നാട്യശാസ്ത്രം/അദ്ധ്യായം13

←നാട്യശാസ്ത്രം

നാട്യശാസ്ത്രം രചന:ഭരതമുനി അദ്ധ്യായം 13

നാട്യശാസ്ത്രം→

 
അഥ ത്രയോദശോഽധ്യായഃ
യേ തു പൂർവം മയാ പ്രോക്താസ്ത്രയോ വൈ നാട്യമണ്ഡപാഃ |
തേഷാം വിഭാഗം വിജ്ഞായ തതഃ കക്ഷ്യാം പ്രയോജയേത് || 1||
യേ നേപഥ്യഗൃഹദ്വാരേ മയാ പൂർവം പ്രകീർതിതേ |
തയോർഭാണ്ഡസ്യ വിന്യാസോ മധ്യേ കാര്യഃ പ്രയോക്തൃഭിഃ || 2||
കക്ഷ്യാവിഭാഗോ നിർദേശ്യോ രംഗപീഠപരിക്രമാത് |
പരിക്രമേണ രംഗസ്യ കക്ഷ്യാ ഹ്യന്യാ വിധീയതേ || 3||
കക്ഷ്യാവിഭാഗേ ജ്ഞേയാനി ഗൃഹാണി നഗരാണി ച |
ഉദ്യാനാരാമസരിതസ്ത്വാശ്രമാ അടവീ തഥാ || 4||
പൃഥിവീ സാഗരാശ്ചൈവ ത്രൈലോക്യം സചരാചരം |
വർഷാണി സപ്തദ്വീപാശ്ച പർവതാ വിവിധാസ്തഥാ || 5||
അലോകശ്ചൈവ ലോകശ്ച രസാതലമഥാപി ച |
ദൈത്യനാഗാലയാശ്ചൈവ ഗൃഹാണി ഭവനാനി ച || 6||
നഗരേ വാ വനേ വാപി വർഷേ വാ പർവതേഽപി വാ |
യത്ര വാർതാ പ്രവർതേത തത്ര കക്ഷ്യാം പ്രവർതയേത് || 7||
ബാഹ്യം വാ മധ്യമം വാപി തഥൈവാഭ്യന്തരം പുനഃ |
ദൂരം വാ സന്നികൃഷ്ടം വാ ദേശം തു പരികൽപയേത് || 8||
പൂർവപ്രവിഷ്ടാ യേ രംഗം ജ്ഞേയാസ്തേഽഭ്യന്തരാ ബുധൈഃ |
പശ്ചാത്പ്രവിഷ്ടാ വിജ്ഞേയാഃ കക്ഷ്യാഭാഗേ തു ബാഹ്യതഃ || 9||
തേഷാം തു ദർശനേച്ഛുര്യഃ പ്രവിശേദ്രംഗമണ്ഡപം |
ദക്ഷിണാഭിമുഖഃ സോഽഥ കുര്യാദാത്മനിവേദനം || 10||
യതോ മുഖം ഭവേദ്ഭാണ്ഡം ദ്വാരം നേപഥ്യകസ്യ ച |
സാ മന്തവ്യാ തു ദിക് പൂർവാ നാട്യയോഗേ ന നിത്യശഃ || 11||
നിഷ്ക്രാമേദ്യശ്ച തസ്മാദ്വൈ സ തേനൈവ തഥാ വ്രജേത് |
യതസ്തസ്യ കൃതം തേന പുരുഷേണ നിവേദനം || 12||
നിഷ്ക്രാന്തോഽർഥവശാച്ചാപി പ്രവിശേദ്യദി തദ്ഗൃഹം |
യതഃ പ്രാപ്തഃ സ പുരുഷസ്തേന മാർഗേണ നിഷ്ക്രമേത് || 13||
അഥവാർഥവശാച്ചാപി തേനൈവ സഹ ഗച്ഛതി |
തഥൈവ പ്രവിശേത് ഗേഹമേകാകീ സഹിതോഽപി വാ || 14||
തയോശ്ചാപി പ്രവിശതോഃ കക്ഷ്യാമന്യാം വിനിർദിശേത് |
പരിക്രമേണ രംഗസ്യ ത്വന്യാ കക്ഷ്യാ വിധീയതേ || 15||
സമൈശ്ച സഹിതോ ഗച്ഛേന്നീചൈശ്ച പരിവാഹിതഃ |
അഥ പ്രേക്ഷണികാശ്ചാപി വിജ്ഞേയാ ഹ്യഗ്രതോ ഗതൗ || 16||
സൈവ ഭൂമിസ്തു ബഹുഭിർവികൃഷ്ടാ സ്യാത്പരിക്രമൈഃ |
മധ്യാ വാ സന്നികൃഷ്ടാ വാ തേഷാമേവം വികൽപയേത് || 17||
നഗരേ വാ വനേ വാപി സാഗരേ പർവതേഽപി വാ |
ദിവ്യാനാം ഗമനം കാര്യം ദ്വീപേ വർഷേഷു വാ പുനഃ || 18||
ആകാശേന വിമാനേന മായയാപ്യഥ വാ പുനഃ |
വിവിധാഭിഃ ക്രിയാഭിർവാ നാനാർഥാഭിഃ പ്രയോഗതഃ || 19||
നാടകേ ച്ഛന്നവേഷാണാം ദിവ്യാനാം ഭൂമിസഞ്ചരഃ |
മാനുഷേ കാരണാദേഷാം യഥാ ഭവതി ദർശനം || 20||
ഭാരതേ ത്വഥ ഹൈമേ വാ ഹരിവർഷ ഇലാവൃതേ |
രമ്യേ കിമ്പുരുഷേ വാപി കുരുഷൂത്തരകേഷു വാ || 21||
ദിവ്യാനാം ഛന്ദഗമനം സർവവർഷേഷു കീർതിതം |
ഭാരതേ മാനുഷാണാഞ്ച ഗമനം സംവിധീയതേ || 22||
ഗച്ഛേദ്യദി വികൃഷ്ടസ്തു ദേശകാലവശാന്നരഃ |
അങ്കച്ഛേദേ തമന്യസ്മിൻ നിർദിശേദ്ധി പ്രവേശകേ || 23||
അഹ്നഃ പ്രമാണം ഗത്വാ തു കാര്യലാഭം വിനിർദിശേദ് |
തഥാലാഭേ തു കാര്യസ്യ അങ്കച്ഛേദോ വിധീയതേ || 24||
ക്ഷണോ മുഹൂർതോ യാനോ വാ ദിവസോ വാപി നാടകേ |
ഏകാങ്കേ സ വിധാതവ്യോ ബീജസ്യാർഥവശാനുഗഃ || 25||
അങ്കച്ഛേദേ തു നിർവൃത്തം മാസം വാ വർഷമേവ വാ |
നോർധ്വം വർഷാത്പ്രകർതവ്യം കാര്യമങ്കസമാശ്രയം || 26||
ഏവം തു ഭാരതേ വർഷേ കക്ഷ്യാ കാര്യാ പ്രയോഗതഃ |
മാനുഷാണാം ഗതിര്യാ തു ദിവ്യാനാന്തു നിബോധത || 27||
ഹിമവത്പൃഷ്ഠസംസ്ഥേ തു കൈലാസേ പർവതോത്തമേ |
യക്ഷാശ്ച ഗുഹ്യകാശ്ചൈവ ധനദാനുചരാശ്ച യേ || 28||
രക്ഷഃപിശാചഭൂതാശ്ച സർവേ ഹൈമവതാഃ സ്മൃതാഃ |
ഹേമകൂടേ ച ഗന്ധർവാ വിജ്ഞേയാഃ സാപ്സരോഗണാഃ || 29||
സർവേ നാഗാശ്ച നിഷധേ ശേഷവാസുകിതക്ഷകാഃ |
മഹാമേരൗ ത്രയസ്ത്രിംശദ് ജ്ഞേയാ ദേവഗണാ ബുധൈഃ || 30||
നീലേ തു വൈഡൂര്യമയേ സിദ്ധാ ബ്രഹ്മർഷയസ്തഥാ |
ദൈത്യാനാം ദാനവാനാഞ്ച ശ്വേതപർവത ഇഷ്യതേ || 31||
പിതരശ്ചാപി വിജ്ഞേയാ ശൃംഗവന്തം സമാശ്രിതാഃ |
ഇത്യേതേ പർവതാഃ ശ്രേഷ്ഠാ ദിവ്യാവാസാഃ പ്രകീർതിതാഃ || 32||
തേഷാം കക്ഷ്യാവിഭാഗശ്ച ജംബൂദ്വീപേ ഭവേദയം |
തേഷാം ന ചേഷ്ടിതം കാര്യം സ്വൈഃ സ്വൈഃ കർമപരാക്രമൈഃ || 33||
പരിച്ഛ\(ച്ഛേ\)ദവിശേഷസ്തു തേഷാം മാനുഷലോകവത് |
സർവേ ഭാവാശ്ച ദിവ്യാനാം കാര്യാ മാനുഷസംശ്രയാഃ || 34||
തേഷാന്ത്വനിമിഷത്വം യത്തന്ന കാര്യം പ്രയോക്തൃഭിഃ |
ഇഹ ഭാവാ രസാശ്ചൈവ ദൃഷ്ടാവേവ പ്രതിഷ്ഠിതാഃ || 35||
ദൃഷ്ട്യാ ഹി സൂചിതോ ഭാവഃ പുനരംഗൈർവിഭാവ്യതേ |
ഏവം കക്ഷ്യാവിഭാഗസ്തു മയാ പ്രോക്തോ ദ്വിജോത്തമാഃ || 36||
പുനശ്ചൈവ പ്രവക്ഷ്യാമി പ്രവൃത്തീനാന്തു ലക്ഷണം |
ചതുർവിധാ പ്രവൃത്തിശ്ച പ്രോക്താ നാട്യപ്രയോഗതഃ |
ആവന്തീ ദാക്ഷിണാത്യാ ച പാഞ്ചാലീ ചോഢ്രമാഗധീ || 37||
അത്രാഹ പ്രവൃത്തിരിതി കസ്മാത് \?\ ഉച്യതേ പൃഥിവ്യാം
നാനാദേശവേഷഭാഷാചാരവാർതാഃ പ്രഖ്യാപയതീതി വൃത്തിഃ |
പ്രവൃത്തിശ്ച നിവേദനേ | അത്രാഹ - യഥാ പൃഥിവ്യാം ബഹവോ
ദേശാഃ സന്തി , കഥമാസാം ചതുർവിധത്വം ഉപപന്നം,
സമാനലക്ഷണശ്ചാസാം പ്രയോഗ ഉച്യതേ \,\ സത്യമേതത് |
സമാനലക്ഷണ ആസാം പ്രയോഗഃ | കിന്തു
നാനാദേശവേഷഭാഷാചാരോ ലോക ഇതി കൃത്വാ ലോകാനുമതേന
വൃത്തിസംശ്രിതസ്യ നാട്യസ്യ വൃത്തീനാം മയാ
ചതുർവിധത്വമഭിഹിതം ഭാരതീ സാത്ത്വതീ കൈശിക്യാരഭടീ
ചേതി | വൃത്തിസംശ്രിതൈശ്ച പ്രയോഗൈരഭിഹിതാ ദേശാഃ | യതഃ
പ്രവൃത്തിചതുഷ്ടയമഭിനിർവൃത്തം പ്രയോഗശ്ചോത്പാദിതഃ | തത്ര
ദാക്ഷിണാത്യാസ്താവത് ബഹുനൃത്തഗീതവാദ്യാ കൈശികീപ്രായാഃ
ചതുരമധുരലലിതാംഗാഭിനയാശ്ച | തദ്യഥാ -
മഹേന്ദ്രോ മലയഃ സഹ്യോ മേകലഃ പാലമഞ്ജരഃ |
ഏതേഷു യേ ശ്രിതാ ദേശാഃ സ ജ്ഞേയോ ദക്ഷിണാപഥഃ || 38||
കോസലാഗ്ഗ്സ്തോശലാശ്ചൈവ കലിംഗാ യവനാ ഖസാഃ |
ദ്രവിഡാന്ധ്രമഹാരാഷ്ട്രാ വൈഷ്ണാ വൈ വാനവാസജാഃ || 39||
ദക്ഷിണസ്യ സമുദ്രസ്യ തഥാ വിന്ധ്യസ്യ ചാന്തരേ |
യേ ദേശാസ്തേഷു യുഞ്ജീത ദാക്ഷിണാത്യാം തു നിത്യശഃ || 40||
ആവന്തികാ വൈദിശികാഃ സൗരാഷ്ട്രാ മാലവാസ്തഥാ |
സൈന്ധവാസ്ത്വഥ സൗവീരാ ആവർതാഃ സാർബുദേയകാഃ || 41||
ദാശാർണാസ്ത്രൈപുരാശ്ചൈവ തഥാ വൈ മാർതികാവതാഃ |
കുർവന്ത്യാവന്തികീമേതേ പ്രവൃത്തിം നിത്യമേവ തു || 42||
സാത്ത്വതീം കൈശികീം ചൈവ വൃത്തിമേഷാം സമാശ്രിതാ |
ഭവേത് പ്ര്യോഗോ നാട്യേഽത്ര സ തു കാര്യഃ പ്രയോക്തൃഭിഃ || 43||
അംഗാ വംഗാഃ കലിംഗാശ്ച വത്സാശ്ചൈവോഢ്രമാഗധാഃ |
പൗണ്ഡ്രാ നേപാലകാശ്ചൈവ അന്തർഗിരിബഹിർഗിരാഃ || 44||
തഥാ പ്ലവംഗമാ ജ്ഞേയാ മലദാ മല്ലവർതകാഃ |
ബ്രഹ്മോത്തരപ്രഭൃതയോ ഭാർഗവാ മാർഗവാസ്തഥാ || 45||
പ്രാജ്യോതിഷാഃ പുലിന്ദാശ്ച വൈദേഹാസ്താമ്രലിപ്തകാഃ |
പ്രാംഗാഃ പ്രാവൃതയശ്ചൈവ യുഞ്ജന്തീഹോഢ്രമാഗധീം || 46||
അന്യേഽപി ദേശാഃ പ്രാച്യാം യേ പുരാണേ സമ്പ്രകീർതിതാഃ |
തേഷു പ്രയുജ്യതേ ഹ്യേഷാ പ്രവൃത്തിശ്ചോഢ്രമാഗധീ || 47||
പാഞ്ചാലാ സൗരസേനാശ്ച കാശ്മീരാ ഹസ്തിനാപുരാഃ |
ബാഹ്ലീകാ ശല്യകാശ്ചൈവ മദ്രകൗശീനരാസ്തഥാ || 48||
ഹിമവത്സംശ്രിതാ യേ തു ഗംഗായാശ്ചോത്തരാം ദിശം |
യേ ശ്രിതാ വൈ ജനപദാസ്തേഷു പാഞ്ചാലമധ്യമാഃ || 49||
പാഞ്ചാലമധ്യമായാം തു സാത്ത്വത്യാരഭടീ സ്മൃതാ |
പ്രയോഗസ്ത്വൽപഗീതാർഥ ആവിദ്ധഗതിവിക്രമഃ || 50||
ദ്വിധാ ക്രിയാ ഭവത്യാസാം രംഗപീഠപരിക്രമേ |
പ്രദക്ഷിണപ്രദേശാ ച തഥാ ചാപ്യപ്രദക്ഷിണാ || 51||
ആവന്തീ ദാക്ഷിണാത്യാ ച പ്രദക്ഷിണപരിക്രമേ |
അപസവ്യപ്രദേശാസ്തു പാഞ്ചാലീ ചോഢ്രമാഗധീ || 52||
ആവന്ത്യാം ദാക്ഷിണാത്യായാം പാർശ്വദ്വാരമഥോത്തരം |
പാഞ്ചാല്യാമോഢ്രമാഗധ്യാം യോജ്യം ദ്വാരം തു ദക്ഷിണം || 53||
ഏകീഭൂതാഃ പുനശ്ചൈതാഃ പ്രയോക്തവ്യാഃ പ്രയോക്തൃഭിഃ |
പാർഷദം ദേശകാലൗ വാപ്യർഥയുക്തിമവേക്ഷ്യ ച || 54||
യേഷു ദേശേഷു യാ കാര്യാ പ്രവൃത്തിഃ പരികീർതിതാ |
തദ്വൃത്തികാനി രൂപാണി തേഷു തജ്ജ്ഞഃ പ്രയോജയേത് || 55||
ഏകീഭൂതാഃ പുനസ്ത്വേതാ നാടകാദൗ ഭവന്തി ഹി |
അവേക്ഷ്യ വൃത്തിബാഹുല്യം തത്തത്കർമ സമാചരേത് || 56||
സാർഥേ ബാഹുല്യമേകസ്യ ശേഷാണാമഥ ബുദ്ധിമാൻ |
യേഷാമന്യസ്യ ബാഹുല്യം പ്രവൃത്തിം പൂരയേത്തദാ || 57||
പ്രയോഗോ ദ്വിവിധശ്ചൈവ വിജ്ഞേയോ നാടകാശ്രയഃ |
സുകുമാരസ്തഥാവിദ്ധോ നാട്യയുക്തിസമാശ്രയഃ || 58||
യത്ത്വാവിദ്ധാംഗഹാരന്തു ച്ഛേദ്യഭേദ്യാഹവാത്മകം |
മായേന്ദ്രജാലബഹുലം പുസ്തനേപഥ്യസംയുതം || 59||
പുരുഷൈർബഹുഭിര്യുക്തമൽപസ്ത്രീകം തഥൈവ ച |
സാത്ത്വത്യാരഭടീയുക്തം നാട്യമാവിദ്ധസഞ്ജ്ഞിതം || 60||
ഡിമഃ സമവകാരശ്ച വ്യായോഗേഹാമൃഗൗ തഥാ |
ഏതാന്യാവിദ്ധസഞ്ജ്ഞാനി വിജ്ഞേയാനി പ്രയോക്തൃഭിഃ || 61||
ഏഷാം പ്രയോഗഃ കർതവ്യോ ദൈത്യദാനവരാക്ഷസൈഃ |
ഉദ്ധതാ യേ ച പുരുഷാഃ ശൗര്യവീര്യബലാന്വിതാഃ || 62||
നാടകം സപ്രകരണം ഭാണോ വീഥ്യങ്കനാടികേ |
സുകുമാരപ്രയോഗാണി മാനുഷേഷ്വാശ്രിതാസ്തു യേ || 63||
അഥ ബാഹ്യപ്രയോഗേഷു പ്രേക്ഷാഗൃഹവിവർജിതേ |
വിദിക്ഷ്വപി ഭവേദ്രംഗഃ കദാചിദ് ഭർതുരാജ്ഞയാ || 64||
പൃഷ്ഠ കുതപം നാട്യേ യുക്താ യതോ മുഖം ഭരതാഃ |
സാ പൂർവാ മന്തവ്യാ പ്രയോഗകാലേ തു നാട്യജ്ഞൈഃ || 65||
ദ്വാരാണി ഷട് ചൈവ ഭവന്തി ചാസ്യ
രംഗസ്യ ദിഗ്ഭാഗവിനിശ്ചിതാനി |
നാട്യപ്രയോഗേണ ഖലു പ്രവേശേ
പ്രാച്യാം പ്രതീച്യാം ച ദിശി പ്രവേശഃ || 66||
വിധാനമുത്ക്രമ്യ യഥാ ച രംഗേ
വിനാ പ്രമാണാദ്വിദിശഃ പ്രയോഗേ |
ദ്വാരന്തു യസ്മാത്സമൃദംഗഭാണ്ഡം
പ്രാചീം ദിശം താം മനസാഽധ്യവസ്യേത് || 67||
വയോഽനുരൂപഃ പ്രഥമന്തു വേശോ വേശോഽനുരൂപശ്ച ഗതിപ്രചാരഃ |
ഗതിപ്രചാരാനുഗതശ്ച പാഠ്യം
പാഠ്യാനുരൂപാഭിനയശ്ച കാര്യഃ || 68||
ധർമീ യാ ദ്വിവിധാ പ്രോക്താ മയാ പൂർവം ദ്വിജോത്തമാഃ |
ലൗകികീ നാട്യധർമീ ച തയോർവക്ഷ്യാമി ലക്ഷണം || 69||
സ്വഭാവഭാവോപഗതം ശുദ്ധം ത്വവികൃതം തഥാ |
ലോകവാർതാക്രിയോപേതമംഗലീലാവിവർജിതം || 70||
സ്വഭാവാഭിനയോപേതം നാനാസ്ത്രീപുരുഷാശ്രയം |
യദീദൃശം ഭവേന്നാട്യം ലോകധർമീ തു സാ സ്മൃതാ || 71||
അതിവാക്യക്രിയോപേതമതിസത്ത്വാതിഭാവകം |
ലീലാംഗഹാരാഭിനയം നാട്യലക്ഷണലക്ഷിതം || 72||
സ്വരാലങ്കാരസംയുക്തമസ്വസ്ഥപുരുഷാശ്രയം |
യദീദൃശം ഭവേന്നാട്യം നാട്യധർമീ തു സാ സ്മൃതാ || 73||
ലോകപ്രസിദ്ധം ദ്രവ്യന്തു യദാ നാട്യേ പ്രയുജ്യതേ |
മൂർതിമത് സാഭിലാഷഞ്ച നാട്യധർമീ തു സാ സ്മൃതാ || 74||
ആസന്നോക്തന്തു യദ്വാക്യം ന ശൃണ്വന്തി പരസ്പരം |
അനുക്തം ശ്രൂയതേ വാക്യം നാട്യധർമീ തു സാ സ്മൃതാ || 75||
ശൈലയാനവിമാനാനി ചർമവർമായുധധ്വജാഃ |
മൂർതിമന്തഃ പ്രയുജ്യന്തേ നാട്യധർമീ തു സാ സ്മൃതാ || 76||
യ ഏകാം ഭൂമികാം കൃത്വാ കുർവീതൈകാന്തരേഽപരാം |
കൗശല്യാദേകകത്വാദ്വാ നാട്യധർമീ തു സാ സ്മൃതാ || 77||
യാ ഗമ്യാ പ്രമദാ ഭൂത്വാ ഗമ്യാ ഭൂമിഷു യുജ്യതേ |
ഗമ്യാ ഭൂമിഷ്വഗമ്യാ ച നാട്യധർമീ തു സാ സ്മൃതാ || 78||
ലലിതൈരംഗവിന്യാസൈസ്തഥോത്ക്ഷിപ്തപദക്രമൈഃ |
നൃത്യതേ ഗമ്യതേ യച്ച നാട്യധർമീ തു സാ സ്മൃതാ || 79||
യോഽയം സ്വഭാവോ ലോകസ്യ സുഖദുഃഖക്രിയാത്മകഃ |
സോഽംഗാഭിനയസംയുക്തോ നാട്യധർമീ തു സാ സ്മൃതാ || 80||
യശ്ചേതിഹാസവേദാർഥോ ബ്രഹ്മണാ സമുദാഹൃതഃ |
ദിവ്യമാനുഷരത്യർഥം നാട്യധർമീ തു സാ സ്മൃതാ || 81||
യശ്ച കക്ഷ്യാവിഭാഗോഽയം നാനാവിധിസമാശ്രിതഃ |
രംഗപീഠഗതഃ പ്രോക്തോ നാട്യധർമീ തു സാ ഭവേത് || 82||
നാട്യധർമീപ്രവൃത്തം ഹി സദാ നാട്യം പ്രയോജയേത് |
ന ഹ്യംഗാഭിനയാത്കിഞ്ചിദൃതേ രാഗ പ്രവർതതേ || 83||
സർവസ്യ സഹജോ ഭാവഃ സർവോ ഹ്യഭിനയോഽർഥതഃ |
അംഗാലങ്കാരചേഷ്ടാഭിർനാട്യധർമീ പ്രകീർതിതാ || 84||
ഏവം കക്ഷ്യാവിഭാഗസ്തു ധർമീ യുക്തയ ഏവ ച |
വിജ്ഞേയാ നാട്യതത്ത്വജ്ഞൈഃ പ്രയോക്തവ്യാശ്ച തത്ത്വതഃ || 85||
ഉക്തോ മയേഹാഭിനയോ യഥാവത് ശാഖാകൃതോ യശ്ച കൃതോഽംഗഹാരൈഃ |
പുനശ്ച വാക്യാഭിനയം യഥാവദ്വക്ഷ്യേ സ്വരവ്യഞ്ജനവർണയുക്തം || 86||
ഇതി ഭരതീയേ നാട്യശാസ്ത്രേ കരയുക്തിധർമീവ്യഞ്ജകോ നാമ
ത്രയോദശോഽധ്യായഃ |