നാട്യശാസ്ത്രം/അദ്ധ്യായം11

←നാട്യശാസ്ത്രം

നാട്യശാസ്ത്രം രചന:ഭരതമുനി അദ്ധ്യായം 11

നാട്യശാസ്ത്രം→

 
അഥ ഏകാദശോഽധ്യായഃ |
ഏതാശ്ചാര്യോ മയാ പ്രോക്താ യഥാവച്ഛസ്ത്രമോക്ഷണേ |
ചാരീസംയോഗജാനീഹ മണ്ഡലാനി നിബോധത || 1||
അതിക്രാന്തം വിചിത്രം ച തഥാ ലലിതസഞ്ചരം |
സൂചീവിദ്ധം ദണ്ഡപാദം വിഹൃതാലാതകേ തഥാ || 2||
വാമബന്ധം സലലിതം ക്രാന്തഞ്ചാകാശഗാമി ച |
മണ്ഡലാനി ദ്വിജശ്രേഷ്ഠാഃ ! ഭൂമിഗാനി നിബോധത || 3||
ഭ്രമരാസ്കന്ദിതേ സ്യാതാമാവർതം ച തതഃ പരം |
സമാക്രന്ദിതമപ്യാഹുരേഡകാക്രീഡിതം തഥാ || 4||
അഡ്ഡിതം ശകടാസ്യം ച തഥാഽധ്യർധകമേവ ച |
പിഷ്ടകുട്ടം ച വിജ്ഞേയം തഥാ ചാഷഗതം പുനഃ || 5||
ഏതാന്യപി ദശോക്താനി ഭൂമിഗാനീഹ നാമതഃ |
ആദ്യം പാദം ച ജനിതം കൃത്വോദ്വാഹിതമാചരേത് || 6||
അലാതം വാമകം ചൈവ പാർശ്വക്രാന്തം ച ദക്ഷിണം |
സൂചീവാമം പുനശ്ചൈവ പാർശ്വക്രാന്തം ച ദക്ഷിണം || 7||
സൂചീം വാമക്രമം ദദ്യാദപക്രാന്തം ച ദക്ഷിണം |
സൂചീവാമം പുനശ്ചൈവ ത്രികം ച പരിവർതയേത് || 8||
തഥാ ദക്ഷിണമുദ്വൃത്തമലാതഞ്ചൈവ വാമകം |
പരിച്ഛിന്നം തു കർതവ്യം ബാഹ്യഭ്രമരകേണ ഹി || 9||
അതിക്രാന്തം പുനർവാമം ദണ്ഡപാദഞ്ച ദക്ഷിണം |
വിജ്ഞേയമേതദ് വ്യായാമേ ത്വതിക്രാന്തം തു മണ്ഡലം || 10||
ആദ്യം തു ജനിതം കൃത്വാ തേനൈവ ച നികുട്ടകം |
ആസ്പന്ദിതം തു വാമേന പാർശ്വക്രാന്തം ച ദക്ഷിണം || 11||
വാമം സൂചീപദം ദദ്യാദപക്രാന്തഞ്ച ദക്ഷിണം |
ഭുജംഗത്രാസിതം വാമമതിക്രാന്തം ച ദക്ഷിണം || 12||
ഉദ്വൃത്തം ദക്ഷിണം ചൈവാഽലാതം ചൈവാത്ര വാമകം |
പാർശ്വക്രാന്തം പുനഃ സവ്യം സൂചീവാമക്രമം തഥാ || 13||
വിക്ഷേപോ ദക്ഷിണസ്യ സ്യാദപക്രാന്തം ച വാമകം |
ബാഹ്യഭ്രമരകം ചൈവ വിക്ഷേപം ചൈവ യോജയേത് || 14||
വിജ്ഞേയമേതദ്വ്യായാമേ വിചിത്രം നാമ മണ്ഡലം |
കൃത്വോർധ്വജാനുചരണമാദ്യം സൂചീം പ്രയോജയേത് || 15||
അപക്രാന്തഃ പുനർവാമ ആദ്യഃ പാർശ്വഗതോ ഭവേത് |
വാമസൂചീം പുനർദദ്യാത് ത്രികഞ്ച പരിവർതയേത് || 16||
പാർശ്വക്രാന്തം പുനശ്ചാദ്യമതിക്രാന്തഞ്ച വാമകം |
സൂചീവാമക്രമം കൃത്വാ ഹ്യപക്രാന്തശ്ച വാമകം || 17||
പാർശ്വക്രാന്തം പുനശ്ചാദ്യമതിക്രാന്തം ച വാമകം |
പരിച്ഛിന്നം ച കർതവ്യം ബാഹ്യഭ്രമണകേന ഹി || 18||
ഏഷ ചാരീപ്രയോഗസ്തു കാര്യോ ലലിതസഞ്ചരൈഃ |
സൂചീവാമപദം ദദ്യാത് ത്രികഞ്ച പരിവർതയേത് || 19||
പാർശ്വക്രാന്തഃ പുനശ്ചാദ്യോ വാമോഽതിക്രാന്ത ഏവ ച |
സൂചീമാദ്യം പുനർദദ്യാദതിക്രാന്തഞ്ച വാമകം || 20||
പാർശ്വക്രാന്തം പുനശ്ചാദ്യം സൂചീവിദ്ധേ തു മണ്ഡലേ |
ആദ്യസ്തു ജനിതോ ഭൂത്വാ സ ച ദണ്ഡക്രമോ ഭവേത് || 21||
വാമസൂചീം പുനർദദ്യാത് ത്രികഞ്ച പരിവർതയേത് |
ഉദ്വൃത്തോ ദക്ഷിണശ്ച സ്യാദലാതശ്ചൈവ വാമകഃ || 22||
പാർശ്വക്രാന്തഃ പുനശ്ചാദ്യോ ഭുജംഗത്രാസിതസ്തഥാ |
അതിക്രാന്തഃ പുനർവാമോ ദണ്ഡപാദശ്ച ദക്ഷിണഃ || 23||
വാമസൂചീത്രികാവർതോ ദണ്ഡപാദേ തു മണ്ഡലേ |
ആദ്യം തു ജനിതം കൃത്വാ തേനൈവ ച നികുട്ടകം || 24||
ആസ്പന്ദിതം ച വാമേന ഹ്യുദ്വൃത്തം ദക്ഷിണേന ച |
അലാതം വാമകം പാദം സൂചീം ദദ്യാത്തു ദക്ഷിണം || 25||
പാർശ്വക്രാന്തഃ പുനർവാമ ആക്ഷിപ്തോ ദക്ഷിണസ്തഥാ |
സമാവർത്യ ത്രികം ചൈവ ദണ്ഡപാദം പ്രസാരയേത് || 26||
സൂചീവാമപദം ദദ്യാത് ത്രികം തു പരിവർതയേത് |
ഭുജംഗത്രാസിതശ്ചാദ്യോ വാമോഽതിക്രാന്ത ഏവ ച || 27||
ഏഷ ചാരീപ്രയോഗസ്തു വിഹൃതേ മണ്ഡലേ ഭവേത് |
സൂചീമാദ്യക്രമം കൃത്വാ ചാഽപക്രാന്തം ച വാമകം || 28||
പാർശ്വക്രാന്തസ്തതശ്ചാദ്യോഽപ്യലാതശ്ചൈവ വാമകഃ |
ഭ്രാന്ത്വാ ചാരീഭിരേതാഭിഃ പര്യായേണാഥ മണ്ഡലം || 29||
ഷട്സംഖ്യം സപ്തസംഖ്യം ച ലലിതൈഃ പാദവിക്രമൈഃ |
അധികുര്യാദപക്രാന്തമതിക്രാന്തം ച വാമകം || 30||
അപക്രന്തഃ പുനശ്ചാദ്യോ വാമോഽതിക്രാന്ത ഏവ ച |
പാദഭ്രമരകശ്ച സ്യാദലാതേ ഖലു മണ്ഡലേ || 31||
സൂചീമാദ്യക്രമം കൃത്വാ ഹ്യപക്രാന്തം ച വാമകം |
ആദ്യോ ദണ്ഡക്രമശ്ചൈവ സൂചീപാദസ്തു വാമകഃ || 32||
കാര്യസ്ത്രികവിവർതശ്ച പാർശ്വക്രാന്തശ്ച ദക്ഷിണഃ |
ആക്ഷിപ്തം വാമകം കുര്യാത് ദണ്ഡപാർശ്വം ച ദക്ഷിണം || 33||
ഉരുദ്വൃത്തം ച തേനൈവ കർതവ്യം ദക്ഷിണേന തു |
സൂചീവാമക്രമം കൃത്വാ ത്രികം ച പരിവർതയേത് || 34||
അലാതശ്ച ഭവേദ്വാമഃ പാർശ്വക്രാന്തശ്ച ദക്ഷിണഃ |
അതിക്രാന്തഃ പുനർവാമോ വാമബന്ധേ തു മണ്ഡലേ || 35||
സൂചീമാദ്യക്രമം കൃത്വാ ഹ്യപക്രാന്തം ച വാമകം |
പാർശ്വക്രാന്തഃ പുനശ്ചാദ്യോ ഭുജംഗത്രാസിതഃ സ ച || 36||
അതിക്രാന്തഃ പുനർവാമ ആക്ഷിപ്തോ ദക്ഷിണസ്തഥാ |
അതിക്രാന്തഃ പുനർവാമ ഉരുദ്വൃത്തസ്തഥൈവ ച || 37||
അലാതശ്ച പുനർവാമഃ പാർശ്വക്രാന്തശ്ച ദക്ഷിണഃ |
സൂചീവാമം പുനർദദ്യാദപക്രാന്തസ്തു ദക്ഷിണഃ || 38||
അതിക്രാന്തഃ പുനർവാമഃ കാര്യോ ലലിതസഞ്ജ്ഞകഃ |
ഏഷ പാദപ്രസാരസ്തു ലലിതേ മണ്ഡലേ ഭവേത് || 39||
സൂചീവാമക്രമം കൃത്വാ ഹ്യപക്രാന്തശ്ച വാമകം |
പാർശ്വക്രാന്തം പുനശ്ചാദ്യം വാമപാർശ്വക്രമം തഥാ || 40||
ഭ്രാന്ത്വാ ചാരീഭിരേതാഭിഃ പര്യായേണാഥ മണ്ഡലം |
വാമസൂചീം തതോ ദദ്യാദപക്രാന്തം ച ദക്ഷിണം || 41||
സ്വഭാവഗമനേ ഹ്യേതന്മണ്ഡലം സംവിധീയതേ |
ക്രാന്തമേതത്തു വിജ്ഞേയം നാമതോ നാട്യയോക്തൃഭിഃ || 42||
ഏതാന്യാകാശഗാമീനി ജ്ഞേയാന്യേവം ദശൈവ തു |
അതഃ പരം പ്രവക്ഷ്യാമി ഭൗമാനാമിഹ ലക്ഷണം || 43||
ആദ്യസ്തു ജനിതഃ കാര്യോ വാമശ്ചാസ്പന്ദിതോ ഭവേത് |
ശകടാസ്യഃ പുനശ്ചാദ്യോ വാമശ്ചാപി പ്രസാരിതഃ || 44||
ആദ്യോ ഭ്രമരകഃ കാര്യസ്ത്രികം ച പരിവർതയേത് |
ആസ്കന്ദിതഃ പുനർവാമഃ ശകടാസ്യശ്ച ദക്ഷിണഃ || 45||
വാമഃ പൃഷ്ഠാപസർപീ ച ദദ്യാദ് ഭ്രമരകം തഥാ |
സ ഏവാസ്പന്ദിതഃ കാര്യസ്ത്വേതദ് ഭ്രമരമണ്ഡലം || 46||
ആദ്യോ ഭ്രമരകഃ കാര്യോ വാമശ്ചൈവാഡ്ഡിതോ ഭവേത് |
കാര്യസ്ത്രികവിവർത്തശ്ച ശകടാസ്യശ്ച ദക്ഷിണഃ || 47||
ഉരുദ്വൃത്തഃ സ ഏവ സ്യാദ്വാമശ്ചൈവാപസർപിതഃ |
കാര്യസ്ത്രികവിവർത്തശ്ച ദക്ഷിണഃ സ്പന്ദിതോ ഭവേത് || 48||
ശകടാസ്യോ ഭവേദ്വാമസ്തദേവാസ്ഫോടനം ഭവേത് |
ഏതദാസ്പന്ദിതം നാമ വ്യായാമേ യുദ്ധമണ്ഡലം || 49||
ആദ്യസ്തു ജനിതം കൃത്വാ വാമശ്ചൈവ നികുട്ടകം |
ശകടാസ്യഃ പുനശ്ചാദ്യ ഉരുദ്വൃത്തഃ സ ഏവ തു || 50||
പൃഷ്ഠാപസർപീ വാമശ്ച സ ച ചാഷഗതിർഭവേത് |
ആസ്പന്ദിതഃ പുനർദക്ഷഃ ശകടാസ്യശ്ച വാമകഃ || 51||
ആദ്യോ ഭ്രമരകശ്ചൈവ ത്രികം ച പരിവർതയേത് |
പൃഷ്ഠാപസർപീ വാമശ്ചേത്യാവർതം മണ്ഡലം ഭവേത് || 52||
സമപാദം ബുധഃ കൃത്വാ സ്ഥാനം ഹസ്തൗ പ്രസാരയേത് |
നിരന്തരാവൂർധ്വതലാവാവേഷ്ട്യോദ്വേഷ്ട്യ ചൈവ ഹി || 53||
കടീതടേ വിനിക്ഷിപ്യ ചാദ്യമാവർത്തയേത് ക്രമാത് |
യഥാക്രമം പുനർവാമമാവർതേന പ്രസാരയേത് || 54||
ചാരയാ ചാനയാ ഭ്രാന്ത്വാ പര്യായേണാഥ മണ്ഡലം |
സമോത്സരിതമേതത്തു കാര്യം വ്യായാമമണ്ഡലം || 55||
പാദൈസ്തു ഭൂമിസംയുക്തൈഃ സൂചീവിദ്ധൈസ്തഥൈവ ച |
ഏഡകാക്രീഡിതൈശ്ചൈവ തൂർണൈസ്ത്രികവിവർതിതൈഃ || 56||
സൂചീവിദ്ധാപവിദ്ധൈശ്ച ക്രമേണാവൃത്ത്യ മണ്ഡലം |
ഏഡകാക്രീഡിതം വിദ്യാത് ഖണ്ഡമണ്ഡലസഞ്ജ്ഞിതം || 57||
സവ്യമുദ്ഘട്ടിതം കൃത്വാ തേനൈവാവർതമാചരേത് |
തേനൈവാസ്കന്ദിതഃ കാര്യഃ ശകടാസ്യശ്ച വാമകഃ || 58||
ആദ്യഃ പൃഷ്ഠാപസർപീ ച സ ച ചാഷഗതിർഭവേത് |
അഡ്ഡിതശ്ച പുനർവാമ ആദ്യശ്ചൈവാപസർപിതഃ || 59||
വാമോ ഭ്രമരകഃ കാര്യ ആദ്യ ആസ്കന്ദിതോ ഭവേത് |
തേനൈവാസ്ഫോടനം കുര്യാദേതദഡ്ഡിതമണ്ഡലം || 60||
ആദ്യം തു ജനിതം കൃത്വാ തേനൈവ ച നികുട്ടകം |
സ ഏവ ശകടാസ്യശ്ച വാമശ്ചാസ്കന്ദിതോ ഭവേത് || 61||
വിജ്ഞേയം ശകടാസ്യം തു വ്യായാമേ യുദ്ധമണ്ഡലം |
പാദൈശ്ച ശകടാസ്യസ്ഥൈഃ പര്യായേണാഥ മണ്ഡലം || 62||
ആദ്യസ്തു ജനിതോ ഭൂത്വാ സ ഏവാസ്കന്ദിതോ ഭവേത് |
അപസർപീ പുനർവാമഃ ശകടാസ്യശ്ച ദക്ഷിണഃ || 63||
ഭ്രാന്ത്വാ ചാരീഭിരേതാഭിഃ പര്യായേണാഥ മണ്ഡലം |
അധ്യർധമേതദ്വിജ്ഞേയം നിയുദ്ധേ ചാപി മണ്ഡലം || 64||
സൂചീമാദ്യക്രമം കൃത്വാ ഹ്യപക്രാന്തം ച വാമകം |
ഭുജംഗത്രാസിതശ്ചാദ്യ ഏവമേവ തു വാമകഃ || 65||
ഭുജംഗത്രാസിതൈർഭ്രാന്ത്വാ പാദൈരപി ച മണ്ഡലം |
പിഷ്ടകുട്ടം ച വിജ്ഞേയം ചാരീഭിർമണ്ഡലം ബുധൈഃ || 66||
സർവൈശ്ചാഷഗതൈഃ പാദൈഃ പരിഭ്രാമ്യ തു മണ്ഡലം |
ഏതച്ചാഷഗതം വിദ്യാന്നിയുദ്ധേ ചാപി മണ്ഡലം || 67||
നാനാചാരീസമുത്ഥാനി മണ്ഡലാനി സമാസതഃ |
ഉക്താന്യതഃ പരം ചൈവ സമചാരീണി യോജയേത് || 68||
സമചാരീപ്രയോഗോ യസ്തത്സമം നാമ മണ്ഡലം |
ആചാര്യബുദ്ധ്യാ താനീഹ കർതവ്യാനി പ്രയോക്തൃഭിഃ || 69||
ഏതാനി ഖണ്ഡാനി സമണ്ഡലാനി യുദ്ധേ നിയുദ്ധേ ച പരിക്രമേ ച |
ലീലാംഗമാധുര്യപുരസ്കൃതാനി കാര്യാണി വാദ്യാനുഗതാനി തജ്ജ്ഞൈഃ || 70||
ഇതി ഭരതീയേ നാട്യശാസ്ത്രേ മണ്ഡലവിധാനം നാമ
ഏകാദശോഽധ്യായഃ സമാപ്തഃ |