നാട്യശാസ്ത്രം/അദ്ധ്യായം16
| ←നാട്യശാസ്ത്രം | നാട്യശാസ്ത്രം രചന: അദ്ധ്യായം 16 |
നാട്യശാസ്ത്രം→ |
അഥ ഷോഡശോഽധ്യായഃ
വിഭൂഷണം ചാക്ഷരസംഹതിശ്ച ശോഭാഭിമാനൗ ഗുണകീർതനം ച |
പ്രോത്സാഹനോദാഹരണേ നിരുക്തം ഗുണാനുവാദോഽതിശയശ്ച ഹേതുഃ || 1||
സാരൂപ്യമിഥ്യാധ്യവസായസിദ്ധി
പദോച്ചയാക്രന്ദമനോരഥാശ്ച |
ആഖ്യാനയാഞ്ചാപ്രതിഷേധപൃച്ഛാ
ദൃഷ്ടാന്തനിർഭാസനസംശയാശ്ച || 2||
ആശീഃ പ്രിയോക്തിഃ കപടഃ ക്ഷമാ ച
പ്രാപ്തിശ്ച പശ്ചാത്തപനം തഥൈവ |
അർഥാനുവൃത്തിർഹ്യുപപത്തിയുക്തീ
കാര്യോഽനുനീതിഃ പരിദേവനം ച || 3||
ഷട്ത്രിംശദേതാനി ഹി ലക്ഷണാനി
പ്രോക്താനി വൈ ഭൂഷണസംമിതാനി |
കാവ്യേഷു ഭാവാർഥഗതാനി തജ്ജ്ഞൈഃ
സമ്യഗ് പ്രയോജ്യാനി യഥാരസം തു || 4||
അലങ്കാരൈർഗുണൈശ്ചൈവ ബഹുഭിഃ സമലങ്കൃതം |
ഭൂഷണൈരിവ വിന്യസ്തൈസ്തദ് ഭൂഷണമിതി സ്മൃതം || 5||
യത്രാൽപൈരക്ഷരൈഃ ശ്ലിഷ്ടൈർവിചിത്രമുപവർണ്യതേ |
തമപ്യക്ഷരസംഘാതം വിദ്യാല്ലക്ഷണസഞ്ജ്ഞിതം || 6||
സിദ്ധൈരർഥൈസ്സമം കൃത്വാ ഹ്യസിദ്ധോഽർഥഃ പ്രസാധ്യതേ |
യത്ര ശ്ലക്ഷ്ണവിചിത്രാർഥാ സാ ശോഭേത്യഭിധീയതേ || 7||
ധാര്യമാണസ്തു ബഹുഭിർവചനൈഃ കാര്യയുക്തിഭിഃ |
ന യഃ പര്യവതിഷ്ഠേത സോഽഭിമാനസ്തു സഞ്ജ്ഞിതഃ || 8||
കീർത്യമാനൈർഗുണൈര്യത്ര വിവിധാർഥസമുദ്ഭവൈഃ |
ദോഷാ ന പരികഥ്യന്തേ തജ്ജ്ഞേയം ഗുണകീർതനം || 9||
ലോകേ ഗുണാതിരിക്താനാം ബഹൂനാം യത്ര നാമഭിഃ |
ഏകോഽഭിശബ്ദ്യതേ യസ്തു വിജ്ഞേയം ഗുണകീർതനം || 10||
ഉത്സാഹജനനൈഃ സ്പഷ്ടൈരർഥൈരോപമ്യസംശ്രയൈഃ |
പ്രസിദ്ധൈരുപഗൂഢം ച ജ്ഞേയം പ്രോത്സാഹനം ബുധൈഃ || 11||
യത്രൈകസ്യാപി ശബ്ദസ്യ ദർശനാത്സുബഹൂന്യപി |
യാന്തി സിദ്ധിമനുക്താനി തദുദാഹരണം സ്മൃതം || 12||
നിരുക്തം ദ്വിവിധം പ്രോക്തം തഥ്യം ചാതഥ്യമേവ വാ |
സിദ്ധിപ്രസാധിതം തഥ്യമതഥ്യം ചാപ്രസാധിതം || 13||
ഗുണാനുവാദോ ഹീനാനാമുത്തമൈരുപമാകൃതഃ |
ഉത്തമാർഥവിശേഷോ യഃ സ ചാപ്യതിശയഃ സ്മൃതഃ || 14||
ബഹൂനാം ഭാഷമാണാനാമേകസ്യാർഥവിനിർണയാത് |
സിദ്ധോപമാനവചനം ഹേതുരിത്യഭിസഞ്ജ്ഞിതഃ || 15||
അപദേശസ്തു പരോക്ഷോ യസ്മാദുത്പദ്യതേഽനുകരണേന |
ലക്ഷണസമാനകരണാത് സാരൂപ്യം തത്തു നിർദേശ്യം || 16||
അഭൂതപൂർവൈര്യത്രാർഥൈസ്തുല്യസ്യാർഥസ്യ നിർണയഃ |
സ മിഥ്യാധ്യവസായസ്തു പ്രോച്യതേ കാവ്യലക്ഷണേ || 17||
ബഹൂനാം തു പ്രധാനാനാം മധ്യേ യന്നാമ കീർത്യതേ |
ഏകാർഥസാധനകൃതം സാ സിദ്ധിരിതി കീർത്യതേ || 18||
ഗുണൈർബഹുഭിരേകാർഥൈഃ പദൈര്യഃ സമ്പ്രശസ്യതേ |
പദോച്ചയം തു തദ്വിദ്യാന്നാനാർഥഗ്രഥനാത്മകം || 19||
ആത്മഭാവമുപന്യസ്യ പരസാദൃശ്യയുക്തിഭിഃ |
തീവ്രാർഥഭാഷണം യത്സ്യാദാക്രന്ദഃ സ തു കീർതിതഃ || 20||
ഹൃദയസ്ഥസ്യ ഭാവസ്യ സുസ്പഷ്ടാർഥപ്രദർശനം |
അന്യാപദേശകഥനൈർമനോരഥ ഇതി സ്മൃതഃ || 21||
അപൃഷ്ടൈരഥവാ പൃഷ്ടൈർനിർണയഃ ക്രിയതേ തു യഃ |
ആഖ്യാനമിതി തജ്ജ്ഞേയം ലക്ഷണം നാടകാശ്രയം || 22||
ആദൗ യത്ക്രോധജനനമന്തേ ഹർഷപ്രവർധനം |
യത്തു പ്രിയം പുനർവാക്യം സാ യാഞ്ചാ പരികീർതിതാ || 23||
കാര്യേഷു വിപരീതേഷു യദി കിഞ്ചിത് പ്രവർതതേ |
നിവാര്യതേ ച കാര്യജ്ജ്ഞൈഃ പ്രതിഷേധഃ പ്രകീർതിതഃ || 24||
യത്രാകാരോദ്ഭവൈർവാക്യൈരാത്മാനമഥവാ പരം |
പൃച്ഛന്നിവാഭിധത്തേഽർഥം സാ പൃച്ഛേത്യഭിസഞ്ജ്ഞിതാ || 25||
വിദ്വാൻ പൂർവോപലബ്ധൗ യത്സമത്വമുപപാദയേത് |
നിദർശനകൃതസ്തജ്ജ്ഞൈഃ സ ദൃഷ്ടാന്ത ഇതി സ്മൃതഃ || 26||
അനേകയുക്തിമദ്വാക്യമനേകാർഥപ്രസാധകം |
അനേകവാക്യസംയുക്തം തന്നിർഭാസനമുച്യതേ || 27||
അപരിജ്ഞാതതത്ത്വാർഥം യത്ര വാക്യം സമാപ്യതേ |
സോഽനേകത്വാദ്വിചാരാണാഅം സംശയഃ പരികീർതിതഃ || 28||
യത്ര ശാസ്ത്രാർഥസമ്പന്നാം മനോരഥസമുദ്ഭവാം |
അപ്രാർഥനീയാമന്യാം വാ വിദുസ്താമാശിഷം ബുധാഃ || 29||
ആദൗ യത് ക്രോധജനനമന്തേ ഹർഷപ്രവർധനം |
തത് പ്രിയം വചനം ജ്ഞേയമാശീർവാദസമന്വിതം || 30||
ഛലയുക്ത്യാ ത്വന്യേഷാമഭിസന്ധാനാഭിഭാവകങ്കപടം |
ദ്വിത്രിപ്രയോഗയുക്തോ വിജ്ഞേയഃ കപടസംഘാതഃ || 31||
ദുർജനോദാഹൃതൈ രൂക്ഷൈഃ സഭാമധ്യേഽതിതാഡിതഃ |
അക്രോധഃ ക്രോധജനനൈർവാക്യൈര്യഃ സാ ക്ഷമാ ഭവേത് || 32||
ദൃഷ്ട്വൈവാവയവം കഞ്ചിദ്ഭാവോ യത്രാനുമീയതേ |
പ്രാപ്തിം താമഭിജാനീയാല്ലക്ഷണം നാടകാശ്രയം || 33||
അകാര്യം സഹസാ കൃത്വാഽകൃത്വാ കാര്യമഥാപി വാ |
സന്താപോ മനസോ യസ്തു പശ്ചാത്താപഃ പ്രകീർതിതഃ || 34||
പ്രശ്രയേണാർഥസംയുക്തം യത്പരസ്യാനുവർതനം |
സ്നേഹാദ്ദാക്ഷിണ്യയോഗാദ്വാ സാനുവൃത്തിസ്തു സഞ്ജ്ഞിതാ || 35||
പ്രാപ്താനാം യത്ര ദോഷാണാം ക്രിയതേ ശമനം പുനഃ |
സാ ജ്ഞേയാ ഹ്യുപപത്തിസ്തു ലക്ഷണം നാടകാശ്രയം || 36||
സാധ്യതേ യോഽർഥസംബന്ധോ മഹദ്ഭിഃ സമവായതഃ |
പരസ്പരാനുകൂല്യേന സാ യുക്തിഃ പരികീർതിതാ || 37||
യത്രാപസാരയൻ ദോഷം ഗുണമർഥേന യോജയേത് |
ഗുണാഭിവാദം ദോഷാൻ വാ കാര്യം തല്ലക്ഷണം വിദുഃ || 38||
അപൂർവക്രോധജനിതമപരാധം പ്രമൃജ്യ യത് |
സേവാർഥം മധുരം വാക്യമനുനീതിഃ പ്രകീർതിതാ || 39||
ദോഷൈര്യദന്യനാമോക്തൈഃ പ്രസിദ്ധാർഥൈഃ പ്രയോജയേത് |
അന്യത്രാർഥേന സംബദ്ധം ജ്ഞേയം തത് പരിദേവനം || 40||
ഉപമാ രൂപകം ചൈവ ദീപകം യമകം തഥാ |
അലങ്കാരാസ്തു വിജ്ഞേയാ ചത്വാരോ നാടകാശ്രയാഃ || 41||
യത്കിഞ്ചിത് കാവ്യബന്ധേഷു സാദൃശ്യേനോപമീയതേ |
ഉപമാ നാമ സാ ജ്ഞേയാ ഗുണാകൃതിസമാശ്രയാ || 42||
ഏകസ്യൈകേന സാ കാര്യാ ഹ്യനേകേനാഥവാ പുനഃ |
അനേകസ്യ തഥൈകേന ബഹൂനാം ബഹുഭിസ്തഥാ || 43||
തുല്യം തേ ശശിനാ വക്ത്രമിത്യേകേനൈകസംശ്രയാ |
ശശാങ്കവത് പ്രകാശന്തേ ജ്യോതീംഷീതി ഭവേത്തു യാ || 44||
ഏകസ്യാനേകവിഷയാ സോപമാ പരികീർതിതാ |
ശ്യേനബർഹിണഭാസാനാം തുല്യാർഥമിതി യാ ഭവേത് || 45||
ഏകസ്യ ബഹുഭിഃ സാമ്യാദുപമാ നാടകാശ്രയാ |
ബഹൂനാം ബഹുഭിർജ്ഞേയാ ഘനാ ഇവ ഗജാ ഇതി || 46||
പ്രശംസാ ചൈവ നിന്ദാ ച കൽപിതാ സദൃശീ തഥാ |
യാ കിഞ്ചിത്സദൃശീ ജ്ഞേയാ സോപമാ പഞ്ചധാ ബുധൈഃ || 47||
പ്രശംസാ യഥാ \-
ദൃഷ്ട്വാ തു താം വിശാലാക്ഷീം തുതോഷ മനുജാധിപഃ |
മുനിഭിഃ സാധിതാം കൃച്ഛ്രാത് സിദ്ധിം മൂർതിമതീമിവ || 48||
നിന്ദാ യഥാ \-
സാ തം സർവഗുണൈർഹീനം സസ്വജേ കർകശച്ഛവിം |
വനേ കണ്ടകിനം വല്ലീ ദാവദഗ്ധമിവ ദ്രുമം || 49||
കൽപിതാ യഥാ \-
ക്ഷരന്തോ ദാനസലിലം ലാലാമന്ഥരഗാമിനഃ |
മതംഗജാ വിരാജന്തേ ജംഗമാ ഇവ പർവതാഃ || 50||
സദൃശീ യഥാ \-
യത്ത്വയാദ്യ കൃതം കർമ പരിചിത്താനുരോധിനാ |
സദൃശം തത്തവൈവ സ്യാദതിമാനുഷകർമണഃ || 51||
കിഞ്ചിത്സദൃശീ യഥാ \-
സമ്പൂർണചന്ദ്രവദനാ നീലോത്പലദലേക്ഷണാ |
മത്തമാതംഗഗമനാ സമ്പ്രാപ്തേയം സഖീ മമ || 52||
ഉപമായാ ബുധൈരേതേ ഭേദാ ജ്ഞേയാഃ സമാസതഃ |
ശേഷാ യേ ലക്ഷണൈർനോക്താസ്തേ ഗ്രാഹ്യാഃ കാവ്യലോകതഃ || 53||
നാനാധികരണാർഥാനാം ശബ്ദാനാം സമ്പ്രദീപകം |
ഏകവാക്യേന സംയുക്തം തദ്ദീപകമുച്യതേ || 54||
പ്രസൃതം മധുരം ചാപി ഗുണൈഃ സർവൈരലങ്കൃതം |
കാവ്യേ യന്നാടകേ വിപ്രാസ്തദ്ദീപകമിതി സ്മൃതം || 55||
യഥാ \- സരാംസി ഹംസൈഃ കുസുമൈശ്ച വൃക്ഷാ
മത്തൈർദ്വിരേഫൈശ്ച സരോരുഹാണി |
ഗോഷ്ഠീഭിരുദ്യാനവനാനി ചൈവ
തസ്മിന്നശൂന്യാനി സദാ ക്രിയന്തേ || 56||
സ്വവികൽപേന രചിതം തുല്യാവയവലക്ഷണം |
കിഞ്ചിത്സാദൃശ്യസമ്പന്നം യദ്രൂപം രൂപകം തു തത് || 57||
നാനാദ്രവ്യാനുരാഗാദ്യൈര്യദൗപമ്യഗുണാശ്രയം |
രൂപനിർവർണനായുക്തം തദ്രൂപകമിതി സ്മൃതം || 58||
യഥാ \- പദ്മാനനാസ്താഃ കുമുദപ്രഹാസാ വികാസിനീലോത്പലചാരുനേത്രാഃ |
വാപീസ്ത്രിയോ ഹംസകുലൈർനഃ
സ്വനദ്ഭിർവിരേജുരന്യോന്യമിവാഹ്വയന്ത്യഃ || 59||
ശബ്ദാഭ്യാസസ്തു യമകം പദാദിഷു വികൽപിതം |
വിശേഷദർശനഞ്ചാസ്യ ഗദതോ മേ നിബോധത || 60||
പാദാന്തയമകം ചൈവ കാഞ്ചീയമകമേവ ച |
സമുദ്ഗയമകം ചൈവ വിക്രാന്തയമകം തഥാ || 61||
യമകം ചക്രവാലം ച സന്ദഷ്ടയമകം തഥാ |
പദാദിയമകഞ്ചൈവ ഹ്യാമ്രേഡിതമഥാപി ച || 62||
ചതുർവ്യവസിതഞ്ചൈവ മാലായമകമേവ ച |
ഏതാദൃശവിധം ജ്ഞേയം യമകം നാടകാശ്രയം || 63||
ചതുർണാം യത്ര പാദാനാമന്തേ സ്യാത്സമമക്ഷരം |
തദ്വൈ പാദാന്തയമകം വിജ്ഞേയം നാമതോ യഥാ || 64||
ദിനക്ഷയാത് സംഹൃതരശ്മിമണ്ഡലം
ദിവീവ ലഗ്നം തപനീയമണ്ഡലം |
വിഭാതി താമ്രം ദിവി സൂര്യമണ്ഡലം
യഥാ തരുണ്യാഃ സ്തനഭാരമണ്ഡലം || 65||
ലോകാനാം പ്രഭവിഷ്ണുർദൈത്യേന്ദ്രഗദാനിപാതനസഹിഷ്ണുഃ |
ജയതി സുരദൈത്യജിഷ്ണുർഭഗവാനസുരവരമഥനകാരീ വിഷ്ണുഃ || 66||
പാദസ്യാന്തേ തഥാ ചാദൗ സ്യാതാം യത്ര സമേ പദേ |
തത്കാഞ്ചീയമകം ചൈവ വിജ്ഞേയം സൂരിഭിര്യഥാ || 67||
യാമം യാമം ചന്ദ്രവതീനാം ദ്രവതീനാം
വ്യക്താവ്യക്താ സാരജനീനാം രജനീനാം |
ഫുല്ലേ ഫുല്ലേ സംഭ്രമരേ വാഭ്രമരേ വാ
രാമാ രാമാ വിസ്മയതേ ച സ്മയതേ ച || 68||
അർധേനൈകേന യദ്വൃത്തം സർവമേവ സമാപ്യതേ |
സമുദ്ഗയമകം നാമ തജ്ജ്ഞേയം പണ്ഡിതൈര്യഥാ || 69||
കേതകീകുസുമപാണ്ഡുരദന്തഃ
ശോഭതേ പ്രവരകാനനഹസ്തീ |
കേതകീകുസുമപാണ്ഡുരദന്തഃ
ശോഭതേ പ്രവരകാനനഹസ്തീ || 70||
ഏകൈകം പാദമുത്ക്രമ്യ ദ്വൗ പാദൗ സദൃശൗ യദി |
വിക്രാന്തയമകം നാമ തദ്വിജ്ഞേയമിദം യഥാ || 71||
സ പൂർവം വാരണോ ഭൂത്വാ ദ്വിശൃംഗ ഇവ പർവതഃ |
അഭവദ്ദന്തവൈകല്യാദ്വിശൃംഗ ഇവ പർവതഃ || 72||
പൂർവസ്യാന്തേന പാദസ്യ പരസ്യാദിര്യദാ സമഃ |
ചക്രവച്ചക്രവാലം തു വിജ്ഞേയം നാമതോ യഥാ || 73||
തുല്യാത്പാദദ്വയാദന്ത്യാദേകേനാദിര്യദാ സമഃ |
സർവത്ര ചക്രവാലന്തു തദ്വിജ്ഞേയം ബുധൈര്യഥാ || 74||
ശൈലാ യഥാ ശത്രുഭിരാഹതാ ഹതാ
ഹതാശ്ച ഭൂയസ്ത്വനുപുംഖപുംഖഗൈഃ |
ഖഗൈശ്ച സർവൈര്യുധി സഞ്ചിതാശ്ചിതാ\-
ശ്ചിതാധിരൂഢാ നിഹിതാസ്തലൈസ്തലൈഃ || 75||
ആദൗ ദ്വൗ യത്ര പാദൗ തു ഭവേതാമക്ഷരേ സമൗ |
സന്ദഷ്ടയമകം നാമ വിജ്ഞേയം തദ്ബുധൈര്യഥാ || 76||
പശ്യ പശ്യ രമണസ്യ മേ ഗുണാൻ
യേന യേന വശഗാം കരോതി മാം |
യേന യേന ഹി സമേതി ദർശനം
തേന തേന വശഗാം കരോതി മാം || 77||
ആദൗ പാദസ്യ തു യത്ര സ്യാത് സമാവേശഃ സമാക്ഷരഃ |
പാദാദിയമകം നാമ തദ്വിജ്ഞേയം ബുധൈര്യഥാ || 78||
വിഷ്ണുഃ സൃജതി ഭൂതാനി വിഷ്ണുഃ സംഹരതേ പ്രജാഃ |
വിഷ്ണുഃ പ്രസൂതേ ത്രൈലോക്യം വിഷ്ണുർലോകാധിദൈവതം || 79||
പാദസ്യാന്തം പദം യത്ര ദ്വിർദ്വിരേകമിഹോച്യതേ |
ജ്ഞേയമാമ്രേഡിതം നാമ യമകം തത്ര സൂരിഭിഃ || 80||
വിജൃംഭിതം നിഃശ്വസിതം മുഹുർമുഹുഃ
കഥം വിധേയം സ്മരണം പദേ പദേ |
യഥാ ച തേ ധ്യാനമിദം പുനഃ പുന\-
ർധുവംഗതാ തേ രജനീ വിനാ വിനാ || 81||
സർവേ പാദാഃ സമാ യത്ര ഭവന്തി നിയതാക്ഷരാഃ |
ചതുർവ്യവസിതം നാമ തദ്വിജ്ഞേയം ബുധൈര്യഥാ || 82||
വാരണാനാമയമേവ കാലോ
വാരണാനാമയമേവ കാലഃ |
വാരണാനാമയമേവ കാലോ
വാരണാനാമയമേവ കാലഃ || 83||
നാനാരൂപൈഃ സ്വരൈര്യുക്തം യത്രൈകം വ്യഞ്ജനം ഭവേത് |
തന്മാലായമകം നാമ വിജ്ഞേയം പണ്ഡിതൈര്യഥാ || 84||
ലലീ ബലീ ഹലീ മാലീ ഖേലീ മാലീ സലീ ജലീ |
ഖലോ ബലോഽബലോ മാലീ മുസലീ ത്വാഭിരക്ഷതു || 85||
അസൗ ഹി രാമാ രതിവിഗ്രഹപ്രിയാ
രഹഃപ്രഗൽഭാ രമണം മനോഗതം |
രതേന രാത്രിം രമയേത് പരേണ വാ
ന ചേദുദേഷ്യത്തരുണഃ പരോ രിപുഃ || 86||
ന പുഷ്കരാക്ഷഃ ക്ഷതജോക്ഷിതാക്ഷഃ ക്ഷരത്ക്ഷതേവ്യഃ
ക്ഷതജന്ദുരീക്ഷഃ |
ക്ഷതൈർഗവാക്ഷൈരിവ സംവൃതാജ്ഞഃ സാക്ഷാത്
സഹസ്രാക്ഷ ഇവാവഭാതി || 87||
ഏഭിരർഥക്രിയാപേക്ഷൈഃ കാര്യം കാവ്യം തു ലക്ഷണൈഃ |
അതഃ പരം പ്രവക്ഷ്യാമി കാവ്യേ ദോഷാൻ ഗുണാംസ്തഥാ || 88||
ഗൂഢാർഥമർഥാന്തരമർഥഹീനം
ഭിന്നാർഥമേകാർഥമഭിപ്ലുതാർഥം |
ന്യായാവപേതം വിഷമം വിസന്ധി
ശബ്ദച്യുതം വൈ ദശ കാവ്യദോഷാഃ || 89||
പര്യായശബ്ദാഭിഹതം ഗൂഢാർഥമഭിസഞ്ജ്ഞിതം |
അവർണ്യം വർണ്യതേ യത്ര തദർഥാന്തരമിഷ്യതേ || 90||
അർഥഹീനം ത്വസംബദ്ധം സാവശേഷാർഥമേവ ച |
ഭിന്നാർഥമഭിവിജ്ഞേയമസഭ്യം ഗ്രാമ്യമേവ ച || 91||
വിവക്ഷിതോഽന്യ ഏവാർഥോ യത്രാന്യാർഥേന ഭിദ്യതേ |
ഭിന്നാർഥം തദപി പ്രാഹുഃ കാവ്യം കാവ്യവിചക്ഷണാഃ || 92||
അവിശേഷാഭിധാനം യത് തദേകാർഥമിതി സ്മൃതം |
അഭിപ്ലുതാർഥം വിജ്ഞേയം യത് പദേന സമസ്യതേ || 93||
ന്യായാദപേതം വിജ്ഞേയം പ്രമാണപരിവർജിതം |
വൃത്തഭേദോ ഭവേദ്യത്ര വിഷമം നാമ തദ്ഭവേത് || 94||
അനുപശിഷ്ടശബ്ദം യത് തദ്വിസന്ധീതി കീർതിതം |
ശബ്ദച്യുതഞ്ച വിജ്ഞേയമശബ്ദസ്വരയോജനാത് || 95||
ഏതേ ദോഷാസ്തു വിജ്ഞേയാഃ സൂരിഭിർനാടകാശ്രയാഃ |
ഗുണാ വിപര്യയാദേഷാം മാധുര്യൗദാര്യലക്ഷണാഃ || 96||
ശ്ലേഷഃ പ്രസാദഃ സമതാസമാധിർമാധുര്യമോജഃ പദസൗകുമാര്യം |
അർഥസ്യ ച വ്യക്തിരുദാരതാ ച കാന്തിശ്ച കാവ്യസ്യ ഗുണാ ദശൈതേ || 97||
ഈപ്സിതേനാർഥജാതേന സംബദ്ധാനാം പരസ്പരം |
ശ്ലിഷ്ടതാ യാ പദാനാം ഹി ശ്ലേഷ ഇത്യഭിധീയതേ || 98||
വിചാരഗഹനം യത്സ്യാത് സ്ഫുടഞ്ചൈവ സ്വഭാവതഃ |
സ്വതഃ സുപ്രതിബദ്ധഞ്ച ശ്ലിഷ്ടം തത് പരികീർത്യതേ || 99||
അപ്യനുക്തോ ബുധൈര്യത്ര ശബ്ദോഽർഥോ വാ പ്രതീയതേ |
സുഖശബ്ദാർഥസംയോഗാത് പ്രസാദഃ പരികീർത്യതേ || 100||
നാതിചൂർണപദൈര്യുക്താ ന ച വ്യർഥാഭിദായിഭിഃ |
ദുർബോധനൈശ്ച ന കൃതാ സമത്വാത് സമതാ മതാ || 101||
അന്യോന്യസദൃശാ യത്ര തഥാ ഹ്യന്യോന്യഭൂഷണാഃ |
അലങ്കാരാ ഗുണാശ്ചൈവ സമാഃ സ്യുഃ സമതാം മതാഃ || 102||
അഭിയുക്തൈർവിശേഷസ്തു യോഽർഥസ്യേഹോപലക്ഷ്യതേ |
തേന ചാർഥേന സമ്പന്നഃ സമാധിഃ പരികീർത്യതേ || 103||
ഉപമാസ്വിഹ ദൃഷ്ടാനാമർഥാനാം യത്നതസ്തഥാ |
പ്രാപ്താനാം ചാതിസങ്ക്ഷേപാത് സമാധിർനിർണയോ യതഃ || 104||
ബഹുശോ യച്ഛ്രുതം വാക്യമുക്തം വാപി പുനഃ പുനഃ |
നോദ്വേജയതി യസ്മാദ്ധി തന്മാധുര്യമിതി സ്മൃതം || 105||
സമാസവദ്ഭിർവിവിധൈർവിചിത്രൈശ്ച പദൈര്യുതം |
സാനുസ്വാരൈരുദാരൈശ്ച തദോജഃ പരികീർത്യതേ || 106||
അവഗീതോഽപി ഹീനോഽപി സ്യാദുദാത്താവഭാസകഃ |
യത്ര ശബ്ദാർഥസമ്പത്തിസ്തദോജഃ പരികീർതിതം || 107||
സുഖപ്രയോജ്യൈര്യച്ഛബ്ദൈര്യുക്തം സുശ്ലിഷ്ടസന്ധിഭിഃ |
സുകുമാരാർഥസംയുക്തം സൗകുമാര്യം തദുച്യതേ || 108||
സുപ്രസിദ്ധാഭിധാനാ തു ലോകകർമവ്യവസ്ഥിതാ |
യാ ക്രിയാ ക്രിയതേ കാവ്യേ സാർഥവ്യക്തിഃ പ്രതീയതേ || 109||
യസ്യാർഥാനുപ്രവേശേന മനസാ പരികൽപ്യതേ |
അനന്തരം പ്രയോഗസ്തു സാഽർഥവ്യക്തിരുദാഹൃതാ || 110||
ദിവ്യഭാവപരീതം യച്ഛൃംഗാരാദ്ഭുതയോജിതം |
അനേകഭാവസംയുക്തമുദാരത്വം പ്രകീർതിതം || 111||
അനേകാർഥവിശേഷൈര്യത് സൂക്തൈഃ സൗഷ്ഠവസംയുതൈഃ |
ഉപേതമതിചിത്രാർഥൈഃ ഉദാത്തം തച്ച കീർത്യതേ || 112||
യന്മനശ്ശ്രോത്രവിഷയമാഹ്ലാദയതി ഹീന്ദുവത് |
ലീലാദ്യർഥോപപന്നാം വാ താം കാന്തിം കവയോ വിദുഃ || 113||
യോ മനശ്ശ്രോത്രവിഷയഃ പ്രസാദജനകോ ഭവേത് |
ശബ്ദബന്ധഃ പ്രയോഗേണ സ കാന്ത ഇതി ഭണ്യതേ || 114||
ഏവമേതേ ഹ്യലങ്കാരാ ഗുണാ ദോഷാശ്ച കീർതിതാഃ |
പ്രയോഗമേഷാം ച പുനർവക്ഷ്യാമി രസസംശ്രയം || 115||
ലഘ്വക്ഷരപ്രായകൃതമുപമാരൂപകാശ്രയം |
കാവ്യം കാര്യം തു നാട്യജ്ഞൈഃ വീരരൗദ്രാദ്ഭുതാശ്രയം || 116||
ഗുർവക്ഷരപ്രായകൃതം ബീഭത്സേ കരുണേ തഥാ |
കദാചിദ്രൗദ്രവീരാഭ്യാം യദാഘർഷണജം ഭവേത് || 117||
രൂപദീപകസംയുക്തമാര്യാവൃത്തസമാശ്രയം |
ശൃംഗാരേ ച രസേ വീരേ കാവ്യം സ്യാന്നാടകാശ്രയം || 118||
ഉത്തരോത്തരസംയുക്തം വീരേ കാവ്യം തു യദ്ഭവേത് |
ജഗത്യതിജഗത്യാം വാ സങ്കൃത്യാം വാപി തദ്ഭവേത് || 119||
തഥൈവ യുദ്ധസംഫേടാ ഉത്കൃത്യാം സമ്പ്രകീർതിതൗ |
കരുണേ ശക്വരീ ജ്ഞേയാ തഥൈവാതിധൃതിർഭവേത് || 120||
യദ്വീരേ കീർതിതം ച്ഛന്ദഃ തദ്രൗദ്രേഽപി പ്രയോജയേത് |
ശേഷാണാമർഥയോഗേന ച്ഛന്ദഃ കാര്യഃ പ്രയോക്തൃഭിഃ || 121||
യച്ഛന്ദഃ പൂർവമുദ്ദിഷ്ടം വിഷമാർധസമേ സമം |
ഉദാരമധുരൈഃ ശബ്ദൈസ്തത്കാര്യം തു രസാനുഗം || 122||
ശബ്ദാനുദാരമധുരാൻ പ്രമദാഭിധേയാൻ
നാട്യാശ്രയേഷു കൃതിഷു പ്രയയേത കർതും |
തൈർഭൂഷിതാ ബഹു വിഭാന്തി ഹി കാവ്യബന്ധാഃ
പദ്മാകരാ വികസിതാ ഇവ രാജഹംസൈഃ || 123||
ത്രിവിധം ഹ്യക്ഷരം കാര്യം കവിഭിർനാടകാശ്രയം |
ഹ്രസ്വം ദീർഘം പ്ലുതഞ്ചൈവ രസഭാവവിഭാവകം || 124||
ഏകമാത്രം ഭവേദ് ഹ്രസ്വം ദ്വിമാത്രം ദീർഘമിഷ്യതേ |
പ്ലുതം ചൈവ ത്രിമാത്രം സ്യാദക്ഷരം സ്വരയോജനാത് || 125||
സ്മൃതേ ചാസൂയിതേ ചൈവ തഥാ ച പരിദേവിതേ |
പഠതാം ബ്രാഹ്മണാനാഞ്ച പ്ലുതമക്ഷരമിഷ്യതേ || 126||
അകാരസ്തു സ്മൃതേ കാര്യം ഊകാരശ്ചാപ്യസൂയിതേ |
പരിദേവിതേ തു ഹാകാര ഓങ്കാരോഽധ്യയനേ തഥാ || 127||
ഹ്രസ്വദീർഘപ്ലുതാനീഹ യഥാഭാവം യഥാരസം |
കാവ്യയോഗേഷു സർവേഷു ഹ്യക്ഷരാണി പ്രയോജയേത് || 128||
ചേക്രീഡിതപ്രഭൃതിഭിർവികൃതൈസ്തു ശബ്ദൈഃ
യുക്താ ന ഭാന്തി ലലിതാ ഭരതപ്രയോഗാഃ |
യജ്ഞക്രിയേവ രുരുചർമധുരൈഃ കൃതാക്തൈഃ
വേശ്യാ ദ്വിജൈരിവ കമണ്ഡലുദണ്ഡഹസ്തൈഃ || 129||
മൃദുലലിതപദാർഥം ഗൂഢശബ്ദാർഥഹീനം
ബുധജനസുഖഭോഗ്യം യുക്തിമന്നൃത്തയോഗ്യം |
ബഹുരസകൃതമാർഗം സന്ധിസന്ധാനയുക്തം
ഭവതി ജഗതി യോഗ്യം നാടകം പ്രേക്ഷകാണാം || 130||
അനുബന്ധഃ
ഭൂഷണാക്ഷരസംഘാതൗ ശോഭോദാഹരണേ തഥാ |
ഹേതുസംശയദൃഷ്ടാന്താഃ പ്രാപ്താഭിപ്രായ ഏവ ച || 131||
നിദർശനം നിരുക്തം ച സിദ്ധിശ്ചാഥ വിശേഷണം |
ഗുണാതിപാതാതിശയൗ തുല്യതർകഃ പദോച്ചയഃ || 132||
ദൃഷ്ടം ചൈവോപദിഷ്ടം ച വിചാരസ്തദ്വിപര്യയഃ |
ഭ്രംശശ്ചാനുനയോ മാലാ ദാക്ഷിണ്യം ഗർഹണം തഥാ || 133||
അർഥാപത്തിഃ പ്രസിദ്ധിശ്ച പൃച്ഛാ സാരൂപ്യമേവ ച |
മനോരഥശ്ച ലേശശ്ച ക്ഷോഭോഽഥ ഗുണകീർതനം || 134||
ജ്ഞേയാന്യനുക്തസിദ്ധിശ്ച പ്രിയം വചനമേവ ച |
ഷട്ത്രിംശല്ലക്ഷണാന്യേവ കാവ്യബന്ധേഷു നിർദിശേത് || 135||
അലങ്കാരൈർഗുണൈശ്ചൈവ ബഹുഭിഃ സമലങ്കൃതം |
ഭൂഷണൈരിവ ചിത്രാർഥൈസ്തദ് ഭൂഷണമിതി സ്മൃതം || 136||
യത്രാൽപൈരക്ഷരൈഃ ശ്ലിഷ്ടൈർവിചിത്രമുപവർണ്യതേ |
തമപ്യക്ഷരസംഘാതം വിദ്യാല്ലക്ഷണസഞ്ജ്ഞിതം || 137||
സിദ്ധൈരർഥൈഃ സമം കൃത്വാ ഹ്യസിദ്ധോഽർഥഃ പ്രയുജ്യതേ |
യത്ര ശ്ലിഷ്ടാ വിചിത്രാർഥാ സാ ശോഭേത്യഭിധീയതേ || 138||
യത്ര തുല്യാർഥയുക്തേന വാക്യേനാഭിപ്രദർശനാത് |
സാധ്യന്തേ നിപുണൈരർഥാസ്തദുദാഹരണം സ്മൃതം || 139||
യത് പ്രയോജനസാമർഥ്യാത് വാക്യമിഷ്ടാർഥസാധകം |
സമാസോക്തം മനോഗ്രാഹി സ ഹേതുരിതി സഞ്ജ്ഞിതഃ || 140||
അപരിജ്ഞാതതത്ത്വാർഥം വാക്യം യത്ര സമാപ്യതേ |
അനേകത്വാദ്വിചാരാണാം സ സംശയ ഇതി സ്മൃതഃ || 141||
സർവലോകമനോഗ്രാഹി യസ്തു പക്ഷാർഥസാധകഃ |
ഹേതോർനിദർശനകൃതഃ സ ദൃഷ്ടാന്ത ഇതി സ്മൃതഃ || 142||
ദൃഷ്ട്വൈവാവയവാൻ കാംശ്ചിദ് ഭാവോ യത്രാനുമീയതേ |
പ്രാപ്തിം താമപി ജാനീയാല്ലക്ഷണം നാടകാശ്രയം || 143||
അഭൂതപൂർവോ യോഽപ്യർഥഃ സാദൃശ്യാത്പരികൽപിതഃ |
ലോകസ്യ ഹൃദയഗ്രാഹീ സോഽഭിപ്രായ ഇതി സ്മൃതഃ || 144||
യത്രാർഥാനാം പ്രസിദ്ധാനാം ക്രിയതേ പരികീർതനം |
പരാപേക്ഷാദ്യുദാസാർഥം തന്നിദർശനമുച്യതേ || 145||
നിരവദ്യസ്യ വാക്യസ്യ പൂർവോക്താർഥപ്രസിദ്ധയേ |
യദുച്യതേ തു വചനം നിരുക്തം തദുദാഹൃതം || 146||
ബഹൂനാം ച പ്രധാനാനാം നാമ യത്രാഭികീർത്യതേ |
അഭിപ്രേതാർഥസിദ്ധ്യർഥം സാ സിദ്ധിരഭിധീയതേ || 147||
സിദ്ധാൻ ബഹൂൻ പ്രധാനാർഥാൻ ഉക്ത്വാ യത്ര പ്രയുജ്യതേ |
വിശേഷയുക്തം വചനം വിജ്ഞേയം തദ്വിശേഷണം || 148||
ഗുണാഭിധാനൈർവിവിധൈർവിപരീതാർഥയോജിതൈഃ |
ഗുണാതിപാതോ മധുരൈർനിഷ്ഠുരാർഥൈർഭവേദഥ || 149||
ബഹൂൻ ഗുണാൻ കീർതയിത്വാ സാമാന്യജനസംഭവാൻ |
വിശേഷഃ കീർത്യതേ യസ്തു ജ്ഞേയഃ സോഽതിശയോ ബുധൈഃ || 150||
രൂപകൈരുപസാഭിർവാ തുല്യാർഥൈഃ സുപ്രയോജിതൈഃ |
അപ്രത്യക്ഷാർഥസംസ്പർശസ്തുല്യതർകഃ പ്രകീർതിതഃ || 151||
ബഹൂനാം ച പ്രയുക്താനാം പദാനാം ബഹുഭിഃ പദൈഃ |
ഉച്ചയഃ സദൃശാർഥോ യഃ സ വിജ്ഞേയഃ പദോച്ചയഃ || 152||
യഥാദേശം യഥാകാലം യഥാരൂപം ച വർണ്യതേ |
യത്പ്രത്യക്ഷം പരോക്ഷം വാ ദൃഷ്ടം തദ്വർണതോഽപി വാ || 153||
പരിഗൃഹ്യ തു ശാസ്ത്രാർഥം യദ്വാക്യമഭിധീയതേ |
വിദ്വന്മനോഹരം സ്വന്തമുപദിഷ്ടം തദുച്യതേ || 154||
പൂർവാശയസമാനാർഥൈരപ്രത്യക്ഷാർഥസാധനൈഃ |
അനേകോപാധിസംയുക്തോ വിചാരഃ പരികീർതിതഃ || 155||
വിചാരസ്യാന്യഥാഭാവസ്തഥാ ദൃഷ്ടോപദിഷ്ടയോഃ |
സന്ദേഹാത്കൽപ്യതേ യസ്തു സ വിജ്ഞേയോ വിപര്യയഃ || 156||
വാച്യമർഥം പരിത്യജ്യ ദൃഷ്ടാദിഭിരനേകധാ |
അന്യസ്മിന്നേവ പതനാദിഹ ഭ്രംശഃ സ ഇഷ്യതേ || 157||
ഉഭയോഃ പ്രീതിജനനോ വിരുദ്ധാഭിനിവിഷ്ടയോഃ |
അർഥസ്യ സാധകശ്ചൈവ വിജ്ഞേയോഽനുനയോ ബുധൈഃ || 158||
ഈപ്സിതാർഥപ്രസിദ്ധ്യർഥം കീർത്യതേ യത്ര സൂരിഭിഃ |
പ്രയോജനാന്യനേകാനി സാ മാലേത്യഭിസഞ്ജ്ഞിതാ || 159||
ഹൃഷ്ടൈഃ പ്രസന്നവദനൈര്യത്പരസ്യാനുവർതനം |
ക്രിയതേ വാക്യചേഷ്ടാഭിസ്തദ്ദാക്ഷിണ്യമിതി സ്മൃതം || 160||
യത്ര സങ്കീർതയൻ ദോഷം ഗുണമർഥേന ദർശയേത് |
ഗുണാതിപാതാദ് ദോഷാദ്വാ ഗർഹണം നാമ തദ്ഭവേത് || 161||
അർഥാന്തരസ്യ കഥനേ യത്രാന്യോഽർഥഃ പ്രതീയതേ |
വാക്യമാധുര്യസമ്പന്നാ സാർഥാപത്തിരുദാഹൃതാ || 162||
വാക്യൈഃ സാതിശയൈരുക്താ വാക്യാർഥസ്യ പ്രസാധകൈഃ |
ലോകപ്രസിദ്ധൈർബഹുഭിഃ പ്രസിദ്ധിരിതി കീർതിതാ || 163||
യത്രാകാരോദ്ഭവൈർവാക്യൈരാത്മാനമഥവാ പരം |
പൃച്ഛ്യതേ ചാഭിധത്തേഽർഥം സാ പൃച്ഛേത്യഭിസഞ്ജ്ഞിതാ || 164||
ദൃഷ്ടശ്രുതാനുഭൂതാർഥകഥനാദിസമുദ്ഭവം |
സാദൃശ്യം ക്ഷോഭജനനം സാരൂപ്യമിതി സഞ്ജ്ഞിതം || 165||
ഹൃദയസ്ഥസ്യ വാക്യസ്യ ഗൂഢാർഥസ്യ വിഭാവകം |
അന്യാപദേശൈഃ കഥനം മനോരഥ ഇതി സ്മൃതഃ || 166||
യദ്വാക്യം വാക്യകുശലൈരുപായേനാഭിധീയതേ |
സദൃശാർഥാഭിനിഷ്പത്ത്യാഃ സ ലേശ ഇതി കീർതിതഃ || 167||
പരദോഷൈർവിചിത്രാർഥൈര്യത്രാത്മാ പരികീർത്യതേ |
അദൃഷ്ടോഽപ്യന്യോഽപി വാ കശ്ചിത് സ തു ക്ഷോഭ ഇതി സ്മൃതഃ || 168||
ലോകേ ഗുണാതിരിക്താനാം ഗുണാനാം യത്ര നാമഭിഃ |
ഏകോഽപി ശബ്ദ്യതേ തത്തു വിജ്ഞേയം ഗുണകീർതനം || 169||
പ്രസ്താവേനൈവ ശേഷോഽർഥഃ കൃത്സ്നോ യത്ര പ്രതീയതേ |
വചനേന വിനാനുക്തസിദ്ധിഃ സാ പരികീർതിതാ || 170||
യത്പ്രസന്നേന മനസാ പൂജ്യം പൂജയിതും വചഃ |
ഹൃഷ്ടപ്രകാശനാർഥം തു സാ പ്രിയോക്തിരുദാഹൃതാ || 171||
ഏതാനി കാവ്യസ്യ ച ലക്ഷണാനി
ഷട്ത്രിംശദുദ്ദേശനിദർശനാനി |
പ്രബന്ധശോഭാകരണാനി തജ്ജ്ഞൈഃ
സമ്യക് പ്രയോജ്യാനി രസായനാനി || 172||
ഇതി ഭരതീയേ നാട്യശാസ്ത്രേ വാഗഭിനയേ
കാവ്യലക്ഷണോ നാമ ഷോഡശോഽധ്യായഃ |