നാട്യശാസ്ത്രം/അദ്ധ്യായം14

←നാട്യശാസ്ത്രം

നാട്യശാസ്ത്രം രചന:ഭരതമുനി അദ്ധ്യായം 14

നാട്യശാസ്ത്രം→

 
അഥ ചതുർദശോഽധ്യായഃ
യോ വാഗഭിനയഃ പ്രോക്തോ മയാ പൂർവം ദ്വിജോത്തമാഃ |
ലക്ഷണം തസ്യ വക്ഷ്യാമി സ്വരവ്യഞ്ജനസംഭവം || 1||
വാചി യത്നസ്തു കർതവ്യോ നാട്യസ്യേയം തനുഃ സ്മൃതാ |
അംഗനേപഥ്യസത്ത്വാനി വാക്യാർഥം വ്യഞ്ജയന്തി ഹി || 2||
വാങ്മയാനീഹ ശാസ്ത്രാണി വാങ്നിഷ്ഠാനി തഥൈവ ച |
തസ്മാദ്വാചഃ പരം നാസ്തി വാഗ് ഹി സർവസ്യ കാരണം || 3||
ആഗമനാമാഖ്യാതനിപാതോപസർഗസമാസതദ്ധിതൈര്യുക്തഃ |
സന്ധിവചനവിഭക്ത്യുപഗ്രഹനിയുക്തോ വാചികാഭിനയഃ || 4||
ദ്വിവിധം ഹി സ്മൃതം പാഠ്യം സംസ്കൃതം പ്രാകൃതം തഥാ |
തയോർവിഭാഗം വക്ഷ്യാമി യഥാവദനുപൂർവശഃ || 5||
വ്യഞ്ജനാനി സ്വരാശ്ചൈവ സന്ധയോഽഥ വിഭക്തയഃ |
നാമാഖ്യാതോപസർഗാശ്ച നിപാതാസ്തദ്ധിതാസ്തഥാ || 6||
ഏതൈരംഗൈഃ സമാസൈശ്ച നാനാധാതുസമാശ്രയം |
വിജ്ഞേയം സംസ്കൃതം പാഠ്യം പ്രയോഗഞ്ച നിബോധത || 7||
അകാരാദ്യാഃ സ്വരാ ജ്ഞേയാ ഔകാരാന്താശ്ചതുർദശ |
ഹകാരാന്താനി കാദീനി വ്യഞ്ജനാനി വിദുർബുധാഃ || 8||
തത്ര സ്വരാശ്ചതുർദശ - അ ആ ഇ ഈ ഉ ഊ ഋ ൠ ഌ ൡ ഏ ഐ
ഓ ഔ ഇതി സ്വരാ ജ്ഞേയാഃ ||
കാദീനി വ്യഞ്ജനാനി യഥാ - ക ഖ ഗ ഘ ങ ച ഛ ജ ഝ
ഞ ട ഠ ഡ ഢ ണ ത ഥ ദ ധ ന പ ഫ ബ ഭ മ യ ര ല വ
ശ ഷ സ ഹ ഇതി വ്യഞ്ജനവർഗഃ |
വർഗേ വർഗേ സമാഖ്യാതൗ ദ്വൗ വർണൗ പ്രാഗവസ്ഥിതൗ |
അഘോഷാ ഇതി യേ ത്വന്യേ സഘോഷാഃ സമ്പ്രകീർതിതാഃ || 9||
അഷ്ടൗ സ്ഥാനാനി വർണാനാമുരഃ കണ്ഠഃ ശിരസ്തഥാ |
ജിഹ്വാമൂലശ്ച ദന്താശ്ച നാസികോഷ്ഠൗ ച താലു ച || 10||
അ കു ഹ വിസർജനീയാഃ കണ്ഠ്യാഃ | ഇ ചു യ ശാസ്താലവ്യാഃ |
ഋ ടു ര ഷാ മൂർധന്യാഃ | ഌ തു ല സാ ദന്ത്യാഃ | ഉ
പൂപധ്മാനീയാ ഓഷ്ഠ്യാഃ | \പ \ഫ ഇതി പഫാഭ്യാം പ്രാക്
അർധവിസർഗസദൃശഃ ഉപധ്മാനീയഃ | \ക \ഖ ഇതി കഖാഭ്യാം
പ്രാക് അർധവിസർഗസദൃശോ ജിഹ്വമൂലീയഃ | ഏ ഐ കണ്ഠ്യതാലവ്യൗ |
ഓ ഔ കണ്ഠ്യോഷ്ഠ്യൗ | വകാരോ ദന്ത്യോഷ്ഠ്യഃ | ങ ഞ ണ ന മാ
അനുനാസികാഃ | വിസർജനീയഃ ഔരസ്യഃ ഇത്യേകേ |
സർവവർണാനാം മുഖം സ്ഥാനമിത്യപരേ |
ദ്വൗ ദ്വൗ വർണൗ തു വർഗാദ്യൗ ശഷസാശ്ച ത്രയോഽപരേ |
അഘോഷാ ഘോഷവന്തസ്തു തതോഽന്യേ പരികീർതിതാഃ || 11||
ഏതേ ഘോഷാഘോഷാഃ കണ്ഠ്യോഷ്ഠ്യാ ദന്ത്യജിഹ്വാനുനാസിക്യാഃ |
ഊഷ്മാണസ്താലവ്യാഃ വിസർജനീയാശ്ച ബോദ്ധവ്യാഃ || 12||
ഗഘങ ജഝഞ ഡഢണ ദധന ബഭമ തഥൈവ യരലവാ മതാ ഘോഷാഃ |
കഖ ചഛ ടഠ തഥ പഫ ഇതി വർഗേഷ്വഘോഷാഃ സ്യുഃ || 13||
കഖഗഘങാഃ കണ്ഠസ്ഥാസ്താലുസ്ഥാനാസ്തു ചഛജഝഞാഃ |
ടഠഡഢണാ മൂർധന്യാസ്തഥദധനാശ്ചൈവ ദന്തസ്ഥാഃ || 14||
പഫബഭമാസ്ത്വോഷ്ഠ്യാഃ സ്യുഃ ദന്ത്യാ ഌലസാ അഹൗ ച കണ്ഠസ്ഥൗ |
താലവ്യാ ഇചുയശാ സ്യുരൃടുരഷാ മൂർധസ്ഥിതാ ജ്ഞേയാഃ || 15||
ഌൡ ദന്ത്യൗ ഓഔ കണ്ഠോഷ്ഠ്യൗ ഏഐകാരൗ ച കണ്ഠതാലവ്യൗ |
കണ്ഠ്യോ വിസർജനീയോ ജിഹ്വാമൂലമുദ്ഭവഃ കഖയോഃ || 16||
പഫയോരോഷ്ഠസ്ഥാനം ഭവേദുകാരഃ സ്വരോ വിവൃതഃ |
സ്പൃഷ്ടാഃ കാദ്യാ മാന്താഃ ശഷസഹകാരാസ്തഥാ വിവൃതാഃ || 17||
അന്തസ്ഥാഃ സംവൃതജാഃ ങഞണനമാ നാസികോദ്ഭവാ ജ്ഞേയാഃ |
ഊഷ്മാണശ്ച ശഷസഹാഃ യരലവവർണാസ്തഥൈവ ചാന്തഃസ്ഥാഃ || 18||
ജിഹ്വാമൂലീയഃ \കഃ \പ ഉപധ്മാനീയസഞ്ജ്ഞയാ ജ്ഞേയഃ |
കചടതപാ സ്വരിതാഃ സ്യുഃ ഖഛഠഥഫാ സ്യുഃ സദാ ക്രമ്യാഃ || 19||
കണ്ഠ്യോരസ്യാൻ വിദ്യാത് ഘഝഢധഭാൻ പാഠ്യസമ്പ്രയോഗേ തു |
വേദ്യോ വിസർജനീയോ ജിഹ്വാസ്ഥാനേ സ്ഥിതോ വർണഃ || 20||
ഏതേ വ്യഞ്ജനവർണാഃ സമാസതഃ സഞ്ജ്ഞയാ മയാ കഥിതാഃ |
ശബ്ദവിഷയപ്രയോഗേ സ്വരാംസ്തു ഭൂയഃ പ്രവക്ഷ്യാമി || 21||
യസ്മിൻ സ്ഥാനേ സ സമോ വിജ്ഞേയോ യഃ സവർണസഞ്ജ്ഞോഽസൗ |
യ ഇമേ സ്വരാശ്ചതുർദശ നിർദിഷ്ടാസ്തത്ര വൈ ദശ സമാനാഃ |
പൂർവോ ഹ്രസ്വഃ തേഷാം പരശ്ച ദീർഘോഽവഗന്തവ്യഃ || 22||
ഇത്ഥം വ്യഞ്ജനയോഗൈഃ സ്വരൈശ്ച സാഖ്യാതനാമപദവിഹിതൈഃ |
കാവ്യനിബന്ധാശ്ച സ്യുർധാതുനിപാതോപസർഗാസ്തു || 23||
ഏഭിർവ്യഞ്ജനവർഗൈർനാമാഖ്യാതോപസർഗനിപാതൈഃ |
തദ്ധിതസന്ധിവിഭക്തിഭിരധിഷ്ഠിതഃ ശബ്ദ ഇത്യുക്തഃ || 24||
പൂർവാചാര്യൈരുക്തം ശബ്ദാനാം ലക്ഷണം സമാസയോഗേന |
വിസ്തരശഃ പുനരേവ പ്രകരണവശാത് സമ്പ്രവക്ഷ്യാമി || 25||
അർഥപ്രധാനം നാമ സ്യാദാഖ്യാതം തു ക്രിയാകൃതം |
ദ്യോതയന്ത്യുപസർഗാസ്തു വിശേഷം ഭാവസംശ്രയം || 26||
തത്പ്രാഹുഃ സപ്തവിധം ഷട്കാരകസംയുതം പ്രഥിതസാധ്യം |
നിർദേശസമ്പ്രദാനാപദാനപ്രഭൃതിസഞ്ജ്ഞാഭിഃ || 27||
നാമാഖ്യാതാർഥവിഷയം വിശേഷം ദ്യോതയന്തി തേ |
പൃഥക്തത്രോപസർഗേഭ്യോ നിപാതാ നിയമേഽച്യുതേ || 28||
സമ്പ്രത്യതീതകാലക്രിയാദിസംയോജിതം പ്രഥിതസാധ്യം |
വചനം നാഗതയുക്തം സുസദൃശസംയോജനവിഭക്തം || 29||
പഞ്ചശതധാതുയുക്തം പഞ്ചഗുണം പഞ്ചവിധമിദം വാപി |
സ്വാദ്യധികാരഗുണൈരർഥവിശേഷൈർവിഭൂഷിതന്യാസം |
പ്രാതിപദികാർഥലിംഗൈര്യുക്തം പഞ്ചവിധമിദം ജ്ഞേയം || 30||
ആഖ്യാതം പാഠ്യകൃതം ജ്ഞേയം നാനാർഥാശ്രയവിശേഷം |
വചനം നാമസമേതം പുരുഷവിഭക്തം തദാഖ്യാതം || 31||
പ്രാതിപദികാർഥയുക്താന്ധാത്വർഥാനുപസൃജന്തി യേ സ്വാർഥൈഃ |
ഉപസർഗാ ഹ്യുപദിഷ്ടാസ്തസ്മാത് സംസ്കാരശാസ്ത്രേഽസ്മിൻ || 32||
പ്രാതിപദികാർഥയോഗാദ്ധാതുച്ഛന്ദോനിരുക്തയുക്ത്യാ ച |
യസ്മാന്നിപതന്തി പദേ തസ്മാത്പ്രോക്താ നിപാതാസ്തു || 33||
പ്രത്യയവിഭാഗജനിതാഃ പ്രകർഷസംയോഗസത്വവചനൈശ്ച |
യസ്മാത്പൂരയതേഽർഥാൻ പ്രത്യയ ഉക്തസ്തതസ്തസ്മാത് || 34||
ലോകേ പ്രകൃതിപ്രത്യയവിഭാഗസംയോഗസത്വവചനൈശ്ച |
താംസ്താൻ പൂരയതേഽർഥാംസ്തേഷു യസ്തദ്ധിതസ്തസ്മാത് || 35||
ഏകസ്യ ബഹൂനാം വാ ധാതോർലിംഗസ്യ വാ പദാനാം വാ |
വിഭജന്ത്യർഥം യസ്മാത് വിഭക്തയസ്തേന താഃ പ്രോക്താഃ || 36||
വിശിഷ്ടാസ്തു സ്വരാ യത്ര വ്യഞ്ജനം വാപി യോഗതഃ |
സന്ധീയതേ പദേ യസ്മാത്തസ്മാത് സന്ധിഃ പ്രകീർതിതഃ || 37||
വർണപദക്രമസിദ്ധഃ പദൈകയോഗാച്ച വർണയോഗാച്ച |
സന്ധീയതേ ച യസ്മാത്തസ്മാത് സന്ധിഃ സമുദ്ദിഷ്ടഃ || 38||
ലുപ്തവിഭക്തിർനാമ്നാമേകാർഥം സംഹരത്സമാസോഽപി |
തത്പുരുഷാദികസഞ്ജ്ഞൈർനിർദിഷ്ടഃ ഷഡ്വിധോ വിപ്രാഃ || 39||
ഏഭിഃ ശബ്ദവിധാനൈർവിസ്താരവ്യഞ്ജനാർഥസംയുക്തൈഃ |
പദബന്ധാഃ കർതവ്യാ നിബദ്ധബന്ധാസ്തു ചൂർണാ വാ || 40||
വിഭക്ത്യന്തം പദം ജ്ഞേയം നിബദ്ധം ചൂർണമേവ ച |
തത്ര ചൂർണപദസ്യേഹ സന്നിബോധത ലക്ഷണം || 41||
അനിബദ്ധപദം ഛന്ദോവിധാനാനിയതാക്ഷരം |
അർഥാപേക്ഷ്യക്ഷരസ്യൂതം ജ്ഞേയം ചൂർണപദം ബുധൈഃ || 42||
നിബദ്ധാക്ഷരസംയുക്തം യതിച്ഛേദസമന്വിതം |
നിബദ്ധം തു പദം ജ്ഞേയം പ്രമാണനിയതാത്മകം || 43||
ഏവം നാനാർഥസംയുക്തൈഃ പാദൈർവർണവിഭൂഷിതൈഃ |
ചതുർഭിസ്തു ഭവേദ്യുക്തം ഛന്ദോ വൃത്താഭിധാനവത് || 44||
ഷഡ്വിംശതിഃ സ്മൃതാന്യേഭിഃ പാദൈശ്ഛന്ദസി സംഖ്യയാ |
സമഞ്ചാർധസമഞ്ചൈവ തഥാ വിഷമമേവ ച || 45||
ഛന്ദോയുക്തം സമാസേന ത്രിവിധം വൃത്തമിഷ്യതേ |
നാനാവൃത്തിവിനിഷ്പന്നാ ശബ്ദസ്യൈഷാ തനൂസ്സ്മൃതാ || 46||
ഛന്ദോഹീനോ ന ശബ്ദോഽസ്തി ന ച്ഛന്ദശ്ശബ്ദവർജിതം |
തസ്മാത്തൂഭ്യസംയോഗോ നാട്യസ്യോദ്യോതകഃ സ്മൃതഃ || 47||
ഏകാക്ഷരം ഭവേദുക്തമത്യുക്തം ദ്വ്യക്ഷരം ഭവേത് |
മധ്യം ത്ര്യക്ഷരമിത്യാഹുഃ പ്രതിഷ്ഠാ ചതുരക്ഷരാ || 48||
സുപ്രതിഷ്ഠാ ഭവേത് പഞ്ച ഗായത്രീ ഷഡ് ഭവേദിഹ |
സപ്താക്ഷരാ ഭവേദുഷ്ണിഗഷ്ടാക്ഷരാനുഷ്ടുബുച്യതേ || 49||
നവാക്ഷരാ തു ബൃഹതീ പങ്ക്തിശ്ചൈവ ദശാക്ഷരാ |
ഏകാദശാക്ഷരാ ത്രിഷ്ടുബ് ജഗതീ ദ്വാദശാക്ഷരാ || 50||
ത്രയോദശാഽതിജഗതീ ശക്വരീ തു ചതുർദശാ |
അതിശക്വരീ പഞ്ചദശാ ഷോഡശാഷ്ടിഃ പ്രകീർതിതാ || 51||
അത്യഷ്ടിഃ സ്യാത്സപ്തദശാ ധൃതിരഷ്ടാദശാക്ഷരാ |
ഏകോനവിംശതിർധൃതിഃ കൃതിർവിംശതിരേവ ച || 52||
പ്രകൃതിശ്ചൈകവിംശത്യാ ദ്വാവിംശത്യാകൃതിസ്തഥാ |
വികൃതിഃ സ്യാത് ത്രയോവിംശാ ചതുർവിംശാ ച സങ്കൃതിഃ || 53||
പഞ്ചവിംശത്യതികൃതിഃ ഷഡ്വിംശത്യുത്കൃതിർഭവേത് |
അതോഽധികാക്ഷരം ഛന്ദോ മാലാവൃത്തം തദിഷ്യതേ || 54||
ഛന്ദസാം തു തഥാ ഹ്യേതേ ഭേദാഃ പ്രസ്താരയോഗതഃ |
അസംഖ്യേയപ്രമാണാനി വൃത്താന്യാഹുരതോ ബുധാഃ || 55||
ഗായത്രീപ്രഭൃതിത്ത്വേഷാം പ്രമാണം സംവിധീയതേ |
പ്രയോഗജാനി സർവാണി പ്രായശോ ന ഭവന്തി ഹി || 56||
വൃത്താനി ച ചതുഷ്ഷഷ്ടിർഗായത്ര്യാം കീർതിതാനി തു |
ശതം വിംശതിരഷ്ടൗ ച വൃത്താന്യുഷ്ണിഹ്യഥോച്യതേ || 57||
ഷട്പഞ്ചാശച്ഛതേ ദ്വേ ച വൃത്താനാമപ്യനുഷ്ടുഭി |
ശതാനി പഞ്ച വൃതാനാം ബൃഹത്യാം ദ്വാദശൈവ ച || 58||
പങ്ക്ത്യാം സഹസ്രം വൃത്താനാം ചതുർവിംശതിരേവ ച |
ത്രൈഷ്ടുഭേ ദ്വേ സഹസ്രേ ച ചത്വാരിംശത്തഥാഷ്ട ച || 59||
സഹസ്രാണ്യപി ചത്വാരി നവതിശ്ച ഷഡുത്തരാ |
ജഗത്യാം സമവർണാനാം വൃത്താനാമിഹ സർവശഃ || 60||
അഷ്ടൗ സഹസ്രാണി ശതം ദ്വ്യധികാ നവതിഃ പുനഃ |
ജഗത്യാമതിപൂർവായാം വൃത്താനാം പരിമാണതഃ || 61||
ശതാനി ത്രീണ്യശീതിശ്ച സഹസ്രാണ്യപി ഷോഡശ |
വൃത്താനി ചൈവ ചത്വാരി ശക്വര്യാഃ പരിസംഖ്യയാ || 62||
ദ്വാത്രിംശച്ച സഹസ്രാണി സപ്ത ചൈവ ശതാനി ച |
അഷ്ടൗ ഷഷ്ടിശ്ച വൃത്താനി ഹ്യാശ്രയന്ത്യതിശക്വരീം || 63||
പഞ്ചഷഷ്ടിസഹസ്രാണി സഹസ്രാർധഞ്ച സംഖ്യയാ |
ഷട്ത്രിംശച്ചൈവ വൃത്താനി ഹ്യഷ്ട്യാം നിഗദിതാനി ച || 64||
ഏകത്രിംശത്സഹസ്രാണി വൃത്താനാഞ്ച ദ്വിസപ്തതിഃ |
തഥാ ശതസഹസ്രഞ്ച ഛന്ദാംസ്യത്യഷ്ടിസഞ്ജ്ഞിതേ || 65||
ധൃത്യാമപി ഹി പിണ്ഡേന വൃത്താന്യാകൽപിതാനി തു |
തജ്ജ്ഞൈഃ ശതസഹസ്രേ ദ്വേ ശതമേകം തഥൈവ ച || 66||
ദ്വിഷഷ്ടിശ്ച സഹസ്രാണി ചത്വാരിംശച്ച യോഗതഃ |
ചത്വാരി ചൈവ വൃത്താനി സമസംഖ്യാശ്രയാണി തു || 67||
അതിധൃത്യാം സഹസ്രാണി ചതുർവിംശതിരേവ ച |
തഥാ ശതസഹസ്രാണി പഞ്ച വൃത്തശതദ്വയം || 68||
അഷ്ടാശീതിശ്ച വൃത്താനി വൃത്തജ്ഞൈഃ കഥിതാനി ച |
കൃതൗ ശതസഹസ്രാണി ദശ പ്രോക്താനി സംഖ്യയാ || 69||
ചത്വാരിംശത്തഥാ ചാഷ്ടൗ സഹസ്രാണി ശതാനി ച |
പഞ്ചഷട്സപ്തതിശ്ചൈവ വൃത്താനാം പരിമാണതഃ || 70||
തഥാ ശതസഹസ്രാണാം പ്രകൃതൗ വിംശതിർഭവേത് |
സപ്ത വൈ ഗദിതാസ്ത്വത്ര നവതിശ്ചൈവ സംഖ്യയാ || 71||
സഹസ്രാണി ശതം ചൈകം ദ്വിപഞ്ചാശത്തഥൈവ ച |
വൃത്താനി പരിമാണേന വൃത്തജ്ഞൈർഗദിതാനി തു || 72||
ചത്വാരിംശത്തഥൈകഞ്ച ലക്ഷാണാമഥ സംഖ്യയാ |
തഥാ ചേഹ സഹസ്രാണി നവതിശ്ചതുരുത്തരാ || 73||
ശതത്രയം സമാഖ്യാതം ഹ്യാകൃത്യാം ചതുരുത്തരം |
ജ്ഞേയാ ശതസഹസ്രാണാമശീതിസ്ത്ര്യധികാ ബുധൈഃ || 74||
അഷ്ടാശീതി സഹസ്രാണി വൃത്താനാം ഷട് ശതാനി ച |
അഷ്ടൗ ചൈവ തു വൃത്താനി വികൃത്യാം ഗദിതാനി തു || 75||
തഥാ ശതസഹസ്രാണി സപ്തഷഷ്ടിശ്ച സപ്തതിഃ |
സപ്ത ചൈവ സഹസ്രാണി ഷോഡശേ ദ്വേ ശതേ തഥാ || 76||
കോടിശ്ചൈവേഹ വൃത്താനി സങ്കൃതൗ കഥിതാനി വൈ |
കോടിത്രയഞ്ചാഭികൃത്യാം പഞ്ചത്രിംശദ്ഭിരന്വിതം || 77||
പഞ്ചാശദ്ഭിഃ സഹസ്രൈശ്ച ചതുർഭിരധികൈസ്തഥാ |
ചതുഷ്ടയം ശതാനാം ച ദ്വാത്രിംശദ്ഭിഃ സമന്വിതം || 78||
ഷട് കോടയസ്തഥോത്കൃത്യാം ലക്ഷാണാമേകസപ്തതിഃ |
ചതുഷ്ഷഷ്ടിശതാന്യഷ്ടൗ സഹസ്രാണ്യഷ്ട ചൈവ ഹി || 79||
ഉക്താദുത്കൃതിപര്യന്തവൃത്തസംഖ്യാം വിചക്ഷണഃ |
ഏതേന ച വികൽപേന വൃത്തേഷ്വേതേഷു നിർദിശേത് || 80||
സർവേഷാം ഛന്ദസാമേവം വൃത്താനി കഥിതാനി വൈ |
തിസ്രഃ കോടയോ ദശ തഥാ സഹസ്രാണാം ശതാനി തു || 81||
ചത്വാരിംശത്തഥാ ദ്വേ ച സഹസ്രാണി ദശൈവ തു |
സപ്തഭിഃ സഹിതാന്യേവ സപ്ത ചൈവ ശതാനി ച || 82||
ഷഡ്വിംശതിരിഹാന്യാനി വ്യാഖ്യാതാനി സമാസതഃ |
സമാനി ഗണനായുക്തിമാശ്രിത്യ കഥിതാനി വൈ || 83||
സർവേഷാം ഛന്ദസാമേവം ത്രികൈർവൃത്തം പ്രയോജയേത് |
ജ്ഞേയാശ്ചാഷ്ടൗ ത്രികാസ്തത്ര സഞ്ജ്ഞാഭിഃ സ്ഥാനമച്ഛരം || 84||
ത്രീണ്യക്ഷരാണി വിജ്ഞേയസ്ത്രികോഽംശഃ പരികൽപിതഃ |
ഗുരുലഘ്വക്ഷരകൃതഃ സർവവൃത്തേഷു നിത്യശഃ || 85||
ഗുരുപൂർവോ ഭകാരഃ സ്യാന്മകാരേ തു ഗുരുത്രയം |
ജകാരോ ഗുരുമധ്യസ്ഥഃ സകാരോഽന്ത്യഗുരുസ്തഥാ || 86||
ലഘുമധ്യസ്ഥിതോ രേഫസ്തകാരോഽന്ത്യലഘുഃ പരഃ |
ലഘുപൂർവോ യകാരസ്തു നകാരേ തു ലഘുത്രയം || 87||
ഏതേ ഹ്യഷ്ടൗ ത്രികാഃ പ്രാജ്ഞൈർവിജ്ഞേയാ ബ്രഹ്മസംഭവാഃ |
ലാഘവാർഥം പുനരമീ ഛന്ദോജ്ഞാനമവേക്ഷ്യ ച || 88||
ഏഭിർവിനിർഗതാശ്ചാന്യാ ജാതയോഽഥ സമാദയഃ |
അസ്വരാഃ സസ്വരാശ്ചൈവ പ്രോച്യന്തേ വൃത്തലക്ഷണൈഃ || 89||
ഗുർവേകം ഗിതി വിജ്ഞേയം തഥാ ലഘു ലിതി സ്മൃതം |
നിയതഃ പദവിച്ഛേദോ യതിരിത്യഭിധീയതേ || 90||
ഗുരു ദീർഘം പ്ലുതഞ്ചൈവ സംയോഗപരമേവ ച |
സാനുസ്വാരവിസർഗം ച തഥാന്ത്യഞ്ച ലഘു ക്വചിത് || 91||
ഗായത്ര്യാം ദ്വൗ ത്രികൗ ജ്ഞേയൗ ഉഷ്ണിക് ചൈകാധികാക്ഷരാ |
അനുഷ്ടുപ് ദ്വ്യധികാ ചൈവ ബൃഹത്യാം ച ത്രികാസ്ത്രയഃ || 92||
ഏകാക്ഷരാധികാ പങ്ക്തിസ്ത്രിഷ്ടുപ് ച ദ്വ്യധികാക്ഷരാ |
ചതുസ്ത്രികാ തു ജഗതീ സൈകാതിജഗതീ പുനഃ || 93||
ശക്വരീ ദ്വ്യധികാ പഞ്ചത്രികാ ജ്ഞേയാതിശക്വരീ |
ഏകാധികാക്ഷരാഷ്ടിശ്ച ദ്വ്യധികാത്യഷ്ടിരുച്യതേ || 94||
ഷട്ത്രികാസ്തു ധൃതിഃ പ്രോക്താ സൈകാ ചാതിധൃതിസ്തഥാ |
കൃതിശ്ച ദ്വ്യധികാ പ്രോക്താ പ്രകൃത്യാം സപ്ത വൈ ത്രികാഃ || 95||
ആകൃതിസ്ത്വധികൈകേന ദ്വ്യധികാ വികൃതിസ്തഥാ |
അഷ്ടത്രികാഃ സങ്കൃതൗ സ്യാത് സൈകാ ചാഭികൃതിഃ പുനഃ || 96||
ഉത്കൃതിർദ്വ്യധികാ ചൈവ വിജ്ഞേയാ ഗണമാനതഃ |
ഗുർവേകം ഗ ഇതി പ്രോക്തം ഗുരുണീ ഗാവിതി സ്മൃതൗ |
ലഘ്വേകം ല ഇതി ജ്ഞേയം ലഘുനീ ലാവിതി സ്മൃതൗ || 97||
സമ്പദ്വിരാമപാദാശ്ച ദൈവതസ്ഥാനമക്ഷരം |
വർണഃ സ്വരോ വിധിർവൃത്തമിതി ഛന്ദോഗതോ വിധിഃ || 98||
നൈവാതിരിക്തം ഹീനം വാ യത്ര സമ്പദ്യതേ ക്രമഃ |
വിധാനേ ച്ഛന്ദസാമേഷ സമ്പദിത്യഭിസഞ്ജ്ഞിതഃ || 99||
യത്രാർഥസ്യ സമാപ്തിഃ സ്യാത് സ വിരാമ ഇതി സ്മൃതഃ |
പാദശ്ച പദ്യതേർധാതോശ്ചതുർഭാഗ ഇതി സ്മൃതഃ || 100||
അഗ്ന്യാദിദൈവതം പ്രോക്തം സ്ഥാനം ദ്വിവിധമുച്യതേ |
ശരീരാശ്രയസംഭൂതം ദിഗാശ്രയമഥാപി ച || 101||
ശാരീരം മന്ത്രസംഭൂതം ഛന്ദോ ഗായത്രസഞ്ജ്ഞിതം |
ക്രുഷ്ടേ മധ്യം ദിനം പ്രോക്തം ത്രൈഷ്ടുഭം പരികീർത്യതേ || 102||
തൃതീയസവനഞ്ചാപി ശീർഷണ്യം ജാഗതം ഹി യത് |
ഹ്രസ്വം ദീർഘം പ്ലുതഞ്ചൈവ ത്രിവിധഞ്ചാക്ഷരം സ്മൃതം || 103||
ശ്വേതാദയസ്തഥാ വർണാ വിജ്ഞേയാശ്ഛന്ദസാമിഹ |
താരശ്ചൈവ ഹി മന്ദ്രശ്ച മധ്യമസ്ത്രിവിധഃ സ്വരഃ || 104||
ധ്രുവാവിധാനേ ചൈവാസ്യ സമ്പ്രവക്ഷ്യാമി ലക്ഷണം |
വിധിർഗണകൃതശ്ചൈവ തഥൈവാർഥകൃതോ ഭവേത് || 105||
ഛന്ദതോ യസ്യ പാദേ സ്യാദ്ധീനം വാഽധികമേവ വാ |
അക്ഷരം നിചൃദിതി പ്രോക്തം ഭൂരിക് ചേതി ദ്വിജോത്തമാഃ || 106||
അക്ഷരാഭ്യാം സദാ ദ്വാഭ്യാമധികം ഹീനമേവ വാ |
തച്ഛന്ദോ നാമതോ ജ്ഞേയം സ്വരാഡിതി വിരാഡപി || 107||
സർവേഷാമേവ വൃത്താനാം തജ്ജ്ഞൈർജ്ഞേയാ ഗണാസ്ത്രയഃ |
ദിവ്യോ ദിവ്യേതരശ്ചൈവ ദിവ്യമാനുഷ ഏവ ച || 108||
ഗായത്ര്യുഷ്ണിഗനുഷ്ടുപ് ച ബൃഹതീ പങ്ക്തിരേവ ച |
ത്രിഷ്ടുപ് ച ജഗതീ ചൈവ ദിവ്യോഽയം പ്രഥമോ ഗണഃ || 109||
തഥാതിജഗതീ ചൈവ ശക്വരീ ചാതിശക്വരീ |
അഷ്ടിരത്യഷ്ടിരപി ച ധൃതിശ്ചാതിധൃതിർഗണഃ || 110||
കൃതിശ്ച പ്രകൃതിശ്ചൈവ ഹ്യാകൃതിർവികൃതിസ്തഥാ |
സങ്കൃത്യഭികൃതീ ചൈവ ഉത്കൃതിർദിവ്യമാനുഷാ || 111||
ഏതേഷാം ഛന്ദസാം ഭൂയഃ പ്രസ്താരവിധിസംശ്രയം |
ലക്ഷണം സമ്പ്രവക്ഷ്യാമി നഷ്ടമുദ്ദിഷ്ടമേവ ച || 112||
പ്രസ്താരോഽക്ഷരനിർദിഷ്ടോ മാത്രോക്തശ്ച തഥൈവ ഹി |
ദ്വികൗ ഗ്ലാവിതി വർണോക്തൗ മിശ്രൗ ചേത്യപി മാത്രികൗ || 113||
ഗുരോരധസ്താദാദ്യസ്യ പ്രസ്താരേ ലഘു വിന്യസേത് |
അഗ്രതസ്തു സമാദേയാ ഗുരവഃ പൃഷ്ഠതസ്തഥാ || 114||
പ്രഥമം ഗുരുഭിർവർണൈർലഘുഭിസ്ത്വവസാനജം |
വൃത്തന്തു സർവഛന്ദസ്സു പ്രസ്താരവിധിരേവ തു || 115||
ഗുർവധസ്താല്ലഘും ന്യസ്യ തഥാ ദ്വിദ്വി യഥോദിതം |
ന്യസ്യേത് പ്രസ്താരമാർഗോഽയമക്ഷരോക്തസ്തു നിത്യശഃ || 116||
മാത്രാസംഖ്യാവിനിർദിഷ്ടോ ഗണോ മാത്രാവികൽപിതഃ |
മിശ്രൗ ഗ്ലാവിതി വിജ്ഞേയൗ പൃഥക് ലക്ഷ്യവിഭാഗതഃ || 117||
മാത്രാഗണോ ഗുരുശ്ചൈവ ലഘുനീ ചൈവ ലക്ഷിതേ |
ആര്യാണാം തു ചതുർമാത്രാപ്രസ്താരഃ പരികൽപിതഃ || 118||
ഗീതകപ്രഭൃതീനാന്തു പഞ്ചമാത്രോ ഗണഃ സ്മൃതഃ |
വൈതാലീയം പുരസ്കൃത്യ ഷണ്മാത്രാദ്യാസ്തഥൈവ ച || 119||
ത്ര്യക്ഷരാസ്തു ത്രികാ ജ്ഞേയാ ലഘുഗുർവക്ഷരാന്വിതാഃ |
മാത്രാഗണവിഭാഗസ്തു ഗുരുലഘ്വക്ഷരാശ്രയഃ || 120||
അന്ത്യാദ് ദ്വിഗുണിതാദ്രൂപാദ് ദ്വിദ്വിരേകം ഗുരോർഭവേത് |
ദ്വിഗുണാഞ്ച ലഘോഃ കൃത്വാ സംഖ്യാം പിണ്ഡേന യോജയേത് || 121||
ആദ്യം സർവഗുരു ജ്ഞേയം വൃത്തന്തു സമസഞ്ജ്ഞിതം |
കോശം തു സർവലഘ്വന്ത്യം മിശ്രരൂപാണി സർവതഃ || 122||
വൃത്താനാം തു സമാനാനാം സംഖ്യാം സംയോജ്യ താവതീം |
രാശ്യൂനാമർധവിഷമാം സമാസാദഭിനിർദിശേത് || 123||
ഏകാദികാം തഥാ സംഖ്യാം ഛന്ദസോ വിനിവേശ്യ തു |
യാവത് പൂർണന്തു പൂർവേണ പൂരയേദുത്തരം ഗണം || 124||
സമാനാം വിഷമാണാം ച സംഗുണയ്യ തഥാ സ്ഫുടം |
രാശ്യൂനാമഭിജാനീയാദ്വിഷമാണാം സമാസതഃ || 125||
ഏവം കൃത്വാ തു സർവേഷാം പരേഷാം പൂർവപൂരണം |
ക്രമാന്നൈധനമേകൈകം പ്രതിലോമം വിസർജയേത് || 126||
സർവേഷാം ഛന്ദസാമേവം ലഘ്വക്ഷരവിനിശ്ചയം |
ജാനീത സമവൃത്താനാം സംഖ്യാം സങ്ക്ഷേപതസ്തഥാ || 127||
വൃത്തസ്യ പരിമാണന്തു ഛിത്വാർധേന യഥാക്രമം |
ന്യസേല്ലഘു യഥാ സൈകമക്ഷരം ഗുരു ചാപ്യഥ || 128||
ഏവം വിന്യസ്യ വൃത്താനാം നഷ്ടോദ്ദിഷ്ടവിഭാഗതഃ |
ഗുരുലഘ്വക്ഷരാണീഹ സർവഛന്ദസ്സു ദർശയേത് || 129||
ഇതി ഛന്ദാംസി യാനീഹ മയോക്താനി ദ്വിജോത്തമാഃ |
വൃത്താന്യേതേഷു നാട്യേഽസ്മിൻ പ്രയോജ്യാനി നിബോധത || 130||
ഇതി ഭരതീയേ നാട്യശാസ്ത്രേ വാചികാഭിനയേ ഛന്ദോവിധാനം
നാമ ചതുർദശോഽധ്യായഃ |