകോ രൂപമിഷ്യതേ
യത്സാതിശയവദ്വാക്യം തദുദാഹരണം സ്മൃതം 83
ഭാവതത്ത്വോപലബ്ധിസ്തു ക്രമ ഇത്യഭിധീയതേ
സാമദാനാദിസമ്പന്നഃ സംഗ്രഹഃ പരികീർതിതഃ 84
രൂപാനുരൂപഗമനമനുമാനമിതി സ്മൃതം
രതിഹർഷോത്സവാനാം തു പ്രാർഥനാ പ്രാർഥനാ ഭവേത്
ഗർഭസ്യോദ്ഭേദനം യത്സാക്ഷിപ്തിരിത്യഭിധീയതേ 86
സംരംഭവചനം ചൈവ തോടകം ത്വിതി സഞ്ജ്ഞിതം
കപടേനാതിസന്ധാനം ബ്രുവതേƒധിബലം ബുധാഃ 87
ഭയം നൃപാരിദസ്യൂത്ഥമുദ്വേഗഃ പരികീർതിതഃ
ശങ്കാ ഭയത്രാസകൃതോ വിദ്രയഃ സമുദാഹൃതഃ 88
ദോഷപ്രഖ്യാപനം യത്തു സോƒപവാദ ഇതി സ്മൃതഃ
രോഷഗ്രഥിതവാക്യം തു സംഫേടഃ പരികീർതിതഃ 89
ഗുരുവ്യതിക്രമോ യസ്തു സ ദ്രവഃ പരികീർതിതഃ
വിരോധിപ്രശമോ യശ്ച സ ശക്തിഃ പരികീർതിതാ 90
വ്യവസായശ്ച വിജ്ഞേയഃ പ്രതിജ്ഞാഹേതുസംഭവഃ
പ്രസംഗശ്ചൈവ വിജ്ഞേയോ ഗുരൂണാ പരികീർതനം 91
വാക്യമാധർഷസംയുക്തം ദ്യുതിസ്തജ്ജ്ഞൈരുദാഹൃതാ
മനശ്ചേഷ്ടാവിനിഷ്പന്നഃ ശ്രമഃ ഖേദ ഉദാഹൃതഃ 92
ഈപ്സിതാർഥപ്രതീഘാതഃ പ്രതിഷേധഃ പ്രകീർതിതഃ
കാര്യാത്യയോപഗമനം വിരോധനമിതി സ്മൃതം 93
ബീജകാര്യോപഗമനമാതാനമിതി സഞ്ജ്ഞിതം
അപമാനകൃതം വാക്യം കാര്യാർഥം ച്ഛാദനം ഭവേത് 94
പ്രരോചനാ സ വിജ്ഞേയാ സംഹാരാർഥപ്രദർശിനീ
[പ്രത്യക്ഷവചനം യത്തു സ വ്യാഹാര ഇതി സ്മൃതഃ 95
സവിച്ഛേദം വചോ യത്ര സാ യുക്തിരിതി സഞ്ജ്ഞിതാ
ജ്ഞേയാ വിചലനാ തജ്ജ്ഞൈരവമാനാർഥസംയുത] 96
[ഏതാന്യവമൃശേƒംഗാനി സംഹാരേ തു നിബോധത]
മുഖബീജോപഗമനം സന്ധിരിത്യഭിധീയതേ 97
കാര്യസ്യാന്വേഷണം യുക്ത്യാ നിരോധ ഇതി കീർതിതഃ
ഉപക്ഷേപസ്തു കാര്യാണാം ഗ്രഥനം പരികീർതിതം 98
അനുഭൂതാർഥകഥനം നിർണയഃ സമുദാഹൃതഃ
പരിവാദകൃതം യസ്യാത്തദാഹുഃ പരിഭാഷണം 99
ലബ്ധസ്യാർഥസ്യ ശമനം ദ്യുതിമാചക്ഷതേ പുനഃ
സമാഗമസ്തഥാർഥാനാമാനന്ദഃ പരികീർതിതഃ 100
ദുഃഖസ്യാപഗമോ യസ്തു സമയഃ സ നിഗദ്യതേ
ശുശ്രൂഷാദ്യുപസമ്പന്നഃ പ്രസാദഃ പ്രീതിരുച്യതേ 101
അദ്ഭുതസ്യ തു സമ്പ്രാപ്തിരൂപഗൂഹനമിഷ്യതേ
സാമദാനാദി സമ്പന്നം ഭാഷണം സമുദാഹൃതം 102
പൂർവവാക്യം തു വിജ്ഞേയം യഥോക്താർഥപ്രദർശനം
വരപ്രദാനസമ്പ്രാപ്തിഃ കാവ്യസംഹാര ഇഷ്യതേ 103
നൃപദേശപ്രശാന്തിശ്ച പ്രശസ്തിരഭിധീയതേ
യഥാസന്ധി തു കർതവ്യാന്യേതാന്യംഗാനി നാടകേ 104
കവിഭിഃ കാവ്യകുശലൈ രസഭാവമപേക്ഷ്യ തു
സംമിശ്രാണി കദാചിത്തു ദ്വിത്രിയോഗേന വാ പുനഃ 105
ജ്ഞാത്വാ കാര്യമവസ്ഥാം ച കാര്യാണ്യംഗാനി സന്ധിഷു
ഏതേഷാമേവ ചാംഗാനാം സംബദ്ധാന്യർഥയുക്തിതഃ 106
സന്ധ്യന്തരാണി സന്ധീനാം വിശേഷാസ്ത്വേകവിംശതിഃ
സാമഭേദസ്തഥാ ദണ്ഡഃ പ്രദാനം വധ ഏവ ച 107
പ്രത്യുത്പന്നമതിത്വം ച ഗോത്രസ്ഖലിതമേവ ച
സാഹസം ച ഭയം ചൈവ ഹ്രീർമായാ ക്രോധ ഏവ ച 108
ഓജഃ സംവരണം ഭ്രാന്തിസ്തഥാ ഹേത്വപധാരണം
ദൂതോ ലേഖസ്തഥാ സ്വപ്നശ്ചിത്രം മദ ഇതി സ്മൃതം 109
[വിഷ്കംഭചൂലികാ ചൈവ തഥ ചൈവ പ്രവേശകഃ
അങ്കാവതാരോƒങ്കമുഖമർഥോപക്ഷേപപഞ്ചകം 110
മധ്യമപുരുഷനിയോജ്യോ നാടകമുഖസന്ധിമാത്രസഞ്ചാരഃ
വിഷ്കംഭകസ്തു കാര്യഃ പുരോഹിതാമാത്യകഞ്ചുകിഭിഃ 111
ശുദ്ധഃ സങ്കീർണോ വാ ദ്വിവിധോ വിഷ്കംഭകസ്തു വിജ്ഞേയഃ
മധ്യമപാത്രൈഃ ശുദ്ധഃ സങ്കീർണോ നീചമധ്യകൃതഃ 112
അന്തര്യവനികാസംസ്ഥൈഃ സൂതാദിഭിരനേകധാ
അർഥോപക്ഷേപണം യത്തു ക്രിയതേ സാ ഹി ചൂലികാ 113
അങ്കാന്തരാനുസാഅരീ സങ്ക്ഷേപാർഥമധികൃത്യ ബിന്ദൂനാം
പ്രകരണനാടകവിഷയേ പ്രവേശകോ നാമ വിജ്ഞേയഃ 114
അങ്കാന്ത ഏവ ചാങ്കോ നിപതതി യസ്മിൻ പ്രയോഗമാസാദ്യ
ബീജാർഥയുക്തിയുക്തോ ജ്ഞേയോ ഹ്യങ്കാവതാരോƒസൗ 115
വിഷ്ലിഷ്ടമുഖമങ്കസ്യ സ്ത്രിയാ വാ പുരുഷേണ വാ
യദുപക്ഷിപ്യതേ പൂർവം തദങ്കമുഖമുച്യതേ ] 116
അന്യാന്യപി ലാസ്യവിധാവംഗാനി തു നാടകോപയോഗീനി
അസ്മാദ്വിനിഃസൃതാനി തു ഭാണ ഇവൈഅകപ്രയോജ്യാനി 117
[ഭാണാകൃതിവല്ലാസ്യം വിജ്ഞേയം ത്വേകപാത്രഹാര്യം വാ
പ്രകരണവദൂഹ്യ കാര്യാസംസ്തവയുക്തം വിവിധഭാവം] 118
ഗേയപദം സ്ഥിതപാഠ്യമാസീനം പുഷ്പഗണ്ഡികാ
പ്രച്ഛേദകം ത്രിമൂഢം ച സൈന്ധവാഖ്യം ദ്വിമൂഢകം 119
ഉത്തമോത്തമകം ചൈവമുക്തപ്രത്യുക്തമേവ ച
ലാസ്യേ ദശവിധം ഹ്യേതദംഗനിർദേശലക്ഷണം 120
ആസനേഷൂപവിഷ്ടൈര്യത്തന്ത്രീഭാണ്ഡോപബൃംഹിതം
ഗായനേഐർഗീയതേ ശുഷ്കം തദ്ഗേയപദമുച്യതേ 121
[യാ നൃത്യത്യാസനാ നാരീ ഗേയം പ്രിയഗുണാന്വിതം
സാംഗോപാംഗവിധാനേന തദ്ഗേയപദമുച്യതേ ] 122
പ്രാകൃതം യദ്വിയുക്താ തു പഠേദാത്തരസം സ്ഥിതാ
മദനാനലതപ്താംഗീ സ്ഥിതപാഠ്യം തദുച്യതേ 123
[ബഹുചാരീസമായുക്തം പഞ്ചപാണികലാനുഗം
ചഞ്ചത്പുടേന വാ യുക്തം സ്ഥിതപാഠ്യം വിധീയതേ ] 124
ആസീനമാസ്യതേ യത്ര സർവാതോദ്യവിവർജിതം
അപ്രസാരിതഗാത്രം ച ചിന്താശോകസമന്വിതം 125
നൃത്താനി വിവിധാനി സ്യുർഗേയം ഗാനേ ച സംശ്രിതൻ
ചേഷ്ടാഭിശ്ചാശ്രയഃ പുംസാ യത്ര സാ പുഷ്പഗണ്ഡികാ 126
[യത്ര സ്ത്രീ നരവേഷേണ ലലിതം സംസ്കൃതം പഠേത്
സഖീനാം തു വിനോദായ സാ ജ്ഞേയാ പുഷ്പഗണ്ഡികാ 127
നൃത്തം തു വിവിധം യത്ര ഗീതം ചാതോദ്യസംയുതം
സ്ത്രിയഃ പുംവച്ച ചേഷ്ടന്തേ സാ ജ്ഞേയാ പുഷ്പഗണ്ഡികാ] 128
പ്രച്ഛേദകഃ സ വിജ്ഞേയോ യത്ര ചന്ദ്രാതപാഹതാഃ
സ്ത്രിയഃ പ്രിയേഷു സജ്ജന്തേ ഹ്യപി വിപ്രിയകാരിഷു 129
അനിഷ്ഠുരശ്ലക്ഷ്ണപദം സമവൃത്തൈരലങ്കൃതം
നാട്യം പുരുഷഭാവാഢ്യം ത്രിമൂഢകമിതി സ്മൃതം 130
പാത്രം വിഭ്രഷ്ടസങ്കേതം സുവ്യക്തകരണാന്വിതം
പ്രാകൃതൈർവചനൈര്യുക്തം വിദുഃ സൈന്ധവകം ബുധാഃ 131
[രൂപവാദ്യാദിസംയുക്തം പാഠ്യേന ച വിവർജിതം
നാട്യം ഹി തത്തു വിജ്ഞേയം സൈന്ധവം നാട്യകോവിദൈഃ] 132
മുഖപ്രതിമുഖോപേതം ചതുരശ്രപദക്രമം
ശ്ലിഷ്ടഭാവരസോപേതം വൈചിത്ര്യാർഥ ം ദ്വിമൂഢകേ 133
ഉത്തമോത്തമകം വിദ്യാദനേകരസസംശ്രയം
വിചിത്രൈഃ ലോകബന്ധൈശ്ച ഹേലാഹാവവിചിത്രിതം 134
കോപപ്രസാദജനിതം സാധിക്ഷേപപദാശ്രയം
ഉക്തപ്രത്യുക്തമേവം സ്യാച്ചിത്രഗീതാർഥയോജിതം 135
യത്ര പ്രിയാകൃതിം ദൃഷ്ട്വാ വിനോദയതി മാനസം
മദനാനലതപ്താംഗീ തച്ചിത്രപദമുച്യതേ 136
ദൃഷ്ട്വാ സ്വപ്നേ പ്രിയം യത്ര മദനാനലതാപിതാ
കരോതിവിവിധാൻ ഭാവാംസ്തദ്വൈ ഭാവികമുച്യതേ 137
ഏതേഷാം ലാസ്യവിധൗ വിജ്ഞേയം ലക്ഷണം പ്രയോഗജ്ഞൈഃ
തദിഹൈവ തു യന്നൗക്തം പ്രസംഗവിനിവൃത്തഹേതോസ്തു 138
പഞ്ചസന്ധി ചതുർവൃത്തി ചതുഃഷഷ്ട്യംഗസംയുതം
ഷട്ത്രിംശല്ലക്ഷണോപേതം ഗുണാലങ്കാരഭൂഷിതം 139
മഹാരസം മഹാഭോഗമുദാത്തവചനാന്വിതം
മഹാപുരുഷസഞ്ചാരം സാധ്വാചാരജനപ്രിയം 140
സുശ്ലിഷ്ടസന്ധിസംയോഗം സുപ്രയോഗം സുഖാശ്രയം
മൃദുശബ്ദാഭിധാനം ച കവിഃ കുര്യാത്തു നാടകം 141
അവസ്ഥാ യാ തു ലോകസ്യ സുഖദുഃഖസമുദ്ഭവാ
നാനാപുരുഷസഞ്ചാരാ നാടകേƒസൗ വിധീയതേ 142
ന തജ്ജ്ഞാനം ന തച്ഛിൽപം ന സാ വിദ്യാ ന സാ കലാ
ന തത് കർമ ന വാ യോഗോ നാട്യേƒസിമ്ന്യന്ന ദൃശ്യതേ 143
യോƒയം സ്വഭാവോ ലോകസ്യ നാനാവസ്ഥാന്തരാത്മകഃ
സോƒംഗാദ്യഭിനയൈര്യുക്തോ നാട്യമിത്യഭിധീയതേ 144
ദേവതാനാമൃഷീനാം ച രാജ്ഞാം ചോത്കൃഷ്ടമേധസാം
പൂർവവൃത്താനുചരിതം നാടകം നാമ തദ്ഭവേത് 145
യസ്മാത്സ്വഭാവം സന്ത്യജ്യ സാംഗോപാംഗഗതിക്രമൈഃ
പ്രയുജ്യതേ ജ്ഞായതേ ച തസ്മാദ്വൈ നാടകം സ്മൃതം 146
സർവഭാവൈഃ സർവരസൈഃ സർവകർമപ്രവൃത്തിഭിഃ
നാനാവസ്ഥാന്തരോപേതം നാടകം സംവിധീയതേ 147
[അനേകശിൽപജാതാനി നൈകകർമക്രിഅയാണി ച
താന്യശേഷാണി രൂപാണി കർതവ്യാനി പ്രയോക്തൃഭിഃ ] 148
ലോകസ്വഭാവം സമ്പ്രേക്ഷ്യ നരാണാം ച ബലാബലം
സംഭോഗം ചൈവ യുക്തിം ച തതഃ കാര്യം തു നാടകം 149
ഭവിഷ്യതി യുഗേ പ്രായോ ഭവിഷ്യന്ത്യബുധാ നരാഃ
യേ ചാപി ഹി ഭവിഷ്യന്തി തേ യത്നശ്രുതബുദ്ധയഃ 150
കർമശിൽപാനി ശാസ്ത്രാണി വിചക്ഷണബലാനി ച
സർവാണ്യേതാനി നശ്യന്തി യദാ ലോകഃ പ്രണശ്യതി 151
തദേവം ലോകഭാഷാണാം പ്രസമീക്ഷ്യ ബലാബലം
മൃദുശബ്ദം സുഖാർഥം ച കവിഃ കുര്യാത്തു നാടകം 152
ചൈക്രീഡിതാദ്യൈഃ ശബ്ദൈസ്തു കാവ്യബന്ധാ ഭവന്തി യേ
വേശ്യാ ഇവ ന തേ ഭാന്തി കമണ്ഡലുധരൈർദ്വിജൈഃ 153
ദശരൂപവിധാനം ച മയാ പ്രോക്തം ദ്വിജോത്തമാഃ
അതഃ പരം പ്രവക്ഷ്യാമി വൃത്തീനാമിഹ ലക്ഷണം 154

ഇതി ഭാരതീയേ നാട്യശാസ്ത്രേ സന്ധിനിരൂപണം നാമധ്യായ ഏകോനവിംശഃ