നാട്യശാസ്ത്രം/അദ്ധ്യായം12

←നാട്യശാസ്ത്രം

നാട്യശാസ്ത്രം രചന:ഭരതമുനി അദ്ധ്യായം 12

നാട്യശാസ്ത്രം→

 
അഥ ദ്വാദശോഽധ്യായഃ ഗതിപ്രചാര

ഏവം വ്യായാമസംയോഗേ കാര്യം മണ്ഡലകൽപനം |
അതഃ പരം പ്രവക്ഷ്യാമി ഗതീസ്തു പ്രകൃതിസ്ഥിതാഃ || 1||
തത്രോപവഹനം കൃത്വാ ഭാണ്ഡവാദ്യപുരസ്കൃതം |
യഥാമാർഗരസോപേതം പ്രകൃതീനാം പ്രവേശനേ || 2||
ധ്രുവായാം സമ്പ്രയുക്തായാം പടേ ചൈവാപകർഷിതേ |
കാര്യഃ പ്രവേശഃ പാത്രാണാം നാനാർഥരസസംഭവഃ || 3||
സ്ഥാനം തു വൈഷ്ണവം കൃത്വാ ഹ്യുത്തമേ മധ്യമേ തഥാ |
സമുന്നതം സമം ചൈവ ചതുരസ്രമുരസ്തഥാ || 4||
ബാഹുശീർഷേ പ്രസന്നേ ച നാത്യുത്ക്ഷിപ്തേ ച കാരയേത് |
ഗ്രീവാപ്രദേശഃ കർതവ്യോ മയൂരാഞ്ചിതമസ്തകഃ || 5||
കർണാദഷ്ടാംഗുലസ്ഥേ ച ബാഹുശീർഷേ പ്രയോജയേത് |
ഉരസശ്ചാപി ചിബുകം ചതുരംഗുലസംസ്ഥിതം || 6||
ഹസ്തൗ തഥൈവ കർതവ്യൗ കടീനാഭിതടസ്ഥിതൗ |
ദക്ഷിണോ നാഭിസംസ്ഥസ്തു വാമഃ കടിതടസ്ഥിതഃ || 7||
പാദയോരന്തരം കാര്യം ദ്വൗ താലാവർധമേവ ച |
പാദോത്ക്ഷേപസ്തു കർതവ്യഃ സ്വപ്രമാണവിനിർമിതഃ || 8||
ചതുസ്താലോ ദ്വിതാലശ്ചാപ്യേകതാലസ്തഥൈവ ച |
ചതുസ്താലസ്തു ദേവാനാം പാർഥിവാനാം തഥൈവ ച || 9||
ദ്വിതാലശ്ചൈവ മധ്യാനാം താലഃ സ്ത്രീനീചലിംഗിനാം |
ചതുഷ്കലോഽഥ ദ്വികലസ്തഥാ ഹ്യേകകലഃ സ്മൃതഃ || 10||
ചതുഷ്കലോ ഹ്യുത്തമാനാം മധ്യാനാം ദ്വികലോ ഭവേത് |
തഥാ ചൈകകലഃ പാദോ നീചാനാം സമ്പ്രകീർതിതഃ || 11||
സ്ഥിതം മധ്യം ദ്രുതം ചൈവ സമവേക്ഷ്യ ലയത്രയം |
യഥാപ്രകൃതിനാട്യജ്ഞോ ഗതിമേവം പ്രയോജയേത് || 12||
ധൈര്യോപപന്നാ ഗതിരുത്തമാനാം മധ്യാ ഗതിർമധ്യമസമ്മതാനാം |
ദ്രുതാ ഗതിശ്ച പ്രചുരാധമാനാം ലയത്രയം സത്ത്വവശേന യോജ്യം || 13||
ഏഷ ഏവ തു വിജ്ഞേയഃ കലാതാലലയേ വിധിഃ |
പുനർഗതിപ്രചാരസ്യ പ്രയോഗം ശ്രുണുതാനഘാഃ || 14||
സ്വഭാവാത്തൂത്തമഗതൗ കാര്യം ജാനുകടീസമം |
യുദ്ധചാരീപ്രയോഗേഷു ജാനുസ്തനസമം ന്യസേത് || 15||
പാർശ്വക്രാന്തൈഃ സലലിതൈഃ പാദൈർവാദ്യാന്വിതൈരഥ |
രംഗകോണോന്മുഖം ഗച്ഛേത് സമ്യക് പഞ്ചപദാനി ച || 16||
വാമവേധം തതഃ കുര്യാദ്വിക്ഷേപം ദക്ഷിണേന തു |
പരിവൃത്യ ദ്വിതീയം തു ഗച്ഛേത് കോണം തതഃ പരം || 17||
തത്രാപി വാമവേധസ്തു വിക്ഷേപോ ദക്ഷിണേന ച |
തതോ ഭാണ്ഡോന്മുഖോ ഗച്ഛേത് താന്യേവ തു പദാനി ച || 18||
ഏവം ഗതാഗതൈഃ കൃത്വാ പദാനാമിഹ വിംശതിം |
വാമവേധം തതഃ കുര്യാത് വിക്ഷേപം ദക്ഷിണസ്യ ച || 19||
രംഗേ വികൃഷ്ടേ ഭരതേന കാര്യോ ഗതാഗതൈഃ പാദഗതിപ്രചാരഃ |
ത്ര്യശ്രസ്ത്രികോണേ ചതുരസ്രരംഗേ ഗതിപ്രചാരശ്ചതുരസ്ര ഏവ || 20||
യഃ സമൈഃ സംഹിതോ ഗച്ഛേത്തത്ര കാര്യോ ലയാശ്രയഃ |
ചതുഷ്കലോഽഥ ദ്വികലസ്തഥൈവൈകകലഃ പുനഃ || 21||
അഥ മധ്യമനീചൈസ്തു ഗച്ഛേദ്യഃ പരിവാരിതഃ |
ചതുഷ്കലമഥാർധം ച തഥാ ചൈകകലം പുനഃ || 22||
ദൈത്യദാനവയക്ഷാണാം നൃപപന്നഗരക്ഷസാം |
ചതുസ്താലപ്രമാണേന കർതവ്യാഥ ഗതിർബുധൈഃ || 23||
ദിവൗകസാം തു സർവേഷാം മധ്യമാ ഗതിരിഷ്യതേ |
തത്രാപി ചോദ്ധതാ യേ തു തേഷാം ദേവൈഃ സമാ ഗതിഃ || 24||
ഋഷയ ഊചുഃ \-
യദാ മനുഷ്യാ രാജാനസ്തേഷാം ദേവഗതിഃ കഥം |
അത്രോച്യതേ കഥം നൈഷാ ഗതീ രാജ്ഞാം ഭവിഷ്യതി || 25||
ഇഹ പ്രകൃതയോ ദിവ്യാ ദിവ്യമാനുഷ്യ ഏവ ച |
മാനുഷ്യ ഇതി വിജ്ഞേയാ നാട്യനൃത്തക്രിയാം പ്രതി || 26||
ദേവാനാം പ്രകൃതിർദിവ്യാ രാജ്ഞാം വൈ ദിവ്യമാനുഷീ |
യാ ത്വന്യാ ലോകവിദിതാ മാനുഷീ സാ പ്രകീർതിതാ || 27||
ദേവാംശജാസ്തു രാജാനോ വേദാധ്യാത്മസു കീർതിതാഃ |
ഏവം ദേവാനുകരണേ ദോഷോ ഹ്യത്ര ന വിദ്യതേ || 28||
അയം വിധിസ്തു കർതവ്യഃ സ്വച്ഛന്ദഗമനം പ്രതി |
സംഭ്രമോത്പാതരോഷേഷു പ്രമാണം ന വിധീയതേ || 29||
സർവാസാം പ്രകൃതീനാം തു അവസ്ഥാന്തരസംശ്രയാ |
ഉത്തമാധമമധ്യാനാം ഗതിഃ കാര്യാ പ്രയോക്തൃഭിഃ || 30||
ചതുരർധകലം വാ സ്യാത് തദർധകലമേവ ച |
അവസ്ഥാന്തരമാസാദ്യ കുര്യാദ് ഗതിവിചേഷ്ടിതം || 31||
ജ്യേഷ്ഠേ ചതുഷ്കലം ഹ്യത്ര മധ്യമേ ദ്വികലം ഭവേത് |
ദ്വികലാ ചോത്തമേ യത്ര മധ്യേ ത്വേകകലാ ഭവേത് || 32||
കലികം മധ്യമേ യത്ര നീചേഷ്വർധകലം ഭവേത് |
ഏവമർധാർധഹീനം തു ജഡാനാം സമ്പ്രയോജയേത് || 33||
ജ്വരാർതേ ച ക്ഷുധാർതേ ച തപഃശ്രാന്തേ ഭയാന്വിതേ |
വിസ്മിതേ ചാവഹിത്ഥേ ച തഥൗത്സുക്യസമന്വിതേ || 34||
ശൃംഗാരേ ചൈവ ശോകേ ച സ്വച്ഛന്ദഗമനേ തഥാ |
ഗതിഃ സ്ഥിതലയാ കാര്യാധികലാന്തരപാതിതാ || 35||
പുനശ്ചിന്താന്വിതേ ചൈവ ഗതിഃ കാര്യാ ചതുഷ്കലാ |
അസ്വസ്ഥകാമിതേ ചൈവ ഭയേ വിത്രാസിതേ തഥാ || 36||
ആവേഗേ ചൈവ ഹർഷേ ച കാര്യേ യച്ച ത്വരാന്വിതം |
അനിഷ്ടശ്രവണേ ചൈവ ക്ഷേപേ ചാദ്ഭുതദർശനേ || 37||
അപി ചാത്യായികേ കാര്യേ ദുഃഖിതേ ശത്രുമാർഗണേ |
അപരാദ്ധാനുസരണേ ശ്വാപദാനുഗതൗ തഥാ || 38||
ഏതേഷ്വേവം ഗതിം പ്രാജ്ഞോ വികലാം സമ്പ്രയോജയേത് |
ഉത്തമാനാം ഗതിര്യാ തു ന താം മധ്യേഷു യോജയേത് || 39||
യാ ഗതിർമധ്യമാനാം തു ന താം നീചേഷു യോജയേത് |
ഗതിഃ ശൃംഗാരിണീ കാര്യാ സ്വസ്ഥകാമിതസംഭവാ || 40||
ദൂതീദർശിതമാർഗസ്തു പ്രവിശേദ്രംഗമണ്ഡലം |
സൂചയാ ചാപ്യഭിനയം കുര്യാദർഥസമാശ്രയം || 41||
ഹൃദ്യൈർഗന്ധൈസ്തഥാ വസ്ത്രൈരലങ്കാരൈശ്ച ഭൂഷിതഃ |
നാനാപുഷ്പസുഗന്ധാഭിർമാലാഭിഃ സമലങ്കൃതഃ || 42||
ഗച്ഛേത് സലലിതൈഃ പാദൈരതിക്രാന്തസ്ഥിതൈസ്തഥാ |
തഥാ സൗഷ്ഠവസംയുക്തൈർലയതാലവശാനുഗൈഃ || 43||
പാദയോരനുഗൗ ഹസ്തൗ നിത്യം കാര്യൗ പ്രയോക്തൃഭിഃ |
ഉത്ക്ഷിപ്യ ഹസ്തം പാതേന പാദയോശ്ച വിപര്യയാത് || 44||
പ്രച്ഛന്നകാമിതേ ചൈവ ഗതിം ഭൂയോ നിബോധത |
വിസർജിതജനഃ സ്രസ്തസ്തഥാ ദൂതീസഹായവാൻ || 45||
നിർവാണദീപോ നാത്യർഥം ഭൂഷണൈശ്ച വിഭൂഷിതഃ |
വേലാസദൃശവസ്ത്രശ്ച സഹ ദൂത്യാ ശനൈസ്തഥാ || 46||
വ്രജേത് പ്രച്ഛന്നകാമസ്തു പാദൈർനിശ്ശബ്ദമന്ദഗൈഃ |
ശബ്ദശങ്ക്യുത്സുകശ്ച സ്യാദവലോകനതത്പരഃ || 47||
വേപമാനശരീരശ്ച ശങ്കിതഃ പ്രസ്ഖലൻ മുഹുഃ |
രസേ രൗദ്രേ തു വക്ഷ്യാമി ദൈത്യരക്ഷോഗണാൻ പ്രതി || 48||
ഏക ഏവ രസസ്തേഷാം സ്ഥായീ രൗദ്രോ ദ്വിജോത്തമാഃ |
നേപഥ്യരൗദ്രോ വിജ്ഞേയസ്ത്വംഗരൗദ്രസ്തഥൈവ ച || 49||
തഥാ സ്വഭാവജശ്ചൈവ ത്രിധാ രൗദ്രഃ പ്രകൽപിതഃ |
രുധിരക്ലിന്നദേഹോ യോ രുധിരാർദ്രമുഖസ്തഥാ || 50||
തഥാ പിശിതഹസ്തശ്ച രൗദ്രോ നേപഥ്യജസ്തു സഃ |
ബഹുബാഹുർബഹുമുഖോ നാനാപ്രഹരണാകുലഃ || 51||
സ്ഥൂലകായസ്തഥാ പ്രാംശുരംഗരൗദ്രഃ പ്രകീർതിതഃ |
രക്താക്ഷഃ പിംഗകേശശ്ച അസിതോ വികൃതസ്വരഃ || 52||
രൂക്ഷോ നിർഭർത്സനപരോ രൗദ്രഃ സോഽയം സ്വഭാവജഃ |
ചതുസ്താലാന്തരോത്ക്ഷിപ്തൈഃ പാദൈസ്ത്വന്തരപാതിതൈഃ || 53||
ഗതിരേവം പ്രകർതവ്യാ തേഷാം യേ ചാപി തദ്വിധാഃ |
അഹൃദ്യാ തു മഹീ യത്ര ശ്മശാനരണകശ്മലാ || 54||
ഗതിം തത്ര പ്രയുഞ്ജീത ബീഭത്സാഭിനയം പ്രതി |
ക്വചിദാസന്നപതിതൈഃ വികൃഷ്ടപതിതൈഃ ക്വചിത് || 55||
ഏലകാക്രീഡിതൈഃ പാദൈരുപര്യുപരി പാതിതൈഃ |
തേഷാമേവാനുഗൈർഹസ്തൈർബീഭത്സേ ഗതിരിഷ്യതേ || 56||
അഥ വീരേ ച കർത്തവ്യാ പാദവിക്ഷേപസംയുതാ |
ദ്രുതപ്രചാരാധിഷ്ഠാനാ നാനാചാരീസമാകുലാ || 57||
പാർശ്വക്രാന്തൈദ്രുതാവിദ്ധൈഃ സൂചീവിദ്ധൈസ്തഥൈവ ച |
കലാകാലഗതൈഃ പാദൈരാവേഗേ യോജയേത് ഗതിം || 58||
ഉത്തമാനാമയം പ്രായഃ പ്രോക്തോ ഗതിപരിക്രമഃ |
മധ്യാനാമധമാനാം ച ഗതിം വക്ഷ്യാമ്യഹം പുനഃ || 59||
വിസ്മയേ ചൈവ ഹർഷേ ച വിക്ഷിപ്തപദവിക്രമാൻ |
ആസാദ്യ തു രസം ഹാസ്യമേതച്ചാന്യം ച യോജയേത് || 60||
പുനശ്ച കരുണേ കാര്യാ ഗതിഃ സ്ഥിരപദൈരഥ |
ബാഷ്പാംബുരുദ്ധനയനഃ സന്നഗാത്രസ്തഥൈവ ച || 61||
ഉത്ക്ഷിപ്തപാതിതകരസ്തഥാ സസ്വനരോദനഃ |
ഗച്ഛേത്തഥാധ്യധികയാ പ്രത്യഗ്രാപ്രിയസംശ്രയേ || 62||
ഏഷാ സ്ത്രീണാം പ്രയോക്തവ്യാ നീചസത്ത്വേ തഥൈവ ച |
ഉത്തമാനാം തു കർതവ്യാ സധൈര്യാ ബാഷ്പസംഗതാ || 63||
നിഃശ്വാസൈരായതോത്സൃഷ്ടൈസ്തഥൈവോർധ്വനിരീക്ഷിതൈഃ |
ന തത്ര സൗഷ്ഠവം കാര്യം ന പ്രമാണം തഥാവിധം || 64||
മധ്യാനാമപി സത്ത്വജ്ഞാ ഗതിര്യോജ്യാ വിധാനതഃ |
ഉരഃപാതഹതോത്സാഹഃ ശോകവ്യാകുലചേതനഃ || 65||
നാത്യുത്ക്ഷിപ്തൈഃ പദൈർഗച്ഛേത് ഇഷ്ടബന്ധുനിപാതനേ |
ഗാഢപ്രഹാരേ കാര്യാ ച ശിഥിലാംഗഭുജാശ്രയാ || 66||
വിഘൂണിതശരീരാ ച ഗതിശ്ചൂർണപദൈരഥ |
ശീതേന ചാഭിഭൂതസ്യ വർഷേണാഭിദ്രുതസ്യ ച || 67||
ഗതിഃ പ്രയോക്തൃഭിഃ കാര്യാ സ്ത്രീനീചപ്രകൃതാവഥ |
പിണ്ഡീകൃത്യ തു ഗാത്രാണി തേഷാം ചൈവ പ്രകമ്പനം || 68||
കരൗ വക്ഷസി നിക്ഷിപ്യ കുബ്ജീഭൂതസ്തഥൈവ ച |
ദന്തോഷ്ഠസ്ഫുരണം ചൈവ ചിബുകസ്യ പ്രകമ്പനം || 69||
കാര്യം ശനൈശ്ച കർതവ്യം ശീതാഭിനയനേ ഗതൗ |
തഥാ ഭയാനകേ ചൈവ ഗതിഃ കാര്യാ വിചക്ഷണൈഃ || 70||
സ്ത്രീണാം കാപുരുഷാണാം ച യേ ചാന്യേ സത്ത്വവർജിതാഃ |
വിസ്ഫാരിതേ ചലേ നേത്രേ വിധുതം ച ശിരസ്തഥാ || 71||
ഭയസംയുക്തയാ ദൃഷ്ട്യാ പാർശ്വയോശ്ച വിലോകനൈഃ |
ദ്രുതൈശ്ചൂർണപദൈശ്ചൈവ ബദ്ധ്വാ ഹസ്തം കപോതകം || 72||
പ്രവേപിതശരീരശ്ച ശുഷ്കോഷ്ഠസ്സ്ഖലിതം വ്രജേത് |
ഏഷാനുകരണേ കാര്യാ തർജനേ ത്രാസനേ തഥാ || 73||
സത്ത്വം ച വികൃതം ദൃഷ്ട്വാ ശ്രുത്വാ ച വികൃതം സ്വരം |
ഏഷാ സ്ത്രീണാം പ്രകർത്തവ്യാ നൃണാം ചാക്ഷിപ്തവിക്രമാ || 74||
ക്വചിദാസന്നപതിതൈർവികൃഷ്ടപതിതൈഃ ക്വചിത് |
ഏലകാക്രീഡിതൈഃ പാദൈരുപര്യുപരി പാതിതൈഃ || 75||
ഏഷാമേവാനുഗൈർഹസ്തൈർഗതിം ഭീതേഷു യോജയേത് |
വണിജാം സചിവാനാം ച ഗതിഃ കാര്യാ സ്വഭാവജാ || 76||
കൃത്വാ നാഭിതടേ ഹസ്തമുത്താനഖടകാമുഖം |
ആദ്യം ചാരാലമുത്താനം കുര്യാത്പാർശ്വം സ്തനാന്തരേ || 77||
ന നിഷണ്ണം ന ച സ്തബ്ധം ന ചാപി പരിവാഹിതം |
കൃത്വാ ഗാത്രം തഥാ ഗച്ഛേത്തേന ചൈവ ക്രമേണ തു || 78||
അതിക്രാന്തൈർപദൈർവിപ്രാ ദ്വിതാലാന്തരഗാമിഭിഃ |
യതീനാം ശ്രമണാനാം ച യേ ചാന്യേ തപസി സ്ഥിതാഃ || 79||
തേഷാം കാര്യാ ഗതിര്യേ തു നൈഷ്ഠികം വ്രതമാശ്രിതാഃ |
ആലോലചക്ഷുശ്ച ഭവേദ്യുഗമാത്രനിരീക്ഷണഃ || 80||
ഉപസ്ഥിതസ്മൃതിശ്ചൈവ ഗാത്രം സർവം വിധായ ച |
അചഞ്ചലമനാശ്ചൈവ യഥാവല്ലിംഗമാശ്രിതഃ || 81||
വിനീതവേഷശ്ച ഭവേത് കഷായവസനസ്തഥാ |
പ്രഥമം സമപാദേന സ്ഥിത്വാ സ്ഥാനേന വൈ ബുധഃ || 82||
ഹസ്തം ച ചതുരം കൃത്വാ തഥാ ചൈകം പ്രസാരയേത് |
പ്രസന്നം വദനം കൃത്വാ പ്രയോഗസ്യ വശാനുഗഃ || 83||
അനിഷണ്ണേന ഗാത്രേണ ഗതിം ഗച്ഛേദ് വ്യതിക്രമാത് |
ഉത്തമാനാം ഭവേദേഷാ ലിംഗിനാം യേ മഹാവ്രതാഃ || 84||
ഏഭിരേവ വിപര്യസ്തൈർഗുണൈരന്യേഷു യോജയേത് |
തഥാ വ്രതാനുഗാവസ്ഥാ ഹ്യന്യേഷാം ലിംഗിനാം ഗതിഃ || 85||
വിഭ്രാന്താ വാപ്യുദാത്താ വാ വിഭ്രാന്തനിഭൃതാപി വാ |
ശകടാസ്യസ്ഥിതൈഃ പാദൈരതിക്രാന്തൈസ്തഥൈവ ച || 86||
കാര്യാ പാശുപതാനാം ച ഗതിരുദ്ധതഗാമിനീ |
അന്ധകാരേഽഥ യാനേ ച ഗതിഃ കാര്യാ പ്രയോക്തൃഭിഃ || 87||
ഭൂമൗ വിസർപിതൈഃ പാദൈർഹസ്തൈർമാർഗപ്രദർശിഭിഃ |
രഥസ്ഥസ്യാപി കർതവ്യാ ഗതിശ്ചൂർണപദൈരഥ || 88||
സമപാദം തഥാ സ്ഥാനം കൃത്വാ രഥഗതിം വ്രജേത് |
ധനുർഗൃഹീത്വാ ചൈകേന തഥാ ചൈകേന കൂബരം || 89||
സൂതശ്ചാസ്യ ഭവേദേവം പ്രതോദപ്രഗ്രഹാകുലഃ |
വാഹനാനി വിചിത്രാണി കർതവ്യാനി വിഭാഗശഃ || 90||
ദ്രുതൈശ്ചൂർണപദൈശ്ചൈവ ഗന്തവ്യം രംഗമണ്ഡലേ |
വിമാനസ്ഥസ്യ കർതവ്യാ ഹ്യേഷൈവ സ്യന്ദിനീ ഗതിഃ || 91||
ആരോഢുമുദ്വഹേദ് ഗാത്രം കിഞ്ചിത് സ്യാദുന്മുഖസ്ഥിതം |
അസ്യൈവ വൈപരീത്യേന കുര്യാച്ചാപ്യവരോഹണം || 92||
അധോഽവലോകനൈശ്ചൈവ മണ്ഡലാവർതനേന ച |
ആകാശഗമനേ ചൈവ കർതവ്യാ നാട്യയോക്തൃഭിഃ || 93||
സ്ഥാനേന സമപാദേന തഥാ ചൂർണപദൈരപി |
വ്യോമ്നശ്ചാവതരേദ്യസ്തു തസ്യൈതാം കാരയേത് ഗതിം || 94||
ഋജ്വായതോന്നതനതൈഃ കുടിലാവർതിതൈരഥ |
ഭ്രശ്യതശ്ച തഥാകാശാദപവിദ്ധഭുജാ ഗതിഃ || 95||
വികീർണവസനാ ചൈവ തഥാ ഭൂഗതലോചനാ |
പ്രാസാദദ്രുമശൈലേഷു നദീനിമ്നോന്നതേഷു ച || 96||
ആരോഹണാവതരണം ച കാര്യമർഥവശാദ്ബുധൈഃ |
പ്രാസാദാരോഹണം കാര്യം അതിക്രാന്തൈഃ പദൈരഥ || 97||
ഉദ്വാഹ്യ ഗാത്രം പാദം ച സോപാനേ നിക്ഷിപേന്നരഃ |
തഥാവതരണം ചൈവ ഗാത്രമാനമ്യ രേചയേത് || 98||
പ്രാസാദേ യന്മയാ പ്രോക്തഃ പ്രതാരഃ കേവലോ ഭവേത് |
കിഞ്ചിന്നതാഗ്രകായാ തു പ്രതാരേ ഗതിരിഷ്യതേ || 99||
ജലപ്രമാണാപേക്ഷാ തു ജലമധ്യേ ഗതിർഭവേത് |
തോയേഽൽപേ വസനോത്കർഷഃ പ്രാജ്യേ പാണിവികർഷണൈഃ || 100||
പ്രസാര്യ ബാഹുമേകൈകം മുഹുർബാരിവികർഷണൈഃ |
തിര്യക് പ്രസാരിതാ ചൈവ ഹിയമാണാ ച വാരിണാ || 101||
അശേഷാംഗാകുലാധൂതവദനാ ഗതിരിഷ്യതേ |
നൗസ്ഥസ്യാപി പ്രയോക്തവ്യാ ദ്രുതൈശ്ചൂർണപദൈർഗതിഃ || 102||
അതിക്രാന്തേന പാദേന ദ്വിതീയേനാഞ്ചിതേന ച |
പ്രാസാദാരോഹണേ യത്തു തദേവാദ്രിഷു കാരയേത് || 103||
കേവലമൂർധ്വനിക്ഷേപമദ്രിഷ്വംഗം ഭവേദഥ |
ദ്രുമേ ചാരോഹണം കാര്യമതിക്രാന്തൈഃ സ്ഥിതൈഃ പദൈഃ || 104||
സൂചീവിദ്ധൈരപക്രാന്തൈഃ പാർശ്വക്രാന്തൈസ്തഥൈവ ച |
ഏതദേവാവതരണം സരിത്സ്വപി നിയോജയേത് || 105||
അനേനൈവ വിധാനേന കർതവ്യം ഗതിചേഷ്ടിതം |
സഞ്ജ്ഞാമാത്രേണ കർതവ്യാന്യേതാനി വിധിപൂർവകം || 106||
കസ്മാന്മൃത ഇതി പ്രോക്തേ കിം കർതവ്യം പ്രയോക്തൃഭിഃ |
അങ്കുശഗ്രഹണാന്നാഗം ഖലീനഗ്രഹണാദ്ധയം || 107||
പ്രഗ്രഹഗ്രഹണാദ്യാനമേവമേവാപരേഷ്വപി |
അശ്വയാനേ ഗതിഃ കാര്യാ വൈശാഖസ്ഥാനകേന തു || 108||
യഥാ ചൂർണപദൈശ്ചിത്രൈരുപര്യുപരി പാതിതൈഃ |
പന്നഗാനാം ഗതിഃ കാര്യാ പാദൈഃ സ്വസ്തികസഞ്ജ്ഞിതൈഃ || 109||
പാർശ്വക്രാന്തം പദം കുര്യാത് സ്വസ്തികം രേചയേദിഹ |
വിടസ്യാപി തു കർതവ്യാ ഗതിർലലിതവിക്രമാ || 110||
പാദൈരാകുഞ്ചിതൈഃ കിഞ്ചിത് താലാഭ്യന്തരപാതിതൈഃ |
സ്വസൗഷ്ഠവസമായുക്തൗ തഥാ ഹസ്തൗ പദാനുഗൗ || 111||
ഖടകാവർധമാനൗ തു കൃത്വാ വിടഗതിം വ്രജേത് |
കഞ്ചുകീയസ്യ കർതവ്യാ വയോവസ്ഥാവിശേഷതഃ || 112||
അവൃദ്ധസ്യ പ്രയോഗജ്ഞോ ഗതിമേവം പ്രയോജയേത് |
അർധതാലോത്ഥിതൈഃ പാദൈർവിഷ്കംഭൈഃ ഋജുഭിസ്തഥാ || 113||
സമുദ്വഹന്നിവാംഗാനി പങ്കലഗ്ന ഇവ വ്രജേത് |
അഥ വൃദ്ധസ്യ കർതവ്യാ ഗതിഃ കമ്പിതദേഹികാ || 114||
വിഷ്കംഭനകൃതപ്രാണാ മന്ദോത്ക്ഷിപ്തപദക്രമാ |
കൃശസ്യാപ്യഭിനേയാ വൈ ഗതിർമന്ദപരിക്രമാ || 115||
വ്യാധിഗ്രസ്തേ ജ്വരാർതേ ച തപഃശ്രാന്തേ ക്ഷുധാന്വിതേ |
വിഷ്കംഭനകൃതപ്രാണഃ കൃശഃ ക്ഷാമോദരസ്തഥാ || 116||
ക്ഷാമസ്വരകപോലശ്ച ദീനനേത്രസ്തഥൈവ ച |
ശനൈരുത്ക്ഷേപണം ചൈവ കർതവ്യം ഹസ്തപാദയോഃ || 117||
കമ്പനം ചൈവ ഗാത്രാണാം ക്ലേശനം ച തഥൈവ ച |
ദൂരാധ്വാനം ഗതസ്യാപി ഗതിർമന്ദപദക്രമാ || 118||
വികൂണനം ച ഗാത്രസ്യ ജാനുനോശ്ച വിമർദനം |
സ്ഥൂലസ്യാപി തു കർതവ്യാ ഗതിർദേഹാനുകർഷിണീ || 119||
സമുദ്വഹനഭൂയിഷ്ഠാ മന്ദോത്ക്ഷിപ്തപദക്രമാ |
വിഷ്കംഭഗാമീ ച ഭവേന്നിഃശ്വാസബഹുലസ്തഥാ || 120||
ശ്രമസ്വേദാഭിഭൂതശ്ച വ്രജേച്ചൂർണപദൈസ്തഥാ |
മത്താനാം തു ഗതിഃ കാര്യാ മദേ തരുണമധ്യമേ || 121||
വാമദക്ഷിണപാദാഭ്യാം ഘൂർണമാനാപസർപണൈഃ |
അവകൃഷ്ടേ പദേ ചൈവ ഹ്യനവസ്ഥിതപാദികാ || 122||
വിഘൂർണിതശരീരാ ച കരൈഃ പ്രസ്ഖലിതൈസ്തഥാ |
ഉന്മത്തസ്യാപി കർതവ്യാ ഗതിസ്ത്വനിയതക്രമാ || 123||
ബഹുചാരീസമായുക്താ ലോകാനുകരണാശ്രയാ |
രൂക്ഷസ്ഫുടിതകേശശ്ച രജോധ്വസ്തതനുസ്തഥാ || 124||
അനിമിത്തപ്രകഥനോ ബഹുഭാഷീ വികാരവാൻ |
ഗായത്യകസ്മാദ്ധസതി സംഗേ ചാപി ന സജ്ജതേ || 125||
നൃത്യത്യപി ച സംഹൃഷ്ടോ വാദയത്യപി വാ പുനഃ |
കദാചിദ്ധാവതി ജവാത് കദാചിദവതിഷ്ഠതേ || 126||
കദാചിദുപവിഷ്ടസ്തു ശയാനഃ സ്യാത് കദാചന |
നാനാചീരധരശ്ചൈവ രഥ്യാസ്വനിയതാലയഃ || 127||
ഉന്മത്തോ ഭവതി ഹ്യേവം തസ്യൈതാം കാരയേദ് ഗതിം |
സ്ഥിത്വാ നൂപുരപാദേന ദണ്ഡപാദം പ്രസാരയേത് || 128||
ബദ്ധാം ചാരീം തഥാ ചൈവ കൃത്വാ സ്വസ്തികമേവ ച |
അനേന ചാരീയോഗേന പരിഭ്രാമ്യ തു മണ്ഡലം || 129||
ബാഹ്യഭ്രമരകം ചൈവ രംഗകോണേ പ്രസാരയേത് |
ത്രികം സുലലിതം കൃത്വാ ലതാഖ്യം ഹസ്തമേവ ച || 130||
വിപര്യയഗതൈർഹസ്തൈഃ പദ്ഭ്യാം സഹ ഗതിർഭവേത് |
ത്രിവിധാ തു ഗതിഃ കാര്യാ ഖഞ്ജപംഗുകവാമനൈഃ || 131||
വികലാംഗപ്രയോഗേണ കുഹകാഭിനയം പ്രതി |
ഏകഃ ഖഞ്ജഗതൗ നിത്യം സ്തബ്ധോ വൈ ചരണോ ഭവേത് || 132||
തഥാ ദ്വിതീയഃ കാര്യസ്തു പാദോഽഗ്രതലസഞ്ചരഃ |
സ്തബ്ധേനോത്ഥാപനം കാര്യമംഗസ്യ ചരണേന തു || 133||
ഗമനേന നിഷണ്ണഃ സ്യാദന്യേന ചരണേന തു |
ഇതരേണ നിഷീദേച്ച ക്രമേണാനേന വൈ വ്രജേത് || 134||
ഏഷാ ഖഞ്ജഗതിഃ കാര്യാ തലശല്യക്ഷതേഷു ച |
പാദേനാഗ്രതലസ്ഥേന ഹ്യഞ്ചിതേന വ്രജേത്തഥാ || 135||
നിഷണ്ണദേഹാ പംഗോസ്തു നതജംഘാ തഥൈവ ച |
സർവസങ്കുചിതാംഗാ ച വാമനേ ഗതിരിഷ്യതേ || 136||
ന തസ്യ വിക്രമഃ കാര്യോ വിക്ഷേപശ്ചരണസ്യ ച |
സോദ്വാഹിതാ ചൂർണപദാ സാ കാര്യാ കുഹനാത്മികാ || 137||
വിദൂഷകസ്യാപി ഗതിർഹാസ്യത്രയസമന്വിതാ |
അംഗവാക്യകൃതം ഹാസ്യം ഹാസ്യം നേപഥ്യജം സ്മൃതം || 138||
ദന്തുരഃ ഖലതിഃ കുബ്ജഃ ഖഞ്ജശ്ച വികൃതാനനഃ |
യ ഈദൃശഃ പ്രവേശഃ സ്യാദംഗഹാസ്യം തു തദ്ഭവേത് || 139||
യദാ തു ബകവദ്ഗച്ഛേദുല്ലോകിതവിലോകിതൈഃ |
അന്യായതപദത്വാച്ച അംഗഹാസ്യോ ഭവേത്സ തു || 140||
കാര്യഹാസ്യം തു വിജ്ഞേയമസംബദ്ധപ്രഭാഷണാത് |
അനർഥകൈർവികാരൈശ്ച തഥാ ചാശ്ലീലഭാഷിതൈഃ || 141||
ചീരചർമമശീഭസ്മഗൈരികാദ്യൈസ്തു മണ്ഡിതഃ |
യസ്താദൃശോ ഭവേദ്വിപ്രാ ഹാസ്യോ നേപഥ്യജസ്തു സഃ || 142||
തസ്മാത്തു പ്രകൃതിം ജ്ഞാത്വാ ഭാവഃ കാര്യസ്തു തത്ത്വതഃ |
ഗതിപ്രചാരം വിഭജേത് നാനാവസ്ഥാന്തരാത്മകം || 143||
സ്വഭാവജായാം വിന്യസ്യ കുടിലം വാമകേ കരേ |
തദാ ദക്ഷിണഹസ്തേ ച കുര്യാച്ചതുരകം പുനഃ || 144||
പാർശ്വമേകം ശിരശ്ചൈവ ഹസ്തോഽഥ ചരണസ്തഥാ |
പര്യായശഃ സന്നമയേല്ലയതാലവശാനുഗഃ || 145||
സ്വഭാവജാ തു തസ്യൈഷാ ഗതിരന്യാ വികാരജാ |
അലാഭലാഭാത് മുക്തസ്യ സ്തബ്ധാ തസ്യ ഗതിർഭവേത് || 146||
കാര്യാ ചൈവ ഹി നീചാനാം ചേടാദീനാം പരിക്രമാത് |
അധമാ ഇതി യേ ഖ്യാതാ നാനാശീലാശ്ച തേ പുനഃ || 147||
പാർശ്വസേകം ശിരശ്ചൈവ കരഃ സചരണസ്തഥാ |
ശകാരസ്യാപി കർതവ്യാ ഗതിശ്ചഞ്ചലദേഹികാ |
ഗതൗ നമേത ചേടാനാം ദൃഷ്ടിശ്ചാർധവിചാരിണീ || 148||
വസ്ത്രാഭരണസംസ്പർശൈർമുഹുർമുഹുരവേക്ഷിതൈഃ |
ഗാത്രൈർവികാരവിക്ഷിപ്തൈഃ ലംബവസ്ത്രസ്രജാ തഥാ || 149||
സഗർവിതാ ചൂർണപദാ ശകാരസ്യ ഗതിർഭവേത് |
ജാത്യാ നീചേഷു യോക്തവ്യാ വിലോകനപരാ ഗതിഃ || 150||
അസംസ്പർശാച്ച ലോകസ്യ സ്വാംഗാനി വിനിഗൂഹ്യ ച |
മ്ലേച്ഛാനാം ജാതയോ യാസ്തു പുലിന്ദശബരാദയഃ || 151||
തേഷാം ദേശാനുസാരേണ കാര്യം ഗതിവിചേഷ്ടിതം |
പക്ഷിണാം ശ്വാപദാനാം ച പശൂനാം ച ദ്വിജോത്തമാഃ || 152||
സ്വസ്വജാതിസമുത്ഥേന സ്വഭാവേന ഗതിർഭവേത് |
സിംഹർക്ഷവാനരാണാം ച ഗതിഃ കാര്യാ പ്രയോക്തൃഭിഃ || 153||
യാ കൃതാ നരസിംഹേന വിഷ്ണുനാ പ്രഭവിഷ്ണുനാ |
ആലീഢസ്ഥാനകം കൃത്വാ ഗാത്രം തസ്യൈവ ചാനുഗം || 154||
ജാനൂപരി കരം ഹ്യേകമപരം വക്ഷസി സ്ഥിതം |
അവലോക്യ ദിശഃ കൃത്വാ ചിബുകം ബാഹുമസ്തകേ || 155||
ഗന്തവ്യം വിക്രമൈർവിപ്രാഃ പഞ്ചതാലാന്തരോത്ഥിതൈഃ |
നിയുദ്ധസമയേ ചൈവ രംഗാവതരണേ തഥാ || 156||
സിംഹാദീനാം പ്രയോക്തവ്യാ ഗതിരേഷാ പ്രയോക്തൃഭിഃ |
ശേഷാണാമർഥയോഗേന ഗതിം സ്ഥാനം ച യോജയേത് || 157||
വാഹനാർഥപ്രയോഗേഷു രംഗാവതരണേഷു ച |
ഏവമേതാഃ പ്രയോക്തവ്യാ നരാണാം ഗതയോ ബുധൈഃ || 158||
നോക്താ യാ യാ മയാ ഹ്യത്ര ഗ്രാഹ്യാസ്താസ്താശ്ച ലോകതഃ |
അതഃ പരം പ്രവക്ഷ്യാമി സ്ത്രീണാം ഗതിവിചേഷ്ടിതം || 159||
സ്ത്രീണാം സ്ഥാനാനി കാര്യാണി ഗതിഷ്വാഭരണേഷു ച |
ആയതം ചാവഹിത്ഥം ച അശ്വക്രാന്തമഥാപി ച || 160||
സ്ഥാനാന്യേതാനി നാരീണാമഥ ലക്ഷണമുച്യതേ |
വാമഃ സ്വഭാവതോ യത്ര പാദോ വിരചിതഃ സമഃ || 161||
താലമാത്രാന്തരേ ന്യസ്തസ്ത്ര്യശ്രഃ പക്ഷസ്ഥിതോഽപരഃ |
പ്രസന്നമാനനമുരഃ സമം യത്ര സമുന്നതം || 162||
ലതാനിതംബഗൗ ഹസ്തൗ സ്ഥാനം ജ്ഞേയം തദായതം |
ദക്ഷിണസ്തു സമഃ പാദഃ ത്ര്യശ്രഃ പക്ഷസ്ഥിതോഽപരഃ || 163||
വാമഃ സമുന്നതകടിശ്ചായതേ സ്ഥാനകേ ഭവേത് |
ആവാഹനേ വിസർഗേ ച തഥാ നിർവർണനേഷു ച || 164||
ചിന്തായാം ചാവഹിത്ഥേ ച സ്ഥാനമേതത് പ്രയോജയേത് |
രംഗാവതരണാരംഭഃ പുഷ്പാഞ്ജലിവിസർജനം || 165||
മന്മഥേർഷ്യോദ്ഭവം കോപം തർജന്യംഗുലിമോടനം |
നിഷേധഗർവഗാംഭീര്യമൗനം മാനാവലംബനം || 166||
സ്ഥാനേഽസ്മിൻ സംവിധാതവ്യം ദിഗന്തരനിരൂപണം |
സമോ യത്ര സ്ഥിതോ വാമസ്ത്ര്യശ്രഃ പക്ഷസ്ഥിതോഽപരഃ || 167||
സമുന്നതകടിർവാമസ്ത്വവഹിത്ഥം തു തദ്ഭവേത് |
പുരോ വിചലിതസ്ത്ര്യശ്രസ്തദന്യോപസൃതഃ സമഃ || 168||
പാദസ്താലാന്തരന്യസ്തസ്ത്രികമീഷത്സമുന്നതം |
പാണിർലതാഖ്യോ യത്രൈകസ്തദന്യസ്തു നിതംബഗഃ || 169||
അവഹിത്ഥം സമാഖ്യാതം സ്ഥാനമാഗമഭൂഷണൈഃ |
സ്ത്രീണാമേതത് സ്മൃതം സ്ഥാനം സംലാപേ തു സ്വഭാവജേ || 170||
നിശ്ചയേ പരിതോഷേ ച വിതർകേ ചിന്തനേ തഥാ |
വിലാസലീലാവിബ്വോകശൃംഗാരാത്മനിരൂപണേ || 171||
സ്ഥാനമേതത്പ്രയോക്തവ്യം ഭർതുർമാർഗവിലോകനേ |
പാദഃ സമസ്ഥിതശ്ചൈക ഏകശ്ചാഗ്രതലാഞ്ചിതഃ || 172||
സൂചീവിദ്ധമവിദ്ധം വാ തദശ്വക്രാന്തമുച്യതേ |
സ്ഖലിതം ഘൂർണിതം ചൈവ ഗലിതാംബരധാരണം || 173||
കുസുമസ്തബകാദാനം പരിരക്ഷണമേവ ച |
വിത്രാസനം സലലിതം തരുശാഖാവലംബനം || 174||
സ്ഥാനേഽസ്മിൻ സംവിധാനീയം സ്ത്രീണാമേതത്പ്രയോക്തൃഭിഃ |
ശാഖാവലംബനേ കാര്യം സ്തബകഗ്രഹണേ തഥാ || 175||
വിശ്രാമേഷ്വഥ ദേവാനാം നരാണാം ചാർഥയോഗതഃ |
സ്ഥാനകം താവദേവ സ്യാദ്യാവച്ചേഷ്ടാ പ്രവർതതേ || 176||
ഭഗ്നം ച സ്ഥാനകം നൃത്തേ ചാരീ ചേത്സമുപസ്ഥിതാ |
ഏവം സ്ഥാനവിധിഃ കാര്യഃ സ്ത്രീണാം നൃണാമഥാപി ച || 177||
പുനശ്ചാസാം പ്രവക്ഷ്യാമി ഗതിം പ്രകൃതിസംസ്ഥിതാം |
കൃത്വാവഹിത്ഥം സ്ഥാനം തു വാമം ചാധോമുഖം കരം || 178||
നാഭിപ്രദേശേ വിന്യസ്യ സവ്യം ച ഖടകാമുഖം |
തതഃ സലലിതം പാദം താലമാത്രസമുത്ഥിതം || 179||
ദക്ഷിണം വാമപാദസ്യ ബാഹ്യപാർശ്വേ വിനിക്ഷിപേത് |
തേനൈവ സമകാലം ച ലതാഖ്യം വാമകം ഭുജം || 180||
ദക്ഷിണം വിനമേത്പാർശ്വം ന്യസേന്നാഭിതടേ തതഃ |
നിതംബേ ദക്ഷിണം കൃത്വാ ഹസ്തം ചോദ്വേഷ്ട്യ വാമകം || 181||
തതോ വാമപദം ദദ്യാത് ലതാഹസ്തം ച ദക്ഷിണം |
ലീലയോദ്വാഹിതേനാഥ ശിരസാനുഗതേന ച || 182||
കിഞ്ചിന്നതേന ഗാത്രേണ ഗച്ഛേത്പഞ്ചപദീം തതഃ |
യോ വിധിഃ പുരുഷാണാം തു രംഗപീഠപരിക്രമേ || 183||
സ ഏവ പ്രമദാനാം വൈ കർതവ്യോ നാട്യയോക്തൃഭിഃ |
ഷട്കലം തു ന കർതവ്യം തഥാഷ്ടകലമേവ ച || 184||
പാദസ്യ പതനം തജ്ജ്ഞൈഃ ഖേദനം തദ്ഭവേത്സ്ത്രിയാഃ |
സയൗവനാനാം നാരീണാമേവം കാര്യാ ഗതിർബുധൈഃ || 185||
സ്ഥവീയസീനാമേതാസാം സമ്പ്രവക്ഷ്യാമ്യഹം ഗതിം |
കൃത്വാപവിദ്ധം സ്ഥാനന്തു വാമം ന്യസ്യ കടീതടേ || 186||
ആദ്യം ചാരാലമുത്താനം കുര്യാന്നാഭിസ്തനാന്തരേ |
ന നിഷണ്ണം ന ച സ്തബ്ധം ന ചാപി പരിവാഹിതം || 187||
കൃത്വാ ഗാത്രം തതോ ഗച്ഛേത്തേനൈവേഹ ക്രമേണ തു |
പ്രേഷ്യാണാമപി കർതവ്യാ ഗതിരുദ്ഭ്രാന്തഗാമിനീ || 188||
ക്വചിദുന്നമിതൈർഗാത്രൈഃ ആവിദ്ധഭുജവിക്രമാ |
സ്ഥാനം കൃത്വാവഹിത്ഥം ച വാമം ചാധോമുഖം ഭുജം || 189||
നാഭിപ്രദേശേ വിന്യസ്യ സവ്യം ച ഖടകാമുഖം |
അർധനാരീഗതിഃ കാര്യാ സ്ത്രീപുംസാഭ്യാം വിമിശ്രിതാ || 190||
ഉദാത്തലലിതൈർഗാത്രൈഃ പാദൈർലീലാസമന്വിതൈഃ |
യാ പൂർവമേവാഭിഹിതാ ഹ്യുത്തമാനാം ഗതിർമയാ || 191||
സ്ത്രീണാം കാപുരുഷാണാം ച തതോഽർധാർധം തു യോജയേത് |
മധ്യമോത്തമനീചാനാം നൃണാം യദ് ഗതിചേഷ്ടിതം || 192||
സ്ത്രീണാം തദേവ കർതവ്യാ ലലിതൈഃ പദവിക്രമൈഃ |
ബാലാനാമപി കർതവ്യാ സ്വച്ഛന്ദപദവിക്രമാ || 193||
ന തസ്യാഃ സൗഷ്ഠവം കാര്യം ന പ്രമാണം പ്രയോക്തൃഭിഃ |
തൃതീയാ പ്രകൃതിഃ കാര്യാ നാമ്നാ ചൈവ നപുംസകാ || 194||
നരസ്വഭാവമുത്സൃജ്യ സ്ത്രീഗതിം തത്ര യോജയേത് |
വിപര്യയഃ പ്രയോക്തവ്യഃ പുരുഷസ്ത്രീനപുംസകേ || 195||
സ്വഭാവമാത്മനസ്ത്യക്ത്വാ തദ്ഭാവഗമനാദിഹ |
വ്യാജേന ക്രീഡയാ വാപി തഥാ ഭൂയം ച വഞ്ചനാത് || 196||
സ്ത്രീ പുംസഃ പ്രകൃതിം കുര്യാത് സ്ത്രീഭാവം പുരുഷോഽപി ച |
ധൈര്യോദാര്യേണ സത്ത്വേന ബുദ്ധ്യാ തദ്വച്ച കർമണാ || 197||
സ്ത്രീ പുമാംസം ത്വഭിനയേത് വേഷവാക്യവിചേഷ്ടിതൈഃ |
സ്ത്രീവേഷഭാഷിതൈര്യുക്തം പ്രേഷിതാപ്രേഷിതൈസ്തഥാ || 198||
മൃദുസന്നഗതിശ്ചൈവ പുമാൻ സ്ത്രീഭാവമാചരേത് |
ജാതിഹീനാശ്ച യാ നാര്യഃ പുലിന്ദശബരാംഗനാഃ || 199||
യാശ്ചാപി താസാം കർതവ്യാ തജ്ജാതിസദൃശീ ഗതിഃ |
വ്രതസ്ഥാനാം തപഃസ്ഥാനാം ലിംഗസ്ഥാനാം തഥൈവ ച || 200||
ഖസ്ഥാനാം ചൈവ നാരീണാം സമപാദം പ്രയോജയേത് |
ഉദ്ധതാ യേഽംഗഹാരാഃ സ്യുഃ യാശ്ചാര്യോ മണ്ഡലാനി ച || 201||
താനി നാട്യപ്രയോഗജ്ഞൈർന കർതവ്യാനി യോഷിതാം |
തഥാസനവിധിഃ കാര്യോ നൃണാം സ്ത്രീണാം വിശേഷതഃ || 202||
നാനാഭാവസമായുക്തസ്തഥാ ച ശയനാശ്രയഃ |
വിഷ്കംഭിതാഞ്ചിതൗ പാദൗ ത്രികം കിഞ്ചിത്സമുന്നതം || 203||
ഹസ്തൗ കട്യൂരുവിന്യസ്തൗ സ്വസ്ഥേ സ്യാദുപവേശനേ |
പാദഃ പ്രസാരിതഃ കിഞ്ചിദേകശ്ചൈവാസനാശ്രയഃ || 204||
ശിരഃ പാർശ്വനതം ചൈവ സചിന്ത ഉപവേശനേ |
ചിബുകോപാശ്രിതൗ ഹസ്തൗ ബാഹുശീർഷാശ്രിതം ശിരഃ || 205||
സമ്പ്രണഷ്ടേന്ദ്രിയമനാഃ ശോകൗത്സുക്യോപവേശനേ |
പ്രസാര്യ ബാഹൂ ശിഥിലൗ തഥാ ശ്രോപാശ്രയാശ്രിതഃ || 206||
മോഹമൂർച്ഛാമദഗ്ലാനിവിഷാദേഷൂപവേശയേത് |
സർവപിണ്ഡീകൃതാംഗസ്തു സംയുക്തൈഃ പാദജാനുഭിഃ || 207||
വ്യാധിവ്രീഡിതനിദ്രാസു ധ്യാനേ ചോപവിശേന്നരഃ |
തഥാ ചോത്കടികം സ്ഥാനം സ്ഫിക്പാർഷ്ണീനാം സമാഗമഃ || 208||
പിത്ര്യേ നിവാപേ ജപ്യേ ച സന്ധ്യാസ്വാചമനേഽപി ച |
വിഷ്കംഭിതം പുനശ്ചൈവം ജാനും ഭൂമൗ നിപാതയേത് || 209||
പ്രിയാപ്രസാദനേ കാര്യം ഹോമാദികരണേഷു ച |
മഹീഗതാഭ്യാം ജാനുഭ്യാമധോമുഖമവസ്ഥിതം || 210||
ദേവാഭിഗമനേ ചൈവ രുഷിതാനാം പ്രസാദനേ |
ശോകേ ചാക്രന്ദനേ തീവ്രേ മൃതാനാം ചൈവ ദർശനേ || 211||
ത്രാസനേ ച കുസത്ത്വാനാം നീചാനാം ചൈവ യാചനേ |
ഹോമയജ്ഞക്രിയായാം ച പ്രേഷ്യാണാം ചൈവ കാരയേത് || 212||
മുനീനാം നിയമേഷ്വേഷ ഭവേദാസനജോ വിധിഃ |
തഥാസനവിധിഃ കാര്യോ വിവിധോ നാടകാശ്രയഃ || 213||
സ്ത്രീണാം ച പുരുഷാണാം ച ബാഹ്യശ്ചാഭ്യന്തരസ്തഥാ |
ആഭ്യന്തരസ്തു നൃപതേർബാഹ്യോ ബാഹ്യഗതസ്യ ച || 214||
ദേവാനാം നൃപതീനാം ച ദദ്യാത് സിംഹാസനം ദ്വിജഃ |
പുരോധസാമമാത്യാനാം ഭവേദ്വേത്രാസനം തഥാ || 215||
മുണ്ഡാസനം ച ദാതവ്യം സേനാനീയുവരാജയോഃ |
കാഷ്ഠാസനം ദ്വിജാതീനാം കുമാരാണാം കുഥാസനം || 216||
ഏവം രാജസഭാം പ്രാപ്യ കാര്യസ്ത്വാസനജോ വിധിഃ |
സ്ത്രീണാം ചാപ്യാസനവിധിം സമ്പ്രവക്ഷ്യാമ്യഹം പുനഃ || 217||
സിംഹാസനം തു രാജ്ഞീനാം ദേവീനാം മുണ്ഡമാസനം |
പുരോധോഽമാത്യപത്നീനാം ദദ്യാദ്വേത്രാസനം തഥാ || 218||
ഭോഗിനീനാം തഥാ ചൈവ വസ്ത്രം ചർമ കുഥോഽപി വാ |
ബ്രാഹ്മണീതാപസീനാം ച പട്ടാസനമഥാപി ച || 219||
വേശ്യാനാം ച പ്രദാതവ്യമാസനം ച മയൂരകം |
ശേഷാണാം പ്രമദാനാം തു ഭവേദ് ഭൂമ്യാസനം ദ്വിജാഃ || 220||
ഏവമാഭ്യന്തരോ ജ്ഞേയോ ബാഹ്യശ്ചാസനജോ വിധിഃ |
തഥാ സ്വഗൃഹവാർതാസു ച്ഛന്ദേനാസനമിഷ്യതേ || 221||
നിയമസ്ഥമുനീനാം ച ഭവേദാസനജോ വിധിഃ |
ലിംഗിനാമാസനവിധിഃ കാര്യോ വ്രതസമാശ്രയഃ || 222||
ബ്രുഷീമുണ്ഡാസനപ്രായം വേത്രാസനമഥാപി ച |
ഹോമേ യജ്ഞക്രിയായാം ച പിത്ര്യേഽർഥേ ച പ്രയോജയേത് || 223||
സ്ഥാനീയാ യേ ച പുരുഷാഃ കുലവിദ്യാസമന്വിതാഃ |
തേഷാമാസനസത്കാരഃ കർത്തവ്യ ഇഹ പാർഥിവൈഃ || 224||
സമേ സമാസനം ദദ്യാത് മധ്യേ മധ്യമമാസനം |
അതിരിക്തേഽതിരിക്തം ച ഹീനേ ഭൂമ്യാസനം ഭവേത് || 225||
ഉപാധ്യായസ്യ നൃപതേർഗുരൂണാമഗ്രതോ ബുധൈഃ |
ഭൂമ്യാസനം തഥാ കാര്യമഥവാ കാഷ്ഠമാസനം || 226||
നൗനാഗരഥയാനേഷു ഭൂമികാഷ്ഠാസനേഷു ച |
സഹാസനം ന ദുഷ്യേത ഗുരൂപാധ്യായപാർഥിവൈഃ || 227||
ആകുഞ്ചിതം സമം ചൈവ പ്രസാരിതവിവർതനേ |
ഉദ്വാഹിതം നതം ചൈവ ശയനേ കർമ കീർത്യതേ || 228||
സർവൈരാകുഞ്ചിതൈരംഗൈഃ ശയ്യാവിദ്ധേ തു ജാനുനീ |
സ്ഥാനമാകുഞ്ചിതം നാമ ശീതാർതാനാം പ്രയോജയേത് || 229||
ഉത്താനിതമുഖം ചൈവ സ്രസ്തമുക്തകരം തഥാ |
സമം നാമ പ്രസുപ്തസ്യ സ്ഥാനകം സംവിധീയതേ || 230||
ഏകം ഭുജമുപാധായ സമ്പ്രസാരിതജാനുകം |
സ്ഥാനം പ്രസാരിതം നാമ സുഖസുപ്തസ്യ കാരയേത് || 231||
അധോമുഖസ്ഥിതം ചൈവ വിവർതിതമിതി സ്മൃതം |
ശസ്ത്രക്ഷതമൃതോത്ക്ഷിപ്തമത്തോന്മത്തേഷു കാരയേത് || 232||
അംസോപരി ശിരഃ കൃത്വാ കർപൂരക്ഷോഭമേവ ച |
ഉദ്വാഹിതം തു വിജ്ഞേയം ലീലയാ വേശനേ പ്രഭോഃ || 233||
ഈഷത്പ്രസാരിതേ ജംഘേ യത്ര സ്രസ്തൗ കരാവുഭൗ |
ആലസ്യശ്രമഖേദേഷു നതം സ്ഥാനം വിധീയതേ || 234||
ഗതിപ്രാചാരസ്തു മയോദിതോഽയം
നോക്തശ്ച യഃ സോഽർഥവശേന സാധ്യഃ |
അതഃ പരം രംഗപരിക്രമസ്യ
വക്ഷ്യാമി കക്ഷ്യാം പ്രവിഭാഗയുക്താം || 235||